8
پندرهن منٽن ۾ گهر واري ننڍڙيءَ کي کڻي اچي نڪتي. مان هڪو ٻڪو ٿي ويس جو ننڍڙيءَ جون اکيون ڦري ويون هيون ۽ بيهوش هئي. هوءَ ڪا ننڊ مان اٿي هئي ۽ سڄي گهر ۾ پاڻ کي اڪيلو ڏسي شاڪ ۾ اچي وئي هئي. ٻهراڙيءَ ۾ مايون چونديون آهن ته ’معصوم ٻار کي اڪيلو نه ڇڏجي نه ته هنيانءُ ڦاٽي پوندس!‘ هي به ڪجهه ائين ٿيو. بيٺي پير سول اسپتال جي ٻارن واري وارڊ ۾ وياسون منهنجي ڄاڻ سڃاڻ ۽ عهدي ڪري هڪدم ڊاڪٽر گڏ ٿي ويا ۽ علاج شروع ٿي ويو. ٻارن جو ماهر ڊاڪٽر، ڊاڪٽر بلو به آيو. ايڪس ري وغيره ڪڍيائون ۽ نسن ۾ سئي لڳائي ٿيلهي به چاڙهيائون. صبوح کان شام تائين ڊاڪٽر ڪوشش ۾ بيٺا رهيا. نيٺ شام جو ٽپهري ڌاري ڊاڪٽر مونکي پنهنجي ڪمري ۾ وٺي وڃي ليٽائي ڇڏيو. منهنجو بلڊ پريشر چڪاس ڪيائين ۽ پوءِ مون کي ٻڌايائين ته ”ننڍڙي گذاري وئي!“ مان چرين جيان اٿي ننڍڙيءَ جي بستري تي ويس ۽ ڊاڪٽر سان جهيڙو ڪرڻ لڳس ته ”ننڍڙي ته ٺيڪ آهي!“ هن اطمينان ڏياريو ته ’قدرت پنهنجو حساب ڪري وئي‘. مان چرين وانگر ننڍڙيءَ کي کڻي ڇاتيءَ سان لاتو ۽ ڪار ۾ ويهي ٻيئي زال مڙس اچي گهر نڪتاسين. اسان لاءِ ڄڻ سڄي دنيا اوندهه ٿي وئي! الائي ڇا پيو لڳي، الائي ڇا پيو ٿئي! ننڍڙي شهلا ڇهن سالن جي طوطي جيان ٻولڻ واري نهايت پيارو ٻار هئي.
مون موت اڳ به ڏٺا هئا. پيءُ جو موت، ڀاءُ جو موت، ماءُ جو موت. ڀاءُ جي موت تي مون کي ائين لڳو هو ڄڻ قيامت اچي وئي هجي، پر اولاد جو موت ڳالهه ئي ٻي هئي. هنيانءَ ۾ چڪ، مٿي ۾ چريائپ، اوندهه انڌڪار ۽ سور سلڻ جي ڳالهه ناهي.
دوست احباب اچي ويا. ڪمال ٻارن سميت حيدرآباد کان پهچي ويو. خبر نه پئي پوي ته ڪير آيو، ڪير ويو؟ ڇا پيو ٿئي، ڇا نه پيو ٿئي؟ نيٺ رات جو ئي جڏهن دوستن جنازو کڻايو تڏهن پتو پيو ته هيڏو ڪيس ٿي ويو آهي. منهنجي گهر واري ته منهنجي پيرن کي چنبڙي پيئي ته ”دفنائڻ نه وڃو، ننڍڙي جيئري آهي!“ گذريءَ جي قبرستان ۾ دفنائڻ جي رسم پوري ٿي. اهو سڄو بندوبست مهربان دوست ادا موسيٰ ميمڻ ڪيو، جو لياريءَ مان اطلاع ملڻ سان پهچي ويو هو.
منهنجي گهر واري ته صفا چري ٿي پئي. جيئن کٽ تي ويٺي هئي، تيئن کٽ تان لهي ئي نه. چي ”منهنجي ٻچڙي جيئري آهي، هلو ته قبر کوٽائي ڪڍي اچونس!“ سندس چريائپ وئي زور وٺندي. ڊاڪٽرن چيو ته هن ماحول مان ڪڍي وڃوس. ”لاڙڪاڻي هلون!“ چي ”نه!“، ”ڪوٽڙي مائٽڻ وٽ!“ چي ”نه!“، ”ڪوئيٽيا!“ چي نه. نيٺ مهربان دوست مڪي واري محبوب صادق چيو ”ادي حج تي هلون!“ چي ”هائو!“ 1976ع جو حج اسان ائين ڪيو. محبوب صاحب الائي ڪيئن ٽڪيٽ جو بندوبست ويزا وغيره ڪرائي اسان کي حج تي وٺي هليو. پنهنجي گهر ۾ رهايائين ۽ حج ۾ سمورو وقت ساڻ رهيو. منهنجي گهر واري انهيءَ لالچ ۾ آئي هئي ته حج ۾ جبل رحمت وٽ مئل ماڻهن سان ملاقات ٿيندي آهي. سا ته ڪانه ٿي باقي پاڻ کٽ ڇڏيائين ۽ طواف ڪرڻ ۽ هلڻ چلڻ لڳي. اتي مڪي شريف ۾ مون تي سخت فالج جو حملو ٿيو جو جسم جو کٻو پاسو، سڄو ئي سڄو نستو ٿي ويو. اهو به قدرت جو عجائب ڪرم جو منهنجي گهر واري جو سڄو توجهه ننڍڙيءَ جي جدائي تان هٽي مون تي مرڪوز ٿي ويو ۽ چريائپ جي دؤري کان بچي وئي. ڪارساز جا عجيب ڪارخانا آهن.
بزرگن جو قول آهي ته ”الله تعاليٰ ڪنهن تي راضي ٿيندو آهي ته کيس سخت ڏک يا ايذاءُ پهچائيندو آهي!“ مون سان به ائين ٿيو. طوطي جهڙي ٻولڻي نياڻي ڇهن سالن جي عمر ۾ وڇڙجي وئي. ڇهن سالن جي عمر ۾شعر چوندي هئي ۽ ڀائرن ڀينرن کي چوندي هئي ته ”لکندا وڃو!“ سڀ شعر اردوءَ ۾ هئا. اهو نوٽ بڪ اسان وٽ صحيح سلامت هئو. شيخ اياز ٻه ٽي دفعا مون کي چيو ته اهي شعر کيس ڏيکاريا وڃن. سندس خيال هئو ته شاعري ڄائي ڄم کان ڏات طور ملي ٿي. الائي ڇو مان اهو نوٽ بڪ کيس ڏيئي نه سگهيس. ننڍڙيءَ جي ڪا به لکت، سندس ڪپڙو، سندس فوٽو، سندس رانديڪو اسانجا ڦٽ ئي کولي وجهندو هو، سو اهڙيون شيون ٻار اسان کان لڪائيندا وتندا هئا. راڳ به ڳائي ويندي هئي ۽ ڊانس لاءِ چيلهه کي موڙو به ڏيندو هئي. واقعي ڄائي ڄم کان فنڪار هئي. اسان کي ست ٻار ٻيا به هئا پر هر ٻار ۾ ساهه هجي ٿو ۽ سندس جدائي برداشت نٿي ٿئي.
منهنجي گهرواريءَ جون دعائون ائين اگهيون جو ننڍڙي اسان کي داغ مفارقت ڏيئي وئي. ذهن ۽ روح کي ايڏو ڌڌڪو آيو جو 1976ع ۾ مون نمازون پڙهڻ شروع ڪيون ته اڄ تائين هڪ نماز نه ڇڏي اٿم. وهسڪي به آهستي آهستي صفا ڇڏي ڏنم. جيتوڻيڪ دل جي ماهر ڊاڪٽر جو چوڻ هو ته روزانو ٿورو پيئندو ڪيان. ائين مذهب ڏي لاڙو وڌيو ۽ نماز باجماعت پڙهڻ لڳس. 1990ع ۾ ڏاڙهي به رکيم جو ڀانيم ته ڏاڙهي نه رکي ڄڻ ته منافقت پيو ڪيان. جهڙو ماڻهو اندر ۾ آهي اهڙو ڏيک به ڏيڻ کپيس. دوست يارن گهڻيون ٽوڪون هنيون، ويندي گهر واري به مخالفت ڪئي. پر مان اتباع رسول الله صلي الله عليه واله وسلم تي اڏول بيٺو رهيس ۽ اڄ تائين قائم آهيان. ديني ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيم ۽ صلواة سڳوري جو ورد به جاري رکيم. هي سڀ ننڍڙي جي موت کان پوءِ ٿيو.حالانڪ اندر ۾ مذهبي ماڻهو ته اڳيئي هو س پر عملي طور ظاهر پوءِ ٿيس. هن ۾ ڪا عجب جي ڳالهه ناهي. تازو نوجوان ڪرڪيٽر سعيد انور ڏاڙهي رکي ۽ نيڪ نمازي ٿي پيو. سبب پڇيائونس ته چيائين ته سندس ننڍڙي نياڻي گذاري وئي، تنهن کان پوءِ منجهس اها تبديلي آئي. الله ڪنهن کي هدايت ڏئي ته ائين ٿئي ٿو، مون سان به ساڳي حالت ٿي.
منهنجي ديني ترقي جا اسباب به پاڻمرادو پيدا ٿيندا ويا، ڄڻ ته اڳواٽ رٿابندي ٿيل هئي. هڪ ننڍڙو ڪتابڙو هٿ لڳم. حضرت ذاڪر علي صديقي جو لکيل هئو، ذڪر ۽ فڪر بابت. ان مون تي ڏاڍو اثر ڪيو. حضرت ذاڪر علي صديقيءَ جي ائڊريس لکيل هئي: گهر نمبر فلاڻو، ابن سينا لائينس، ڪراچي. ڪار ۾ انبن جي پيتي کڻي مان ۽ منهنجي گهر واري سندس تلاش ۾ نڪري پياسين. گهر ته ڳولهي لڌوسون پر معلوم ٿيو ته بزرگ برقعو مٽائي چڪو هو ۽ سندس مزار پاپوش نگر جي قبرستان ۾ هئي. مون سندس مزار تي حاضري ڀرڻ جو سوچيو. مڄاڻ ته اسان وٽ جو بزرگ محمد علي صاحب ايندو هو، سو سندس مريد هئو. ان مزار جو ڏس ڏنو يا ڏيکاريائين. هڪ ڏينهن مان ۽ منهنجي گهر واري سنڀري وضو ڪري مزار تي حاضر ٿياسين. اتي جو وڃون ته ٻه سفيد ريش بزرگ اسان کان اڳ ئي مزار تي ذڪر ۾ محو هجن. اسان ڊڄي پاسيرا ٿي ماٺ ڪري بيٺاسون. جڏهن ذڪر ختم ڪيائون ته مون السلام عليڪم ڪيو ته انهن مان جيڪو نابين بزرگ هئو تنهن جواب ڏئي پڇيو: ”کون؟“ مون نالو ٻڌايو ته ”جمال الدين ابڙو“ ته هڪدم چيائين ”آئيي ابڙو صاحب، آئيي!“ حالانڪ نابين هئو ته به چيائين ته ”اور ڪون هي آپ کي ساتهه؟ بهن هي، آئيي دونون!“ اسان کي ويهاري ڪپڙي ۾ هٿ وجهائي اسان ٻنهي کي حلقي ۾ داخل ڪري مريد بنايائين. پاڻ مرادو بنا چوڻ جي. هي ساڳيو بزرگ سيد اخلاق احمد هئو. جنهن بابت جيئن مان اڳ لکي چڪو آهيان، شمس الدين صديقي ڊسٽرڪٽ ۽ سيشن جج حيدرآباد کي جو سيڙجي مريد ٿيڻ آيو هو، مريد بڻائڻ کان انڪار ڪيائين. منهنجي زور ڀرڻ تي به چيائين ”نه، جتان حصو هوندس اتان ملندس!“ هو ڪو اڳ ۾ ئي سائين منظور حسين مدني جي بيعت ۾ آيل هو. مون چيومانس ته ”قبلا! مون کي ته بنا چوڻ جي مريديءَ جي حلقي ۾ داخل ڪري ڇڏيو هئو!“ ته چيائين ته ”تو حضرت ذاڪر علي صديقي، جيڪو سندس مرشد هو، جو مشاهدو ڪري ڇڏيو هو ۽ اهڙو حڪم کيس مليل هئو!“ برابر مون حضرت ذاڪر علي صديقيءَ کي ڪعبتھ الله شريف جو طواف ڪندي ڏٺو هو. حالانڪ اهو مماتي جو صاحب هئو. هي عجيب رمز ۽ راز آهي، جيڪي سمجهي نٿا سگهجن.
مون کي نقشبندي سلسلي ۾ داخل ڪيو ويو. نقشبندي سلسلي ۾ شروعات ئي قلبي ذڪر سان ڪجي ٿي. دل جي ڌڙڪ کي لفظ ’الله‘ سان مشابهه ڪري ساهه ۽ ڌڙڪ کي ملائجي ۽ ’الله‘ چورائجي ٿو. زبان بند ٿي رکجي، ائين ٿو لڳي ڄڻ دل ۽ ساهه ’الله! الله!‘ پيا ڪن. مرشد ڪامل هجي ته منزلون آسانيءَ سان طئي ٿي وڃن ٿيون. هر جمعي رات ڪراچيءَ جا يا ٻاهريان بزرگ صدر ۾ هڪ جاءِ ۾ گڏ ٿيندا هئا ۽ گڏجي ذڪر ڪندا هئا، منهنجو مرشد به حقيقت ۾ خليفو هئو سيد جماعت علي شاهه، علي پور سيدان واري درگاهه جو. تنهن ڪري اسين ازخود جماعت علي پور سيدان ۾ داخل ٿي وياسين اصل مرشد درگاهه جو گادي نشين سائين افضل حسين شاهه آهي، جو مون تي ڪافي مهربان آهي. انهيءَ جي مهرباني سان ۽ الله جي ڪرم سان سلوڪ جون منزلون اُڪارجن ٿيون. انهن مرحلن ۾ اهڙا مشاهدا ٿين ٿا جي بيان ڪرڻ جهڙا نه آهن. نڪي اعتبار ڪرڻ جهڙا آهن. تنهن ڪري مٺي به ماٺ، مٺي به ماٺ. مئلن سان ڳالهائجي ٿو ۽ جواب ملن ٿا. وڌيڪ ڪجهه ٻڌائي نٿو سگهجي. هيءَ اعتبار ۽ عقيدي جي دنيا آهي جنهن ۾ ايمان اول شرط آهي. منهنجي گهر واري ته ايڏي ترقي ڪئي جو پنهنجي موت جي تاريخ به اڳواٽ مذاق مذاق ۾ ٻڌائي ڇڏيائين. درود شريف ايترو پڙهندي هئي جو چوويهه ڪلاڪ بنا وقفي جي ورد جاري رهندو هئس.
وڃي ڦوڙاٺ موضوع تي پيس. اهڙيون ڳالهيون نه ڪرڻ کپن. اچو ته ڪنهن هلڪي ڦلڪي موضوع تي ڳالهايون. مون کي جانورن سان پيار رهيو آهي. منهنجي پهرين مقرري جج طور کپري ۾ ٿي. اُتي مون هڪ ڪتو پاليو. لڱن تي بج هئس سو نالو رکيومانس ’پِشو‘ مون اڃا پِشو پاشا افسانو ڪونه لکيو هو جو گورڪي جي پاشا کان متاثر ٿي لکيو هوم. پشو اڃا ٻچو هو جو پاليم، تربيت اهڙي ڏني مانس جو اجازت کان سواءِ ڪا شيءِ نه کائيندو هو. سندس آزمائش جي گهڙي اها هوندي هئي جو سندس چٺ ۾ سندس کائڻ لاءِ گوشت وڌو ويندو هئو ۽ کيس ”نه!“ چئي منع ڪبي هئي. ويچارو نسورو ويل ۾ هوندو هو. اکيون بند ڪري چٺ آڏو ويهي رهندو هو ۽ پيو ڪوڪڙاٽ ڪندو هو. پر جيسين ’ها بسم الله‘ نه چئجيس تيسين نه کائيندو هو. سندس اهڙي تربيت اسان لاءِ ڏاڍي سهوليت ڪري ڏني. کير جي هنڊي يا کاڌي تي ويهاري اسين ٻاهر هليا ويندا هئاسون. مجال آ جو ٻلي يا ڪو ٻيو جانور کاڌي يا کير سامهون اچي. کپري مان بدلي ٿي ته پشوءَ کي اتيئي نوڪرن جي حوالي ڇڏي آياسون. کپرو ٿر سان لاڳيتو آهي. سو هرڻن جي جوڙي ۽ مور به پاليم. مور ڀڄي ويو باقي هرڻ ۽ سها گهر ۾ رهيا. گهر جو آڳنڌ وڏو هو سو جهڙالو ٿيندو هو يا ڦڙ ڦڙ پوندي هئي ته هرڻ ٻٽا ٻٽا ڇال ڏيندا هئا ۽ ڏاڍو مزو ايندو هو. نر هرڻ جا سڱ چاقوءَ جي نوڪ جيان تيز هئا، سو سوناري کي گهرائي سندس سڱن تي چانديءَ جا کوپا چاڙهايام، پوءِ ياد پيم ته ننڍي هوندي جو ڪهاڻين ۾ ٻڌندا هئاسون ته بادشاهه وٽ سونن سڱن وارا هرڻ هوندا هئا، سي به ائين سونا کوپا چڙهيل هوندا. بدلي ٿيڻ کان پوءِ هرڻ لاڙڪاڻي آندم جتان منهنجي ڀيڻ مسز رئيس روشن علي خان اسراڻ، پنهنجي ڪوٽ خيرپورجوسي ۾ کڻي وئي جتي ڪافي وقت سندس ڪوٽ جي زينت رهيا.
ٻي پوسٽنگ شڪارپور ۾ ٿيم، اتي هڪ السيشن ڪتي جو ٻچو پاليم جو بعد ۾ منهنجي گهر واريءَ جو ڀاءُ انورالدين قريشي کڻي وڃي پنهنجي گهر ڪوٽڙيءَ بيهاريو. مون وارو ٻيو ننڍڙو فئنسي ڪتو مرحوم سڪندر علي خان ڀٽو کان ورتو. اهو ڪتو سٺي بُڻ جو هئو ۽ ڏاڍو سياڻو ۽ سٺين عادتن وارو هئو. ميرن جي شيءِ اميراڻي طبيعتن جي ٿئي ٿي. شڪارپور ۾ ڪاز به پاليم ۽ هڪ ڀلي ٻڪري به هٿ ڪيم جا ويلي تي هڪ سير کير ڏيندي هئي.
شڪارپور مان خيرپور ميرس آيس. اتي مينهن بيهاريم ۽ ولايتي ڪڪڙيون، وائيٽ ليگ هارن، ڪاريون ڪڪڙيون ۽ ڳاڙهيون رهوڊ آئلينڊ رکيم. نتيجي ۾ بيضا پنهنجا ٿيندا هئا ۽ ماهيو کير به پنهنجو. ايوب جي مارشل لا ۾ جڏهن شيون ملڻ بند ٿيون ته مونکي پنهنجو کير مکڻ، بيضا ۽ مرغيون هيون ۽ ڪا تڪليف نه ٿي، البت مينهن جو گاهه ملڻ بند ٿي ويو، پر گذر ڪري وياسون.
خيرپور ميرس مان سجاول آياسون. اتي هڪ ڦاڙهو ۽ السيشن ڪُتو بيهاريوسين. ڦاڙهو مري ويو. باقي السيشن ڪافي وقت رهيو. ان ڪو ميونسپالٽي وارن جو زهر مليل کاڌو کائي وڌو. جنهن ڪري جنهن مهل مئو ته منهنجا ٻار رڙيون ڪري رُنا. ٽنڊي الهيار ۽ حيدرآباد ۾ ڪڪڙيون بيهاريم. هڪ ننڍڙي قد جو نر ڪڪڙ، جيڏو، ڪتو به رئيس روشن علي خان کان ورتم اهو ڪتو منهنجو ڪوٽڙيءَ جو دوست امير محمد عباسي کڻي ويو. ڪراچيءَ ۾ باٿ آئلينڊ ۾ ڪتو ڌاريم ته ڊفينس ۾ به اليڪشن جي جوڙي رکيم، هاڻ پوڙهو ٿي و يو آهيان، اهڙا شغل نٿا پڄن.
حيدرآباد ۾ اڃا پڙهندا هئاسون ته سن 1942ع ۾ سائين غلام مصطفيٰ شاهه جو اڃا پروفيسر نه ٿيو هو هڪ ايراني ٻلي سوکڙي ڪري ڏني. ڏاڍي سهڻي ٻلي هئي. گهر ڀاتين جو ان سان ڏاڍو پيار هئو. وڏا وار اڇي جهڙو کير. ٻلي ڏاڍو صاف جانور آهي.
حيدرآباد مان لڏي لاڙڪاڻي وياسون ته اصل نه هلي. ڇڏائي ڇڏائي گهر ۾ پهچي ٿي ويئي. چوندا آهن ته ٻلي گهر سان، ڪتو مالڪ سان.
جانور پالڻ به ڏاڍو فائديمند ڌنڌو آهي. هڪڙي مينهن غريباڻي گذر جيترو ڪمائي ڏئي ٿي. مان ننڍو هئس ته هڪ نوجوان ايم ايس سي جي ڊگري وٺي وڃي ٿر ۾ رهيو. نوڪري نه ڪيائين. مالوند ٿيو، ٻڪريون ۽ ڳئون پاليائين ته ڌڻ ٿي ويس. سنڌ جي ڳاڙهي ڳئون ته دنيا ۾ مشهور آهي. بيروزگار جوان جي وڃن ٿا آپگهات ڪندا تن کي سبق وٺڻ گهرجي. رزق جي ڪمي ناهي. نوڪريءَ جي چوس مٿو خراب ڪيو آهي. نوڪريءَ ۾ رکيو ڇاهي؟ ايمانداري سان نوڪري ڪجي ٿي ته ڪهڙي به وڏي نوڪري هجي ته مشڪل سان گذارو ٿئي ٿو. رزق ۾ برڪت آهي. هڪ ٻڪري ڇهن مهينن ۾ ٻه ڦر ڏئي ٿي. ڇيلا ڪري وڪڻجن ته هڪ ڇيلو هزار پندرهن سؤ ۾ وڃي ٿو. هڪ ٻن ٻڪرين مان ڌڻ ٿي وڃي ٿو.
رڳو ٻڪريون، مينهون ۽ ڳئون ڇو؟ سها پاليو ته هڪ مادي هڪ وقت تي پندرهن ويهه ٻچا ڏئي ٿي. هڪ جوڙي سهي مان ڏسندي ڏسندي هزار سها ٿي وڃن ٿا. انهن جي به مارڪيٽ آهي.
ڪتا پالڻ به ڌنڌو ٿي سگهي ٿو. بُڻائتا ڪتا ته مهانگا آهن ۽ سٺي اگهه ۾ وڃن ٿا. منهنجي گهر ۾ السيشن جوڙي ٻچا ڏنا ته بنگلن جا ماڻهو ڏسڻ آيا ۽ هڪ مهيني جي عمر واري ٻچي لاءِ پنج سؤ، هزار آڇڻ لڳا. اهڙي طرح بلٽري ۽ بُل ڊاگ جا ٻچا به مهانگا ويندا. ولايت ۾ ته باقاعدي ڪئنائن ڪلبون آهن. ڪئنائن معنيٰ ڪتا ڪلبون آهن. جتي هر قسم جو ڪتو ملي ٿو ۽ فئشن ايبل منڊمون اهي خريد ڪن ٿيون. هڪ جوڙي بل ٽيريٽر جي رکجي ته کوڙ سارا ٻچا وٺي سگهجن ٿا. اهڙي طرح بدڪون ۽ ڪڪڙ به پالي سگهجن ٿا. پولٽري يعني ڪڪڙن جو ڌنڌو ته هاڻي ڪروڙن جو هلي ٿو. ڳوٺن ۾ هر گهر ۾ ڪڪڙ، ڪتا ۽ سها وغيره پالي سگهجن ٿا.
اسان جي نوجوانن جو مٿو الائي ڇو منجهي پيو آهي ۽ نوڪري جي چڪر ۾ ڇتا ٿي خودڪشي ڪيو ڇڏين. جانور پالڻ ڌنڌو به آهي ته وندر به. هڪ قسم جو شوق آهي. اسان جي لاڙڪاڻي جي پاسي هڪ نوجوان کي مينهن سان پيار ٿي ويو. اڄ هڪ مينهن مان ستر مينهون اٿس ۽ سندس چواڻي سندس ماهانه آمدني خرچ لٿي ٽيهه هزار آهي. باقي ٻرو کپي؟ ٻهراڙي جي ڪنهن به گهر کي وٿاڻ بڻائي ٿو سگهجي.
هي ته ٿيون جانورن جون ڳالهيون جي هر گهر ۾ پالي سگهجن ٿا. سنڌي نوجوان جي مٿي ۾ الائي ڇو واپاري ڳالهيون ويهن نٿيون. ٺهي جڙي شيءِ کي جيڪڏهن چڱي نموني وڪڻجي ته ٻٽو فائدو آهي. کير، مکڻ ۽ ماکي ته اسان وٽ آهن. رڳو پاڪيٽ ۾ بند ڪري وڪڻو ته چؤڻو اگهه ملي ٿو. حليب گهاٽو کير سمجهي چانهه لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو. مينهن جي کير کان وڌيڪ گهاٽو ته ڪوئي کير ناهي. ان کي پاڪيٽن يا بوتلن ۾ وجهي مارڪيٽ ۾ آڻجي ته ٻيڻو ٽيڻو نفعو ٿيندو. خالص ماکي جي وڏي ڊمانڊ آهي. نج ماکي ننڍين شيشين ۾ ڀري يا ٽوٿ پيسٽ جهڙي پاڪيٽن ۾ ڀري وڪڻجي ته هٿؤن هٿ وڪامي وڃن. آسٽريليا جي ماکي جو شيشو ماڻهو ڳولها ڪري پنج سؤ رپين ۾ وٺي ٿا وڃن.
اهڙي طرح مصالحه جات، ڪوئي خرچ ته ڪونهي. معمولي لوڻ ۽ مرچ يا ٻيا مصالحا ڪٽي پاڪيٽن ۾ ڀري يا پڙيون ٺاهي وڪڻجن ته وڏو فائدو آهي. ٿر جي هڪ ڪاموري رٽائر ڪرڻ کان پوءِ اهو ڪم شروع ڪري ڏنو. اڄ ڪروڙ پتي آهي. رڳو مرچن جون پڙيون ٺاهي وڪڻجن ته ٻهراڙيءَ جون عورتون به وٺنديون. مصالحه پيهڻ يا ڪُٽڻ جي محنت کان بچي پونديون.
اهڙا ڌنڌا آهستي آهستي وڌي وڏا ڌنڌا ٿي پون ٿا. اهڙو ماڻهو سيٺ يا وڏو عزتدار، امير سڏجي ٿو. چوندا آهن ته’ اُتم کيتي، وڌندڙ واپار نيچ نوڪري‘. اسان جا پڙهيل ڳڙهيل نوجوان الائي ڇو نيچ نوڪريءَ پٺيان ڇتا ٿي پيا آهن. کيتي به واپار آهي. رڳو ٽالهي، نم جا سؤ ٻه سؤ وڻ لڳائي ڇڏيو ته ڏهن ويهن سالن کان پوءِ لکن جا ٿي پون ٿا، بانس جا لڪڙا به پوکي سگهجن ٿا. اسان جا زميندار ۽ هاري چانورن جي پوکيءَ کان سواءِ ٻئي پاسي لوڻو ئي نٿا ڦيرائين.
اسان ننڍا هوندا هئاسون ته اسان جون مائرون رات جو آنئرا، آريٺا ۽ سِڪاڪائي پسائي رکنديون هيون. صبح جو ان پاڻيءَ ۾ ميٽ ملي وارن کي لڳائينديون هيون ته وار صاف به ٿيندا ته گهاٽا ۽ ڊگها به ٿيندا هئا. عورتن جون چوٽيون چيلهه تائين يا اڃا به ڊگهيون هونديون هيون. آريٺن مان ڪاريون گوليون نڪرنديون هيون. جن سان اسين ٻار چدي راند ڪندا هئاسون. هاڻي جيڪڏهن اسان جو واپاري ذهن هجي ته آريٺا سِڪاڪائي مان پائوڊر ٺاهي يا شئمپو بڻائي وڪڻون ته اهو لکن ڪروڙن جو واپار آهي. هي معمولي ڳالهيون جيڪي اسان جي آڏو آهن، تن جو ذڪر آهي. اڃا ته الائي ڪيتريون شيون آهن جن جو واپاري استعمال ڪري سگهجي ٿو. مثلا ََهيڊ آهي. هيڊ سوڄ ۽ ڌڪ وغيره تي لڳائبي آهي ته فائدو ٿيندو آهي ان کي پائوڊر ڪري يا پيسٽ ٺاهي وڪڻجي ته آيوڊيڪس کان هوند وڌيڪ هلي اهڙي طرح رس ول آهي. انهيءَ ۾ به ڪيئي فائدا آهن. رڳو شيشي ۾ بند ڪري هلائڻي آهي.
لاڙڪاڻي جي ڀرسان دودائي هڪ ڳوٺڙو آهي اتان جو هڪ سانگي ڪراچي اچي رهيو. آفيس ۾ اچ وڃ دوران هن ڏٺو ته پارڪر مس جي ڏاڍي مانگ آهي. هن پنهنجي مس ٺاهي ۽ شيشين ۾ بند ڪري آفيسرن کي سپلاءِ ڪرڻ لڳو. سفيد پوشي جو سٺو گذر ڪرڻ لڳو.
ڦٽ ڦرڙي لاءِ ڪارو پلستر لڳائجي ٿو. ان بجاءِ هيڊ جو هيڊو پلستر هلائي سگهجي ٿو. يا رس ول مان ڪارو پلستر جوڙي سگهجي ٿو. رڳو سوچ کي موڙڻو آهي. اسان جا نوجوان انهن پاسن ۾ سوچن ئي نٿا. باقي مائٽن کي سهسائڻ خاطر خودڪشي جو سوچي پنهجي موت جو مزو وٺڻ چاهين ٿا.