مجرم جي ڪٽهڙي ۾
ڀائي چئو، ڀلي چئو، جيڪي وڻيوَ سو چئو، پر اڻ ڪيل گناھ جي سزا ته نه ڏيو. گهڻا يار چون ٿا ته مان عقيدي کي، عمل مٿان اوليت ڏيان ٿو. ڪن ماڻهن تي اهڙو مجموعي تاثر پيو هجي ته ڀلي، باقي مون ته پاڻ اهڙي سوچ جي مخالفت ڪئي آهي ۽ صاف صاف دليلن سان چيو اٿم ته عمل کي اوليت آهي. ان لاءِ مون قرآن الحڪيم، حديث شريف، اقوال حضرت علي عليھ السلام، شاھ لطيف ۽ مولانا روم جا به حوالا ڏنا آهن. مون بار بار عمل صالح جي ڳالھه ڪئي آهي ۽ ان لاءِ چار اهم نقطا واضح ڪيا آهن. خلوص، خيرخواهي، خُلق اخلاق، ۽ خدمت. منهنجي ته پرورش ئي خدمت جي ماحول ۽ حصول مقصد ۾ ٿي. پهريائين والد صاحب جي عملي تربيت جنهن آءِ سي ايس جهڙي شانائتي ۽ حاڪماڻي مستقبل کي ٿوڪاري، ماستري جو پيشو اختيار ڪيو ۽ اٺ تي چڙهي ڳوٺ ڳوٺ ۾ وڃي غريب غربن سان گڏ ويهي تعليم کي عام ڪرڻ لاءِ جاکوڙيو. تنهن کان پوءِ مون خاڪساري تحريڪ ۾ عملي ۽ فعال حصو ورتو، جنهن تحريڪ جو مول متو هو خدمت خلق.
وري هي يار عقيدي کي الائي ڇا ٿا سمجهن؟ عقيدو ڪا موهوم آفاقي ۽ وائڙي ڳالھه ناهي. عقيدو آهي ”يقين محڪم“. يقين محڪم تيسين ايندو ئي ڪو نه جيسين علم (مڪمل ڄاڻ) ۽ تجربو حاصل نه ڪبو. ”عمل“ علم ۽ يقين کانسواءِ ٿيندو ئي ڪونه؛ جي ٿيندو به، ته اڌو گابرو رهجي ويندو ۽ ماڻهو ڪم اڌ ۾ ڇڏي ڀڄي ويندو ته نا حق پاڻ کي هن جنجال ۾ وڌم! عمل نتيجو آهي علم جو. ان لاءِ مثال آهي: ٻار جو بار بار باھ ڏي هٿ وڌائڻ. لک سمجهايوس! هن کي يقين نه ايندو. باقي هڪ وار باھ ۾ آڱر وجهي ڏٺائين، ته يا عمر باھه ۾ هٿ نه وجهندو. اهو آهي يقين محڪم ۽ تجربو جنهن کي عقيدو ٿو چئجي. حضرت علي عليھ السلام معاملو صاف ڪري فرمايو ته ”جيڪو عالم، عمل نٿو ڪري، ان کي علم ئي ڪونهي! سورنهن آنا صحيح.
ٻي به هڪ دلچسپ چوپچؤ شروع ٿي آهي، جنهن جو موضوع آهي اسراريت يعني مسٽزم Mysticism . اهو به شڪر! ماڻهن سوچڻ شروع ڪيو آهي. سوچ، فڪر، تدبر چڱي ڳالھه آهي. يار (دانشور) پنهنجي دانش جو ويڙهو کوليندي وڏي ڊيگھه ۾ پئجي ويا آهن. اسراريت، وري اسراريت ماضي، اسراريت ماضي بعيد، اسراريت قديم، اسراريت جديد ۽ اسراريت جديد الجديد (الٽرا ماڊرن) وغيره. حقيقت ۾ اسراريت صرف اسراريت آهي. ان کي ڌار ڌار دٻن ۾ بند نٿو ڪري سگهجي. اسراريت، ماضي، حال ۽ مستقبل جي ٻنڌڻن ۾ نه ٻڌي سگهبي، نڪي قيد ڪري سگهبي. اسراريت اهڙن سنڌن کان آزاد آهي، انهيءَ ڪري ئي هڪ اسرار آهي. انهيءَ جي اسرار ۾ ئي اسرار آهي ۽ اها انجي خوبي ۽ خاصيت آهي. ڳنڍ کلي پئي ته وکر وڃائجي ويندو. ’مٺ ڀيڙيائي ڀلي، اپٽي ته واءَ!‘ سر ۽ اسرار بنياد آهي ڄاڻ جو ۽ کوج جو. ڄاڻ پئجي وئي ته کوج ڇا جي؟ ياد رکو ته ڪا به ڄاڻ، سائنسي توڻي فڪري، نج ڄاڻ (Ultimate Truth) ناهي. انهيءَ ڪري اسرار يا اسراريت جون ڪي به حدون ناهن. اها لاحد آهي. ان ڪري کوج، عمل (عمل صالح) ۽ مسلسل جاکوڙ ضروري آهي. بيهي رهيو، ته ڇٽو. پلڪ ستو ته، چڪو (سوئا پالڪ چوڪا). جنهن کي اسراريت جي رڳو ايترڙي سمڪ پئجي وئي (لاحد هجڻ جي) سو سک ڪونه سمهندو. اها لوري لڳي ته ماڻهو نج سون ٿي پوندو. ويهڻ سندس وس کان ٻاهر ٿي ويندو.
لڳي جن لوري، ڏونگر سي ڏورينديون
(شاھ)
پوءِ پٻ جا پهڻ، نيلا نانگ، واءُ، واچوڙا ۽ طوفان ان کي راھه تان هٽائي ڪونه سگهندا. پاڻ راھه جي راحت ٿي پوندا. سڄو معاشرو مٽجي فيل مست ٿي پوندو ۽ پاڻ وساري، پنهونءَ جي پچار ۾ مگن ٿي ويندو. ڏک، ڏاکڙا ۽ سور، سکائون ڪري سمجهندو.
خوبي منجھه خفت، آهي عبداللطيف کي،
سندي سور صفت، آهي عبداللطيف کي،
حزن هوت پنهونءَ جو، رڳيائي راحت، آهي عبداللطيف کي.
(شاھه)
راھه جو، واٽ جو، پنهونءَ جو پيرو لهڻ جو اهڙو اونو ٿي پوندو جو، شاھه چواڻي، توڻي لهين نه پير، توءِ راحت آھه رڙهڻ ۾.
ڪنڊا مون پيرن ۾، توڙي لک لڳن،
ويندي ڏانهن پرين، جتي جات نه پايان.
”علم، عقيدو ۽ عمل“ ائين ڳانڍڙ سانڍڙ آهن. انهن کي ڌار ڌار دٻن ۾ بند ڪرڻ بيوقوفي ٿيندي. ساڳي جٺ تصوف سان به ڪئي اٿن. تصوف، اسراريت ۽ عمل مسلسل نافع يعني خيري هڪ ئي ڳالھه آهي. باقي ٽيڏي پسي ٽي، ته جمال ابڙو ڇا ڪندو؟ ويٺا چون، جيڪي وڻين سو چون.
جـبـل مـاري جـک، جـو اوڏو آريـچـن کـي،
توڻي لڪن لک، سڀ لنگهنديس سڪ سين.
(شاھ)
پيار، سڪ، محبت ۽ شفقت، هٿيار آهن. فقيرن جا. ڏاڍ، ڏمر، مهڻو ۽ ميار انهن جو مرڪ نه آهي. زور زبردستيءَ جو ته سوال ئي نٿو اٿي. ان کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي جمهوريت، ”لا اڪره في الدين“. انهيءَ ۾ اهنسا به اچي وئي. بنيادي انساني حقوق به اچي ويا ته مڪمل جمهوريت به. اسان جا اڌو گابرا پڙهيل ملان چوندا ته ”لا اڪره في الدين“ لاڳو ٿئي ٿو رڳو غير مذهب وارن تي. ڀائي هن عظيم قرآني آفاقي اصول کي ائين دٻي ۾ ڇو ٿا بند ڪيو. هي اصول پنهنجي مذهب اندر جدا مسلڪ ۽ جدا جدا فرقن لاءِ به اهڙو ئي مؤثر آهي جهڙو غير مذهب وارن لاءِ. ڇا حضورﷺ، ٽيهتر فرقن بابت امت کي اڳواٽ اطلاع ڪونه ڏئي ويا؟ ان ڪري انهن جو وجود تسليم ڪرڻو آهي. لشڪر جهنگوي وغيره ڪونهن بڻائڻا. نڪي اسان کي اهو حق آهي ته سني، شيعا، قادياني يا آغا خاني وغيره کي مرتد جو ٺپو هڻندا وتون.
وڌيڪ ڊيگھه ڪرڻ اجائي آهي. منهنجي ڪتاب ڪٿا جي ٻئي ڀاڱي ”اونهي ڳالھه اسرار جي“ ۾ (لڳ ڀڳ آخري صفحن تي) تصوف، عقيدي ۽ اسراريت بابت پڙهي ڏسو. مون ته صاف چيو آهي ته صوفي بزرگ يا وليءَ جي پرک اها آهي ته جتي هو اچي ٺڪاڻو ڪري اتي ۽ سندس آسپاس ۽ پسگردائيءَ ۾ آسودگي، امن امان ۽ خوشحالي اچي وڃي ۽ پاڻ اهڙو ئي رهي ”فقير جي مڏي، ٻه ڏندڻ ٽين تڏي“. بس، اها آهي ڪسوٽي. اهو آهي سچو اخلاق ۽ تصوف.
اخلاقيات جا منڪر الائي ڪهڙا ڪهڙا اصطلاح کڻي آيا. مڊل ڪلاس مورالٽي(morality)، ٽيبو (tabo)، اگهاڙپ جو حق وغيره. ڀائرو ڀينرو، اسان جو قديمي آفاقي ۽ آزمايل، اخلاقيات جو نسخو آزمائي ڏسو اهو ورهين جو آزمايل آهي، صدين کان. باقي جن مسلڪن بابت توهان هنڀوڇي پي هنئين تن دنيا کي ڇا ڏنو؟ گوتم ٻڌ ۽ گانڌيءَ جي اهنسا جي ڇٽيءَ هيٺان لکين ماڻهو هر سال ماريا وڃن ٿا. سوشلزم جو حشر توهان پاڻ ڏسو ويٺا. لکين ماڻهو ڪسجي ويا ۽ اڃا وڳوڙ هلي پيو. آمريڪا ۽ برطانيه جي جمهوريت ۾ ڪروڙين ماڻهو ماريا ويا ۽ ماريا وڃن پيا. ڪنهن کي ڌرڙي ئي نٿي پوي. اسان جو صوفي، ويدانتي، اسلامي مسلڪ به آزمائي ڏسو. تمام سولو آهي. ”پاڻ چڱا ٿيو، ٻين سان چڱائي ڪيو.“ برائيءَ کي زور سان يا زبان سان روڪيو نه ته دل ۾ برو سمجهي ان جي مخالفت ڪيو. خلوص، خيرخواهي، خُلق ۽ خدمت جو عملي اظهار ڪيو ۽ ان کي شعار بڻايو. انهيءَ چاش جو اهڙو سرور ايندو جو ويرم ويهي نه سگهندا.
هل ته هيڪاندي ٿئين، ويهي وجھه مَ وير،
توڻي لهين نه پير، ته پڻ راحت رڙهن ۾.
(شاھه)
واڪا ڪرڻ مون وس، ٻڌڻ ڪم ٻروچ جو.
احقرالعباد
جمال ابڙو