1
عشق
ان ڏينهن، ان مهل، ان گهڙي، منهنجي عمر هئي ٻارهن سال يارهن مهينا. هن جي اڃا به گهٽ هوندي. اهو معمولي چهرو جو مان اڪثر روزانو ڏسندو هئس سو ساڳيو ئي اهڙو هئو جهڙو روز! پر ان ڏينهن ان مهل، ان گهڙيءَ، 11 مارچ 1938ع ڪچڙي منجهند، وقت 11 بجه، جيئن ئي ان خاموش مجسمي تي نظر پئي ته اوچتو هڪ وڏو ڀونچال آيو، زلزلو هئو، ٽاڪوڙو هئو، طوفان هئو، سڄو آسمان ۽ زمين هيٺ مٿي ٿي ويا، پکي پکڻ، وڻ ٽڻ، هوائون ۽ پن مانڌاڻ ۾ پئجي ويا. ٻاهرين ڪائنات ته ٺهيو پر منهنجي اندرين ڪائنات ۾ به وڍڪٽ، زير زبر، مانڌاڻ ۽ مٽ سٽ جو وڏو ڪبيرو زلزلو آيو. ڌوڏي مٿان ڌوڏا آيا ۽ ويا. مان ساڳيو ماڻهو نه رهيس! مٽجي سٽجي، دل جگر جيرا بڪيون مٿو ذهن سڀ ان ڀونچال ۾ ولوڙجي پنهنجون جايون مٽائي هڪ مڪمل نئون ماڻهو جوڙي بيٺا، نه اهوٻالڪپڻو رهيو نه ٽهڪڙو نه راند روند جي واسنا، ڄڻ ته ساهه کڻڻ ئي بيهي ويو. ڪن گرم، ڳٽا گرم، اکيون پولارن ۾، ذهن ستين آسمان تي، هڪ گهڙيءَ الائي ڪهڙي ماجرا ٿي وئي، الائي ڇا ڇا ٿي ويو. هوءَ جيڪا مجسمي جيان پوتيءَ ۾ ويڙهي سيڙهي، ميز تي هڪ ڊرائينگ پنو ۽ پينسل جهليو ويٺي هئي ۽ تلاءَ جيان خاموش ۽ بيخبر ويٺي هئي تنهن کي به شايد، شايد، ان واچوڙي جا آثار محسوس ٿيا ۽ اٿي هلي وئي. نه نظر ملي، نه چهرو ڦريو، نه ڏٺو نه وائٺو، چپ چپات ۾ هڪ وڏو ڪائناتي زلزلو آيو ۽ ڪجهه ڪري ويو!
اهو سڀ ڇا آهي ۽ ڇو آهي؟ ڪنهن کي خبر ڪا نه آهي. ڪو وچ وارو، اڻ ڏٺو، اڻ سڃاتل، چپ چپات ۾ وڏي گنڀير مذاق ڪري گم ٿي ويو. اها هڪ غيرمعمولي گهڙي سڄي حياتي تي محيط رهي ۽ وڏا گهرا اثرات ڇڏي وئي. ڇو، ڇا لاءِ،؟ ڪنهنجي چوڻ تي ۽ ڪيئن؟ ڪو اتو پتو ناهي. اڄ تائين، سبب اسباب جي خبر ناهي ته ڇا ٿيو ،ڇو ٿيو!؟
نه نظرن جو ٽڪراءُ هو، نه هڪ ٻئي کي ڏٺوسون، نه ئي دل ۾ ڪا ڇپيل چاهنا هئي! برنارڊشا، فرائيڊ ۽ ٻيا ڪجهه ڪچي ذهن جا صاحب ته چون ٿا ته ”اهو سڀ دٻيل جنسي خواهشن جو ڪرشمو آهي!“ نسورو ڪوڙ، بيوقوفي، ۽ اڻڄاڻائي! عمر ٻارهن تيرهن سال، جنسيات جو ته ڪو ڪرڻو ئي ڪو نه هجي، مورڳو جنسيات عمر ڪاڻ مري وئي. نه ڄائي هئي نه ڄمي هئي، هي ته ڪو اولڙو هو، جهلڪو هئو جو آسمان کان اچي، ڀونچال آڻي، لڪ ڇپ راند ڪري ويو. ان هيڏي ساري ڪائناتي گڙٻڙ کان پوءِ به اسان جي طبيعتن ۾ يا اعمال ۾ ڪو ڦيرو ڪو نه آيو. سواءِ ان جي ته هوءَ ڪجهه شرمائجي سڪڙجي وئي ۽ منهنجيون اکيون ڪجهه ڪجهه پياسي ٿي پيون.
بڪواس ٿا ڪن وڏا ليکڪ، فلسفي ۽ نفسياتي ماهر ته ’هي مرد ۽ زن جي جنسي بک آهي.‘ جنسي بک ته ماڳهين مري ٿي وڃي. الائي ڇاهي، الائي ڇا ٿو ٿئي، وچان ئي ڪنهن ٻي غير مرئي طاقت جي اٽڪل آ، يا مهرباني آ، يا وڏو ڪو سٽل آ، سيڪنڊ جي ڪا جهلڪ اچي ٿي جا سڄو ڪارنامو يا ڪيس ڪري وڃي ٿي. بيخبرن کي باخبر ڪري وڃي ٿي. ڪا جهلڪ، ڪو جلوو پسي وٺجي ٿو. الائي ڪهڙي فرينچ ليکڪ بابت پڙهيو هئم ته اٺن نون سالن جي عمر ۾ هڪ پرڻيل ڳڙڻيل ٻارن جي ماءُ سان عشق ٿي ويو هئس. هن ويچاري به ڪو جلوو ڏٺو ۽ ڦاسجي ويو.
صوفي درويشن تي الزام مڙهيندا آهن ته ڇوڪرن سان عشق پچائيندا هئا. ڪهڙي نه واهيات ڳالهه! فقير صاحب کي به جلوي جي جهپٽ اچي ويندي هوندي. ڪارساز جي قدرت ماڻهو ڪيئن به ڏسي يا ڪٿان به ڏسي وٺي! نباتات مان، وهندڙ نديءَ مان، آسمان، ستارن مان يا بادلن جي آگم مان! رِشي والميڪي جنهن رامائڻ جوڙيو تنهن ته رڳو ٻن پکيئڙن جي جدائي مان جهٻي محسوس ڪئي، جنهن مهل شڪاريءَ جي تير هڪ پکيئڙو ماري وڌو ته هن ان گهڙيءَ شعر چيو ته ”ماري مرين شال!“ هي دل جو اٿارو آهي، قدرت ڪهڙو به ٽڻ ٺاهي. هي جو اک ڇنڀ ۾ ڪاتي وهي وڃي ٿي، ان جو بهترين جواب يوناني ديومالا ۾ ملي ٿو ته هڪ معصوم نابين نينگر ويٺو ٻٽا تير ڇوڙي پوءِ جنهن کي به اهي تير لڳن، اهي پيا ڦٿڪندا. انهيءَ کان به سهڻي سمجهاڻي ڏني آهي شيڪسپيئر جو چوي ٿو ته ”بارانِ رحمت جا ٻه ڦڙا آسمان مان ڪرن ٿا جنهن تي به ڦڙو ڪريو سو اڏجي ويو ۽ جنهن ٻيو ڦڙو جهپي ورتو سو به اڏجي ويو!“
جنسي عمل جو ته سوال ئي پيدا نٿو ٿئي، هي پيار ته اوچتي اوت آهي، رحمت جي، جنهن تي ٿئي! باقي نباتات يا ننڍڙي يا پکيئڙي جي موت ۾ ڪهڙي جنسيات ٿي سگهي ٿي! رِشي، مُني سنياسي يا صوفي فقير، سڀ ڪجهه ٻن ڏئي وساري، هڪڙي واحد جو مشاهدو ٿو ڪري ته سڄي عمر عشق ۾ غرق ٿو رهي. سنياسي کي ته سڀ ڪجهه لوڀ، موهه، اهنڪار، ڪام، ڪروڌ، سڀ تياڳڻو پوي ٿو. سڀ ڇڏي پوءِ مشاهدو ماڻن ٿا. ’ڪام‘ معني جنسي چاهنا. ڪام،ڪروڌ، لوڀ، موهه، اهنڪار جو تِرورو به هوندو ته پيار جي پالوٽ ٿيندي ئي ڪا نه! نه عشق جو اولڙو پوندو، نه حق يا حقيقت جو پرتوو پلئه پوندو. پاڪ پويتر پيار ۾ سڀ جسماني جذبا ڀسم ٿي وڃن ٿا. محبوب سان محبت جو اولين شرط آهي. هيڪلائي هيڪ، ٻي ساري دنيا ميسارجي وڃي ٿي. محبوب جي مشاهدي ۾ گم ٿي وڃڻ، بنياد آهي ايڪانيت ۽ وحدانيت جو، پوءِ ٻيو ڪجهه به نظر ئي نٿو اچي.
اکين ۾ ٿي ويهه، ته آئون واري ڍڪيان،
توکي ڏسي نه ڏيهه، آئون نه پسان ڪي ٻيو.
(شاهه)
اٿئي ويٺي، جاڳندي سمهندي، هلندي گهمندي، رڳو اهو ئي نظر اچي ته اهو جنسياتي ۽ جسماني عمل ته نه چئبو! هيءُ ته ڪو ٻيو جلوو يا جهلڪ آهي، جا انسان جي اندرين حس جهٽي يا جهپي ٿي وٺي، پوءِ اهو جلوو يا جهلڪ اٺئي پهر اڳيان اڀريو اچي ۽ ساري جند جان کي قبضي ۾ ڪري ٿي ڇڏي.
”جيڏانهن ڪريان پرک تيڏانهن سڄڻ سامهون.“ (شاهه)
جنسياتي جهرڪي ته وتندي ٽپڪا ڏيندي، ڪڏهن هت ڪڏهن هُت، اها هڪ هنڌ ڦاسجي ڇو ويندي؟ سو به اهڙي جو ٻيو ڪجهه نظر ئي نه اچي.
سو ئي هيڏانهن، سوئي هوڏانهن، سو ئي من وسي.
سـو ئي سـو پـسـي ، تنهين سندي ســوجهــري.
(شاهه)
هيءَ ڳالهه سڌي سنئين جلوي يا جهلڪ جي آهي. اهو آفاقي آهي، پاڪ ۽ پوتر، انگريزي ۾ ان لاءِ لفظ آهي divine جنهن جو پُرمعنيٰ ترجمو مون کان نٿو ٿئي. انساني ناهي، آفاقي آهي. حرڪت ڪنهن ٻئي جي آهي، انسان خواهه مخواهه ڪسجيو وڃي. شاهه لطيف ته صاف چئي ڇڏيو ته:
”ڪاتيءَ ڪونهي ڏوهه، ڳن وڍيندڙ هٿ ۾.“ (شاهه)
ازل کان ڪو ائين لکيل هئو، جو بس ٿي وڃي ٿو. هي خيال يوناني ديومالائي نابين نينگر ڪيوپڊ جي قريب آهي جو حرڪتي ٻار وانگر ويٺو تير هلائي پر شاهه لطيف آفاقي divine رنگ ڏئي ان کي شيڪسپيئر جي مينهن ڦڙن جي رحمت جي قريب ترين ڪري ڇڏي ٿو. اهڙو آفاقي ڦيرو اچي ٿو جو جنسيات ته ڇا ماڻهوءَ کان پنهنجو پاڻ ئي وسريو وڃي. مولانا رومي به ائين فرمائي ٿو.
”پهرين وڃائڻ پاڻ، پوءِ پسڻ پرينءَ کي.“ (شاهه)
پاڻ وڃائي پاڻ وساري ڪنهن آفاقي جهلڪ پسڻ ساڻ هڪ عجيب آفاقي ڪيفيت طاري ٿي وڃي ٿي، سور جو سبق پڙهايو وڃي ٿو ۽ ماٺ لڳي ٿي وڃي. استاد رومي ۽ شاهه لطيف ٻئي ائين فرمائن ٿا:
جن کي دؤر درد جو سبق سور پڙهن،
فڪر ڦرهي هٿ ۾، ماٺ مطالعو ڪن،
پنو سو پڙهن، جنهن ۾ پسڻ پرينءَ جو.
(شاهه)
هيءَ هڪ عجيب واردات آهي جا کن ۾ ٿي وڃي ٿي. بيٺي پير بنان ڄاڻ ۽ بنا ڪوشش جي ماڻهو الائي ڪيڏانهن هليو وڃي ٿو ۽ جڏهن موٽي ٿو اچي ته اهو ماڻهو ئي ٻيو ٿو ٿي وڃي. خبر ئي ڪانه ٿي پوي ته کن ۾ ڪهڙي ماجرا ٿي وئي؟ هڪ نئون ماڻهو جنم وٺي ٿو جو ساڳيو ناهي، جو پهرين هئو. ڳالهه سمجهائي نٿي سگهجي.
”عشق، نانگ نپٽ، خبر کاڌن کي پوي.“ (شاهه)
ٻئي ڪنهن کي خبر نه پوندي، نه سمجهي سگهندو، سمجهه جي مقام کان ڳالهه ٽپي ٿي وڃي، لکڻ کان به ڳالهه مٿڀرو آهي.
ڪو ٿو ڪاڳر ڪورئين، ويٺو وڃائين مس،
ڏور تــهـائـيـن ڏس، اکر جئائين جڙيا.
(شاهه)
ڪاڳر ڪورڻ، مس وڃائڻ اجايو عمل آهي، ’ڏور تهائين ڏس، اکر جئائين جڙيا‘، ’جِنين ڏٺي جُوءِ، تنين ڪڇيو ڪينڪي!‘. هڪ ڳڙکي وسيلي الائي ڪهڙي جُوءِ ڏيکاري وئي. ڇوڪرِي، ڇوڪرو، ماري پکي يا ٻيو ڪو بهانو ته بس هڪ ڳڙکي هئي، جتان الائي ڪهڙي جُوءِ وٺي ويا، جتي
ڀڃي در فراق جو منجهيم مشاهدو ڪيو. (شاهه)
شاهه سائين به آخر ان نتيجي تي پهچي ٿو ته:
”پاڻ نه آهي ڄاڻ، مانڊيءَ منڊ پکيڙيو. (شاهه)
ڳالهه ختم ٿي، مانڊيءَ منڊ پکيڙيو، پاڻ کي ڄاڻ آهي ئي ڪا نه، اُفق جي هن آفاقي حد کي فرائيڊ ۽ برنارڊشا پهچڻ وارا ئي ڪونهن. حدون ٽپي، لاحد پسي، ڏور ڏسي، منجهه ئي مشاهدو ڪرڻ انهن ويچارن جي وس ۾ ئي ڪونهي. فرائيڊ ته سڄي عمر ذهني مريض جيان جنسيات جي ڄاري ۾ ڦٿڪندو رهيو. برنارڊشا سڄي عمر شادي نه ڪري جنسيات جي سراب ۾ ٿاٻڙندو رهيو. انهن مغربي وڏن ماڻهن جي ڳالهه ڇڏي اسين پنهنجي مشرقي دانا، فقيرن، مرشد رومي ۽ مرشد لطيف جي ڀر جهليون ته چڱو.
جنسي يا جسماني لاڳاپن کي صفا بي معنيٰ به نٿو چئي سگهجي. اهڙن لاڳاپن سان انس ۽ ويجهڙائپ وڌي ٿي ۽ ڏي وٺ جي ذريعي نيٺ وڃي عشق جي منزل کي اوڏڙو ٿجي ٿو. پر گهڙيءَ ۾ عشق جون حدون پار ڪري مشاهدو ماڻڻ، معاملو ئي ڪو ٻيو آهي. شاهه لطيف ٻه ٽپ ٻڌايا آهن. هڪ ’ڏور تهائين ڏس اکر جئائين جڙيا‘ ٻيو ’ڀڃي در فراق جو منجهه ئي مشاهدو ڪر‘، مون کي ان منزل جو ڪجهه ڌپو پيو آهي. پر لکڻ کان اجتناب ٿو ڪريان جو ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جهڙا وڏا عالم چون ٿا ته اڄڪلهه جا ليکڪ فلسفي بڻجڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.
حقيقت ڇاهي ته اسان جو دنيوي وجود نصف يعني اڌ سچ آهي، وجود جو باقي اڌ سچ پڙدي ۾ آهي. خود اسان کي به ان جي خبر نه آهي، بلڪه خبر رکڻ کان به ڊڄون ٿا. جڏهن سچ اسان تي القا ٿئي به ٿو ته پاڻ ئي ان کي لنوائي دٻائي ڇڏيون ٿا، ڇاڪاڻ ته اهو اسان جي دينوي مفاد سان ٽڪراءُ ۾ آهي. اهو لڪل حصو سچ جو جڏهن عيان ۽ القا ٿئي ٿو ته دنيوي وجود سڄو ڌڏي وڃي ٿو. هڪڙا ان تي پڙدو چاڙهي ٿا ڇڏين ۽ ٻيا نسنگ نروار ٿي، ان جو مشاهدو به ڪن ٿا ته پنهنجي اصل ڏي به ورن ٿا ۽ ان جي فراق ۾ سڄي عمر تڙڦن ٿا، وڌيڪ نٿو چئي سگهان، اهو ”اصل“ محبوب جي معرفت پسي ٿو وٺجي، پوءِ ’وڍيل ٿي وايون ڪري، ڪٺل ڪوڪاري‘، مرشد رومي ۽ شاهه ئي ائين چون ٿا.
”پهرين وڃائڻ پاڻ، پوءِ پسڻ پرينءَ کي.“
”فـڪر ڦرهي هٿ ۾ ماٺ مطالعو ڪن،
پنو سو پڙهن، پسڻ جنهن ۾ پرين کي.“
مان جمال ابڙو به مٽجي ٻيو ماڻهو ٿي ويس. پاڻ به وڃائي ويٺس ته ماٺ به لڳي ويم. راند روند، نچڪا ٽپڪا، ٻاراڻيون سوچون سڀ ڪجهه سانت ۾ تبديل ٿي ويو. فڪر ڦرهي هٿ ۾، پر فڪر به الائي ڪهڙو؟ الائي ڇا جو؟ گهر ۾، اسڪول ۾، ٻارن جي ڊنبلي ۾ موجود هوندي به غير موجود هئس. چپ جا چاپڙ چڙهي ويا. ڪتاب کليو رکيو آهي، ’پنو سو پڙهڻ پسڻ جنهن ۾ پرين کي!‘ پڙهڻ ۾ ويس پوئتي پوندو، اڳ جو نمبر کڻندو هئس سو ذري گهٽ ناپاس ٿيڻ کي اچي پهتس. سڄو سال ائين گذري ويو. اٺون ڪلاس الائي ڪيئن پاس ڪري نائين ۾ پهتس ته بابا جي بدلي حيدرآباد ٿي. منهنجون ته ٻه به ويون ڇهه به ويون! کڻي کيٽو وڌم ته مان حيدرآباد ڪو نه هلندس، لاڙڪاڻي ۾ ئي هاسٽل ۾ رهندس. منهنجي ڳالهه کي ڪنهن وزن ئي ڪو نه ڏنو. ماڳهين کلون پي ڪيائون. اهو ڏينهن به اچي ويو جو لاڙڪاڻي کان اچي حيدرآباد پهتاسون. منهنجو ذهن رڳو آسمان ۾ پي گهميو.
انهن ٻارهن مهينن ۾ نه مون ساڻس ڳالهايو نه نظر ڀري ڏٺو. سندس پاڙي ڏي روز وڃڻ ٿيندو هو. اکيون چار ٿينديون هيون، بس ’جيئن جيئن پسڻ پرينءَ جو، تيئن تيئن نشا نينهن جا‘، معاشرو اهڙو سخت ۽ بندش وارو هئو، جو ڳالهائڻ ناممڪن هو. پيار معنيٰ عزت، سو عزت به ڀرپور هئي. عزت ۽ احترام جو ليڪو ٽپڻ به ناممڪن هئو. اشارو به ناممڪن! رڳو پهرئين ڏينهن مارچ 1938ع ۾ جڏهن رحمت جا پهريان ٻه ڦڙا وسيا هئا ۽ مان مٽجي سٽجي ٻيو ماڻهو ٿي پيو هئس، ان گهڙيءَ مون مٿس نالو رکي ڇڏيو ”حسينه عالم“ هيءَ به هڪ عجيب ماجرا آهي ته حياتيءَ ۾ پهريون شعر يا بيت لکيم.
”حسينه، نازڪ جهڙي ڪپهه،
تون چوين ڇا به کڻي، مان تنهنجي پيرن جي پڻي.“
اها تڪبندي هڪ ڪاڳر جي ڦتيل تي لکي، سندس وڃڻ کان پوءِ مون سندس ميز تي چنبڙائي ڇڏي، ٻئي ڏينهن ان ڪاڳر جون چٿڙيون به ڪو نه مليون، الائي ڏٺائين به الائي ڪو نه! دل چويم ٿي ته ضرور ڏٺائين. سندس اکين جي اڪير اهڙي چغلي هنئين ٿي، پوءِ ته اچڻ ئي وڃڻ بند ٿي ويو.
هيرآباد ۾ بابا جي آفيس هئي هيرآباد ۾ ميرن جي قبن وٽ. گهر به اتي ئي هيرآباد ۾ مليو. هونئن ته ڪنهن مسلمان کي هيرآباد ۾ گهر ملڻ ناممڪن هئو پر هڪ مسلمان جو گهر هئو جو مسواڙ تي ملي ويو. محمد صالح ٻچڙو هڪڙو سکر ماڻهو هئو. کيس پنهنجو ڪاروبار ۽ مينهن جا واڙا هئا. کير جو ڪاروبار ڪندو هو، سندس فرزند محمد عرس سمو حيدرآباد جو مشهور سماجي ۽ سياسي ڪارڪن ٿي گذريو آهي. جنهن سان خاڪساري تحريڪ دوران منهنجي چڱي عليڪ سليڪ رهي. ڏاڍو مخلص ۽ ڀلو ماڻهو هئو. اهو به گذاري ويو. لال بن يوسف جو گهاٽو يار هو ۽ مير علي احمد خان ٽالپر جو حجائتو هم نشين هئو.
ان وقت جو هيرآباد جن ڏٺو سي ٿڌا ساهه ڀريندا هوندا. هيرآباد پئرس سڏبو هو. صاف سٺو رهائشي علائقو، دڪان، هوٽل وغيره اصل ڪو نه. گهر صاف سهڻا، عاملن جون ڇوڪريون سهڻيون فئشن واريون سٺيون ۽ معزز. شام جو ڄڻ ته مينا بازار لڳي ويندي هئي. حسن، خوشبو، صفائي سٺائي، مهڪار ٻهڪار لڳي پئي هوندي هئي. پڙدو ته هئو ڪونه، اسان جي گهر ۾ به اينديون وينديون هيون. مون لاءِ اها مهڪار ۽ ٻهڪار صفا بي معنيٰ هئي. اکين ۾، دل ۾، من ۾ هڪ ئي صنم ويٺل هئو. ٻئي جي گنجائش ئي ڪانه هئي. اهو ئي خاموش، چپ چپات، آڪاش ۾ نظرون، جهڙوڪر برهمچاري سنياسي ٿي چڪو هئس، مٿان ويراڳ سو ظاهر ٿي پيس.
امان به چوي ته ”جمال کي آخر ٿيو ڇاهي؟“ ڏاڍي سياڻي هئي پر سمجهي نه سگهي، منهنجو اخلاق ۽ ڪردار ئي اهڙو هئو جو شڪ جو شبهو به نه ٿي ٿيو. سمجهي ويو ته هڪڙو ماڻهو، منهنجو نور محمد هاءِ اسڪول جو استاد مرحوم غلام محمد شاهواڻي. مونکي اڪيلائي ۾ سڏائي آڏي پڇا ڪيائين. منهنجا ڪتاب ۽ نوٽ بڪ به اٿلائي ڏٺائين. هڪ نوٽ بوڪ ۾ نالو لکيل ڏٺائين ’حسين‘، پڇيائين اهو ڇاهي؟ چيومانس ته ”لاڙڪاڻي جو هڪ دوست اٿم حسين!“ چيائين ”حسينه ته نه آهي؟“ چيم ”نه!“ اعتبار ڪو نه آيس. هڪڙي ڏينهن پنهنجي گهر خير شاهه جي پڙ ۾ گهرايائين. مڄاڻ نفسيات تي تحقيق پي ڪيائين! وري به آڏي پڇا ڪري ڇڏي ڏنائين، لاڙڪاڻي هاءِ اسڪول جي ڪلاس ٽيچر کي به مون بابت خط لکيائين ۽ اتان به ڪجهه هڙ پلئه ڪو نه پيس. تڏهن به چوي ته ”هيڏي ننڍي عمر ۾ تون ايڏو خاموش ۽ ويراڳي ڇو آهين؟“ انهي به نيٺ کڻي ماٺ ڪئي، پر هر وقت مونکي معنيٰ خيز نظرن سان ڏسندو ۽ مشڪندو هئو.
حيدرآباد ۾ ٻارهن مهينا رهيس ۽ وري ميرپور خاص ۾ ٻارهن مهينا. انهن ٻن سالن ۾ هڪڙو دفعو لاڙڪاڻي وڃڻ ٿيو. دوستن سان ملڻ بهاني سندس پاڙي ۾ ويس. مئٽرڪ ۾هئس وڏو ٿي ويو هئس سو اندر حويلي ۾ وڃڻ جو ته سوال ئي پيدا نٿي ٿيو. البت ٻاهر وڻ جي ٿڙ کي ٽيڪ ڏئي بيهي رهيس. هوءَ به حويلي جي مٿئين ورانڊي مان اچي لنگهي. وڻ جي ٿڙ تي اکيون کپي ويس. گهڙي سوا ته نظرون کپائي بيٺي رهي. جلد ئي سندس سهيليون اچي ويون، جن سان گڏ سڄو ورانڊو لتاڙي ويئي. پر اکيون وڻ جي ٿڙ ۾ هئس. پوءِ ته گم ٿي وئي. اچي هيءَ عمر ٿي اٿم کيس وري ڪو نه ڏٺو اٿم. منهنجي سڄي مُني صديءَ عمر ۾ بس اهي چار گهڙيون نظر کپائڻ جون نصيب ۾ آيون. سڄي عمر انهن گهڙين کي ارپي ڇڏيم، وقف ڪري ڇڏيم.
حويليءَ ۾ ايندڙ ويندڙ هڪ ڇوڪرو دوست هئم. ان هٿ هيڪر ۽ ٻيهر ڪل ٻه خط موڪليم. ڪا موٽ ڪانه مليم. اصل ماٺ! جواب ئي ڪونه. نيٺ بيوس ٿي ٻه چُٽڪڙيون لکيم، هڪ تي لکيم ته، ”هي سلسلو بند ڪيو!“ ٻيءَ تي لکيم، ”دستوري شريفاڻو طريقو اختيار ڪيو.“ چوائي موڪليم ته ”ڪا به هڪه چٽڪي واپس ڪيو.“ ڪو اثر ڪو نه مليم، نه هاڪار نه نهڪار! دلگير ٿي ويس. سمجهيم ته مونکي رد ڪيو ويو. سمجهه پنهنجي پنهنجي! هڪ الهڙ جواني ٻيو سمجهه ڪچي، هڪ جو ٻيو مطلب ڪڍي نااميد ٿي ويهي رهيس. وچ ۾ ٻه ٽي سال پئجي ويا. 1941ع ۾ مئٽرڪ پاس ڪئي سون ۽ 1942ع ۾ فرسٽ ييئر سائنس پاس ڪيم. پوءِ ته ڏاڍو وڳوڙي دؤر پيدا ٿي ويو.
’ڪُئٽ انڊيا‘ تحريڪ هلي، وڳوڙ ٿيا، ريلون ڪريون، ڪاليج بند ٿيا. مون، عبدالوهاب شيخ ۽ غلام النبي سومري خيال ڪيو ته جهونا ڳڙهه وڃي پڙهجي! ڇو ته رياست ۾ نه وڳوڙ هئا، نه ڪاليج بند هئا. سنڌ جو محمد موسيٰ ميمڻ، چيف انجنيئر، رياست جو ديوان هئو. ميمڻ صاحب توڙي محمد حنيف صديقيءَ جون گهر واريون حيدرآباد صدر جي بروهي خاندان مان هيون. ان ليکي ڪجهه مٽي مائٽي به هئي. مٿان اسلم شيخ صاحب به خط لکي موڪليس ته سندس ٻه پسنديده شاگرد جهونا ڳڙهه اچن پيا. رياست جي والي نواب صاحب کان به ديوان وڌيڪ اثر رسوخ وارو ٿئي ٿو. اسين پهتاسين ته اسان جو انتظار پي ٿيو ته ديوان صاحب جا ٻه ڇوڪرا اچن ٿا.
وڃڻ سان هاسٽل ۾ جاءِ ملي ۽ ڪاليج ۾ به داخلا. نه ڪاليج جي في، نه هاسٽل جي في جو رياست ۾ تعليم مفت هئي. سستائي اهڙي جو مانيءَ جو ماهيانو خرچ ايندو هو پنج روپيا يا اڃا به گهٽ. هاسٽل سڄي سنڌي شاگردن سان ڀري پئي هئي. ملڪ اهڙو سهڻو جو ڇا ڳالهه ڪجي! سال ۾ سراسري برسات پوندي هئي چاليهه انچ سو سڄو ملڪ چهچ سائو هو. ڪدو ۽ سيتاڦل ته مفت پٽي اچي ڍير ڪبا هئا. ڪدوءَ کي چوندا هئا، دودي . دوديءَ جو حلوو به مشهور هئو، سٺو ٺاهيندا هئا. ڀر ۾ گرنار ۽ ڏاتار جبل، جن ۾ گهاٽا ٻيلا جن کي ’گِر‘ ٻيلو چوندا هئا. اتي ببر شينهن به هوندا هئا. جن جي ڌاڙ ٻڌڻ ۾ ايندي هئي. گرنار تي چڙهڻ لاءِ ٽيٽيهه هزار ڏاڪا هئا. هڪ ڏينهن خلاصو پڪنڪ ڪري گرنار جي چوٽ تي وياسون، اتي هندن جا ڏاڍا سهڻا مندر آهن. اسان به هندو بڻجي وياسون. غارن ۽ غفائن ۾ هندو سنياسي رهيل هئا. انهن سان به ڪچهري ٿي، ويدانتي فلسفي جا تمام چڱا ڄاڻو هئا.
غلام النبي سومرو هليو ته سهي پر هڪ هفتي ۾ ڀڄي موٽي ويو. ٿيو ڇا جو اسان جي پهچڻ سان هڪ ڪاليجي سومرو ڇوڪرو اسپتال ۾ گذاري ويو. مائٽن کي تار ڪئي وئي پر هو ڪو نه پهتا، لاش ڇوڪرا کڻائي آيا ۽ دفنائي ڇڏيائون. غلام النبيءَ تي ان واقعي وڏو اثر ڪيو ۽ ڀڄي ويو. مان ۽ عبدالوهاب شيخ هڪ ئي ڪمري ۾ سمندر خان پٺاڻ، قادر بخش لاڙڪ، ۽ حسين علي ارباب سان گڏ رهندا هئاسين. منهنجي ساڻن سٺي دوستي رهي. ٽيئي ويچارا گذاري ويا آهن. باقي عبدالوهاب شيخ گورنر جو ائڊوائيزر آهي.