10
”منهنجي زندگي جي زندگي!
مان پيو جتن ڪندس ته پنهنجي جسم کي پاڪ رکان
اهو ڄاڻيندين ته تنهنجو زندهه ڇهاءُ
منهنجي انگ انگ تي آهي
مان پيو جتن ڪندس ته سمورن ڪوڙن کي
پنهنجي سوچن کان ٻاهر رکان
اهو ڄاڻيندي ته تون اهو سچ آهين
جنهن منهنجي من ۾ عقل جي لاٽ ٻاري آهي
مان پيو جتن ڪندس ته سمورين براين کي
پنهنجي دل مان لوڌي ڪڍان
۽ پنهنجي پيار کي وڌڻ ويجهڻ ڏيان
اهو ڄاڻندي ته تنهنجو ديرو
منهنجي دل جي بلڪل اندرئين مندر ۾ آهي
۽ مان پيو جتن ڪندس ته توکي عملن جي ذريعي ظاهر ڪيان
اهو ڄاڻندي ته اها تنهنجي شڪتي آهي
جيڪا مون کي عمل ڪرڻ جي قوت ڏي ٿي.“
هي مسٽزم ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ ڇا چوندو گرديو ٽئگور جو ٻالڪو چيلو سوڀو گيانچنداڻي جيڪو شاعر شيخ اياز تي مسٽزم (اسراريت) جو ٺپو هڻي رد ڪري ٿو ڇڏي؟ مون مٿي ڪن لفظن کي ڊبل مس سان چٽو ڪري لکيو آهي ته ڌيان ڇڪائين. بار بار ”جتن“ يعني ڪوشش. وسيلا ۽ عمل صالح ڪرڻ تي زور ڏنو ويو آهي. جتن ڇا لاءِ؟ سونهن ۽ پيار پائڻ لاءِ، جنهن جو زندهه ڇهاءَ منهنجي انگ انگ تي آهي. پري ناهي، من جي مندر ۾ آهي ۽ جنهن جو ڇهاءُ ساڪت ناهي پر زندهه آهي. جتن ڪهڙا؟ عقل جي لاٽ ٻاري.
(i) سمورن ڪوڙن کي سوچ کان ئي ٻاهر رکي. (ii) سمورين براين کي لوڌي ڪڍان. اها جتن ڪرڻ جي شڪتي ڪٿان ايندي؟ فرمائي ٿو ته دل جي بلڪل اندرئين مندر ۾ ويٺو آهين ۽ اها شڪتي به تون پيو ڏين ته ڪرم ذريعي (عمل وسيلي عقل ڪم آڻي) توکي ظاهر ڪري.
هاڻي ڇا چوندا سوڀوگياچنداڻي ۽ ٻيا وڏا ڏاها؟ مون پنهنجن اڳين ڪتابن ۾ شاهه، سچل، سامي، مولانا روم، منصور حلاج ۽ گرهوڙي فقير جا حوالا ڏنا آهن. هي ته هن زماني جو پڙهيل ڳڙهيل ڏاهو، نوبل انعام يافته گرديو ٽئگور ويٺو چوي. ان کي ته ليڪ ڏئي ڪاٽا ڪونه ڪندؤ. باقي اياز ڪهڙي ڪئو کاڌو؟
وري ڦري ٿو اچان هنن يورپي محققن تي جيڪي حسن مجتبيٰ وٺي آيو هو. رڳي آهي بدمعاشي، منافقي ۽ حرامپائي. عيسائي پادري لالٽين لوڏيندا، پاڻي ڇٽڪائيندا اچن ته اهو ڪٽرپڻو (فنڊمينٽيلزم) ناهي، يهودي رابي، ڊگهي ڏاڙهي ۽ ڊگهي ٽوپي پائي ڀت وٽ اچي روئن ته اهو ڪٽرپڻو ناهي. هندو ڏاڙهيل ٻاوا هوَن ۽ يگيه ڪن ۽ باهه ۾ ان اڇلي اڇلي منتر جو جاپ ڪن ته اهو ڪٽرپڻو ناهي. باقي مسلمان جيڪڏهن نظم ضبط سان گڏجي نماز پڙهن، رڪوع ۽ سجدو ڪن ته اهو وڏو عظيم ۽ خطرناڪ ڪٽرپڻو آهي. تفوبر تو.
هي جمهوريت، انساني حقوق ۽عمل جي آزادي رڳو ڪوڙ جي ڪوڙڪي، منافقي ۽ بدمعاشي آهي. تازو تمام دنيا جي ملڪن ۾ خبر آئي ته فرانس ۾ هڪ مسلمان ڇوڪري کي اسڪول ۾ داخلا نه ڏني وئي ڇو ته هوءَ مٿي تي رومال ٻڌي آئي. ساڳئي ڏوهه ۾ هڪڙي ٻي ڇوڪري کي ماڳهين امتحان ۾ ناپاس ڪيو ويو هو. حد ته اها ٿي جو ترڪي پارليامينٽ جي چونڊيل اسيمبلي ميمبر خاتون کي اسيمبليءَ ۾ ويهڻ نه ڏنو ويو جو هوءَ مٿو ڍڪي آئي هئي. ڇا هي آهي جمهوريت، هي آهي شخصي آزادي ۽ هي آهن بنيادي حقوق؟ ’ٻڏڻ ويو آ وسري، لڏڻ آيو آهي ياد.‘
ٻي به هڪ ڳالهه چوندو هلان. ٿيندي ته متنازع ڳالهه پر اکين ڏٺي ڪنين ٻڌي آهي. مهاجر ڪهڙو به آزاد خيال، عالم ۽ کڻي کاٻي ڌر جو يا مومن هجي، ٿورو کرچيوس ته اندران زهريلو مهاجر نڪري ايندو. سوڀي گيانچنداڻي جهڙو سون ورنو ماڻهو به بلڪل ائين ٺپ واڻيو. خود مون کي هڪ کان وڌيڪ دفعا چئي چڪو آهي ته ”مسلمان سؤٽ سان شادي ڇو ٿا ڪن ۽ ڳائو گوشت ڇو ٿا کائن؟“ اڙي ڀائي سڄي دنيا ’ڪزن ميرئج‘ ڪري ٿي ۽ beef (ڳائو گوشت) کائي ٿي. ڏوهه مسلمان ڪيو؟ ڀري ٻيڙي ۾ واڻيو ڳورو. چين، جپان، ٿائلينڊ، انڊونيشيا خود هندوستان جا هندو ڪزن مئريج ڪن ٿا ۽ گوشت به کائين ٿا، خاص ڪري ڏکڻ هندستان، مدراس ۽ بنگال جا ماڻهو. نور محمد هاءِ اسڪول حيدرآباد ۾ اسان جو استاد هوندو هو مسٽر شنڪر، جو برهمڻ هو. اهو چشڪو وٺي کليل ڪلاس ۾ چوندو هو ته ماسات سان ميرئج best marriage بهترين شادي آهي. عيسائي، يهودي، ٻڌ، چيني جپاني سڀ ڪن ٿا. باقي گناهه ڪيو مسلمانن هيءَ ڪهڙي ٻه اکيائي آهي.
هٿ وٺي اخلاق بگاڙڻ، شراب خوري کي پڏائڻ، اگهاڙپ ۽ عورت بازي ۽ مردن سان منهن ڪارو ڪرڻ کي انساني حقن جي آزادي جي دائري ۾ آڻي، دانشوري جو لبادو اوڙهائي، هاءِ گهوڙا ڪري، ملڪن ۾ وڳوڙ پئدا ڪرڻ، اهو سڀ ڪجهه انهن بنيادي حقن جي آڙ وٺي ملڪن ۾ ڊاهه ڊوهه ڪري ڪنڌ ڀر ڪيرائڻ ۽ اقتصادي غلام بنائڻ جائز ٿيو وڃي. تازو خبر آئي آهي ته ايران ۾ لکين ڪروڙين چٻاڙ کٽمٺا (چيونگ گم) اڇلايا ويا آهن جن جي ڪاڳر ويڙهي(wapper) تي ننگيون جنسياتي شڪليون ڇپيل آهن. هي آهي ڳجهو هٿيار ملڪ ۾ افراتفري ڦهلائڻ جو. اهڙي گندي ۽ ڪني عمل کي نالو ڏنو وڃي ٿو ’بنيادي حق‘ جو. ڪارو آ منهن اهڙن بنيادي حقن جو. اسان کي ڪونه کپن، ڪونه کپن.
سوڀي گيانچنداڻي جو لکڻ پٽ، هيرن جواهرن جهڙو، ڀيٽ چڙهي ويو انهي بنيادي حق (نشو ڪرڻ) جي. ڳائو گوشت حرام باقي هيروئن حلال! ڪوتاهه بيني جي به حد ٿيندي آهي. رسول بخش پليجي کي به اڳٺ ڍليون ڇوڪريون حق تي لڳنديون آهن ڇو ته اهو سندن بنيادي حق آهي. مردن جو پاڻ ۾ منهن ڪارو ڪرڻ کي بنيادي حق سمجهڻ جي اونچي پد تي هو اڃا ڪونه پهتو آهي. اسان جو مرشد يورپ! ته مردن جي پاڻ ۾ شادي ڪرڻ به قانوني طرح جائز قرار ڏئي چڪو آهي، پر صرف بالغ مردن ۾، ڇوڪرن ۾ نه. ڏسو ڪيڏي نه ترقي ڪئي اٿائون، تفو برتو. اجهو عادي ڇوڪرن کي به اجازت ڏئي ڇڏيندا.
گرديو ٽئگور ته چوي پيو ته ”پيو جتن ڪندس سڀني ڪوڙن کي ۽ براين کي من مندر مان لوڌي ڪڍڻ جي“. پر ڇا ڪجي اسان اهڙو مرشد ڇڏي، مرشد ورتو آهي يورپ ۽ روس کي! معنيٰ قرآن، انجيل، زبور، رامائڻ، گيتا ۽ ويد پراڻن کي متروڪ املاڪ قرار ڏئي مرشد ورتو ڪوڙ، ڪن، گند ڪچري ۽ ڪارل مارڪس کي جنهن نه پاڻ ڪوئي جتن ڪيو نه ئي ڪو هڪڙو (صرف هڪڙو) جتن ڪرڻ وارو (ڪارڪن) پئدا ڪيو. پوءِ به اهو پيغمبر! لينن به فوجي ڪُو (بلوو) جو فائدو وٺي مارڪس جي نالي ۾ راڄ ڪرڻ لڳو ۽ ڪمال سياڻپ سان چئي به ڇڏيائين ته مارڪسزم لاڳو ڪرڻ ۾ ورهيه لڳي ويندا. ورهيه ته ٺهيو، پوري مني صديءَ ۾ لاڳو ڪونه ٿي سگهيو، الٽو ڦوڪڻي وانگر ڦاٽي پيو. پوءِ به اياز ڏوهي، لک شابس هجيو!
اياز ڏوهي، ته پوءِ مان به ڏوهي. دهل جي ڏونڪي تي چوان ٿو ته سرخا سڀ منافق. بدر کي ڪيوبا موڪلي ڪميونزم جو ٺپو هڻڻ ۾ ڌرڙي به ڪانه آين. منهنجي در تي نازش پاڻ اچي چيو ته ”اهو پارٽي جو فيصلو آهي!“ هاڻي ڏسو ته نه مان ڪميونسٽ نه بدر ڪميونسٽ ته به پارٽيءَ جو فيصلو اسان تي مسلط، نڪو پارٽي اهڙو فيصلو ڪيو، نڪو مٿن اسان تي اختيار هو. ته به اسين سنڌي، ڳوڀ ماڻهو، هٿ ٻڌي حاضر ڀوتار ڪري بيهي رهياسين. ڀلا ايڏي عزت اسان کي ڇو ۽ ڇا لاءِ بخشي وئي؟ پاڻ ڇو نه اهڙو اعزاز حاصل ڪيائون. پرپٺ جاچ ڪرايم ته اعزاز نذير کي به پٽ هو ۽ نازش کي به پٽ هو پر ٻنهي جا پٽ ماسڪو يونيورسٽيءَ ۾ انجنيئري جي ڊگري وٺڻ لاءِ پڙهندا هئا. هو ٻئي انجنيئر ٿي آيا ۽ بدر وڃي جيل ۾ پيو. مکڻ پاڻ لاءِ، ڇاڄ اسان لاءِ. اسين هش ۾ خوش!
بدر اڄ تائين خوش، چي ”جيل مان به پرايم ته ڪيوبا مان به پرايم!“ سوڀي به پٽ کي ڊاڪٽر بڻايو. ڪڏهن به قومي تحريڪ جي وهڪري ۾ نه آندائينس. نتيجو اهو ٿيو جو ڪنيئي جهڙو ذهين ۽ ولوله انگيز جذبن وارو ماڻهو، ڄاڻ ۽ عمل وچ ۾ تضادن کي برداشت نه ڪري سگهيو ۽ وڃي هيروئن تي لٿو. الله سڀني دانشورن جي ٻچن کي بچائي ۽ سنئون دڳ ڏيکاري. رڳي ڪوڙي ۽ ڪؤڙي تنقيد ڪرڻ ڪميونزم ناهي. هتي ته ”مترڪن منهن ڪڍيو، سانداڻيون سهڪن“ (شاهه) وارو مامرو آهي. انهيءَ ڪسوٽي تي صرف رسول بخش پليجو پورو لٿو. ٻيا به ٻه چار هوندا عثمان بلوچ ۽ مون جهڙا سنڌي ڳوڀ، سلام بخاري، جمال بخاري، سوڀو، نورالدين سرڪي، ابراهيم جويو، اعزاز نذير ۽ ٻين اهڙن تي به سلام.
حسن مجتبيٰ جا يورپي دوست ته جهٽ اٿي کڙا ٿيا. پوپ ۽ يهودي رابي تي طنز سهي ڪونه سگهيا. مون کي به فنڊمينٽلسٽ سمجهيو هوندائون. ڀلا جيڪو سمجهڻ کان ئي انڪاري هجي سو ٻڌندو به ڇو؟ هو صرف اهو ڪجهه ٻڌڻ ٿا گهرن جيڪو هو پاڻ چاهين ٿا ۽ اسان کان رڳو پنهنجي مروٽيل سوچ جي تصديق ٿا گهرن گهڻائي ڀورڙا ڏيو ڇڏين.
پنهنجي هر ڳالهه بڇڙي، پرائي هر ڳالهه چڱي! ڏاڙهي ڪوڙيو سٺو، ڏاڙهي وارو بڇڙو. پر ڪاسترو، چي گويرا، مارڪس، هيگل، ۽ گرديو ٽئگور جي ڏاڙهي پاڪ ۽ ڀلي! منافقيءَ کي اڃا ڪو سڱ ٿيندا آهن؟ هڪڙو واقعو ٿو ياد اچيم.
بشير مورياڻي تمام پيارو ماڻهو آهي، تمام محنتي ۽ ڳالهائڻ ۾ نماڻو، سندس دوستن ۽ مداحن جو طبقو به وسيع آهي. شادي مرادي جون تقريبون نهايت شان شوڪت ۽ ٺاٺ باٺ سان ڪندو آهي. 14 جنوري 1994ع تي هوٽل پرل ڪانٽينيٽل ۾ تلاءَ وٽ سندس پٽ فرخ جي شادي جي تقريب هئي. تاريخ سندس پٽ کان فون ڪري پڇي اٿم نه ته ڪٿي ٿي ياد رهي. شادي ۾ سڄي سنڌ ۽ ڪراچي جا اهم ماڻهو، واپاري، ڪارخانيدار، سياستدان، ڪامورا ويندي گورنر حڪيم محمد سعيد صاحب به آيل هئا. حڪيم محمد سعيد صاحب سان منهنجا ذاتي ۽ گهرو لاڳاپا هئا. هو رات واري ڪنهن به تقريب ۾ شامل نه ٿيندو هو ڇاڪاڻ ته هن جو نيم هو ته رات جو نوين بجي هو سمهي پوندو هو ۽ صبح جو چئين بجي اٿندو هو. اهو سندس معمول هو، خود پنهنجي گهر دعوت ڪندو هو ته به نوين بجي اٿي کڙو ٿيندو هو ۽ معذرت ڪري وڃي سمهي پوندو هئو، منهنجي نياڻي جي شاديءَ ۾ آيو ته به پندرهن ويهه منٽ ويهي اٿي موڪلائي ويو پر مورياڻي جي سڏ تي دير تائين ويٺو رهيو.
جنوري جو مهينو، سخت سيءَ. مٿان سنهي بوند، سڀڪو شاميانن ۾ سڪڙيو ويٺو هئو. پريان هڪ شامياني ۾ ڏٺم ته نورالدين سرڪي ۽ مسز شمس سرڪي ويٺا هئا. پري کان هٿ لوڏي کين کيڪاريم. هنن به هٿ لوڏي جواب ڏنو. هو اهڙي ڪنڊ ۾ ويٺا هئا جو سندن ڀر ۾ ٻيو ڪو به نه هئو. دل ٿيم ته پراڻا واقفڪار آهن وڃي ملجي. آهستي هلندو سندن ويجهي شامياني تائين پهتس. باقي خالي ميدان پار ڪرڻو هو. هڪ وڏي عمر، دل جو مرض، جنوري جو سيءَ ۽ سنهو مينهن سو همت ڪانه پئي ٿيم. هنن به ويٺي ڏٺو، سرڪيءَ کان اهو ڪونه پڳو جو مون تائين اچي مون کي وٺي وڃي. نيٺ ته پراڻا ڪامريڊ هئاسين ۽ کانئس چار ڏينهن وڏو هئس. سراج پري کان ڏسندو آهي ته وڏي واڪي چوندو آهي ته ”جمال تون ويهي رهه، مان ٿو اچان!“
بهرحال مينهن ۽ سيءَ پار ڪري، سرڪي صاحب وٽ پهتس ته ٻنهي زال مڙس، اٿندي ئي منهنجي ڏاڙهيءَ تي وٺ ڪئي. مون کي سورنهن آنا پڪ آهي ته انهن ماڻهن توڙي محمد ابراهيم جوئي يا سوڀي گيانچنداڻي، هندن جي، جيڪي گڏهه جي پڇ جهڙي ٿلهي ۽ ڊگهي چوٽي رکن ٿا، تي ڪڏهن به تنقيد يا نندا نه ڪئي هوندي. هي ڪهڙي نيت آهي ته چوٽيءَ جو پُڇ حلال باقي ڏاڙهي حرام! واهه سائين واهه، مان سندن خلوص ۽ نيت تي شڪ نٿو ڪيان. ضرور منهنجي ڀلائيءَ خاطر ائين چيو هوندائون. پر مان سندن نيت (نِيتِي ۽ انصاف) تي ٿو ڪاوڙجان. انصاف ته ڪجي، ڪي نه؟ سندن اصل ڪاوڙ آهي خاص ڪري اسلام تي.
ڪميونزم جي ٽٽي پوڻ تي جويو صاحب فرمائڻ لڳو ته ”ڪو به نظريو ايترو جٽاءُ (مني صدي) نه ڪري سگهيو جيترو ڪميونزم.“ اسٽالن جنهن کي خود ڪميونسٽ ڪنڊم ٿا ڪن، انهيءَ ۽ انهي جي پونئيرن جو عرصو ڪَٽ ڪيو ته باقي وڃي بچن ٿا اٺ ڏهه سال، سو به بقول لينن جي ”ڪميونزم نه، بلڪه ابتدائي سوشلزم هئو.“ هوڏانهن عيسائيت ۽ اسلام اڃا قائم آهن. خود سوويت يونين ۾. دنيا جي ڪنهن به جهنگل، جبل، بيابان ۾ وڃو، توهان کي صدا ٻڌڻ ۾ ايندي ”اشهد ان محمد رسول الله (عليه صلواة و سلام)“. ٻيو ته مسلمان سڄي دنيا ۾، جتي به آهن، ڀنڊڻ مچايون ويٺا آهن ته آزادي کپي. هو غلام رهي نٿا سگهن، اهو سندن جيو gene ۾ پيل آهي، اياز اڪيلو ماڻهو هو، جنهن نه رڳو ڏاڙهي پسند ڪئي، پر مٿان تاڪيد به ڪيائين ته ”ننڍي نه ڪرائجان، ڀلي دن تائين هجي!“
ڇڏيون ٿا ٽيڪاٽپڻي کي، موٽي ٿا اچون موضوع تي. سفر شروع ڪيون ٿا دادو کان نئنگ طرف. ٻه جيپون هيون. هڪ تنوير جي وڏي ڀاءُ انجنيئر عبدالنبي عباسي جي ٻي منهنجي دوست غلام محمد ميمڻ ايس ڊي ايم جي، جو مهرباني ڪري پاڻ وقت ڪڍي اسان سان گڏ هليو. وڏيري ۽ زميندار لاءِ ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ انجنيئر، ڄڻ ته پُڙي. اسان به ٻنهي هٿيارن سان هٿياربند ٿي، چڙهائي ڪئي. نئنگ واري سائين صالح محمد شاهه تي جو وڏو شانائتو ماڻهو، سابق ايم پي اي ۽ نئنگ جو ڄڻ ته بي تاج بادشاهه هئو، ماڻهو غريب جابلو، هيڏانهن سيد سڳورو ۽ با اثر با رسوخ، سو غريبڙا توڙي خوشحالڙا وٽس ڪُٺا پيا هئا.
رستو پهريائين ڪچو پوءِ جابلو پٿرائون هو. واٽ تي منڇر جي ڪنڌيءَ سان شاهه حسڻ وارو سرڪاري بنگلو هو. منهنجي دل ٽپا کائڻ شروع ڪيا ته لهي بنگلي ۾ وڃجي. ڇاڪاڻ ته ننڍي هوندي ڇهن ستن سالن جي عمر ۾ بابا سان گڏ ان بنگلي ۾ رهي ويو هئس. سهڻو پٿر جو بنگلو، هيٺ کليل ورانڊا، مٿان منڇر جو نظارو سو پاڻ جهلي نه سگهيس. چيم جيپ بيهاريو. غلام محمد صاحب مخالفت ڪئي. چيائين ”جمال صاحب خالي ڀڙڀانگ پيو آهي ڇا وڃي ڪندا؟“ چيم ”پراڻيون يادگيريون تازيون ڪندس!“ جيپ آهستي ڪيائون پر غلام محمد وڃڻ نه ڏنو چي ”اندر ڪرپٽي، لڏ ۽ گڏهه بيٺا هوندا. اجايو دل خراب ٿيندوَ!“ دل تي ٻوجهه ٿي پيوم ته ههڙو سٺو بنگلو ۽ ههڙي سٺي جڳهه انهي کي ائين ڦٽائي ڇڏيائون. ان مسئلي تي ٽيڪا ٽپڻي هلي ته اسين ڇو پوئتي پوندا ٿا وڃون. انجنيئري کاتو به ڪٽيو ته روينيو کاتو به ڪٽيو ۽ تپيدار ۽ ٺيڪيدار به.
جڳهه آهي ماڻهو سان! ماڻهو آهن ته رونق به آهي نه ته هڪڙو ويرانو جو کائڻ پيو اچي، جهنگل به جانورن سان سونهين، هرڻ، ڦاڙها، شينهن، چيتا، سوئر، نانگ بلائون، جهنگل ۽ جبل جي سونهن آهن. سرهه ۽ گڊ نه هجن، ته کيرٿر ۾ رکيو ڇاهي؟ بقول هڪ مقامي جابلو جي ”سائين جبل آ، بي پير!“ بي پير معنيٰ ظالم، جابر، ڪنهن کي سنوت نه ڏيڻ وارو نه ٻڌڻو وارو.
شاهه حسڻ جو وارو وريو جڏهن دادو جا چيف منسٽر ٿيا عبدالله شاهه ۽ لياقت علي جتوئي، گل و گلزار ٿي ويو، قالين، صوفا، ريشمي پڙدا، بجلي، ٿڌڪارا (A.C) ۽ برفارا (ريفريجريٽر) ان سان گڏ گهنگهرن جي ڇمڪار ۽ وِهسڪي جا پيالا پيگ ۽ پڪل توڻي ڪچا گوشت. ايڏو اوج جو سڀ ڪسرون نڪري ويون. اهي چيف منسٽر ويا هت ماشاءَ الله خان اچي ويو، مورڳو سڀ ٽپڙ کڄي ويا. نالو نشان نه رهيو، نه پشمينا (قالين) نه پڙدا نه برفارا نه ٿڌڪارا، چيم نه، ته جڳهه جو مان آهي ماڻهوءَ سان نه ته جّن اچي ٿا واسو ڪن ۽ هر شيءِ پلڪ جهپڪ ۾ گم. نه تو ڏٺي نه مون ڏٺي!
هڪ اتراڌي ٻروچ آيو ڪراچي، سو چوي ته جهنگ خيال کان ٻاهر ويندس. چيوسينس ته ڪراچي ۾ جهنگ ٿيندو ئي ڪونهي. ڪراچي جو ڪاڪوس ڏيکاريوسينس ۽ سمجهايوسونس ته آخر ۾ هي زنجير ڇڪجان. ٻاهر نڪتو ته وائڙو چي ”ڇڪيم زنجير ته واهڙ اٿلي پيا، پوءِ نه تئين ڏٺا، نه مئن ڏٺا، گم!“ حاڪم يا حڪومت جي تبديلي سان اهڙي وڏي وير ٿي اچي جو سڀ ڪجهه گهليو وڃي يا ڳڙڪايو ڇڏي. تو بهه! الله پناهه ڏئي. اسيمبليون گم، گورنر گم، وزير گم، اسپيڪر گم، ميمبر گم، وڏيرا گم، ڪامورا گم، جهڙوڪر راڪاس گهمي ويو.
جيپون پٿريلي رستي تي ڊوڙڻ لڳيون. نئنگ ويجهو ٿياسين ته جبلن ۾ قديم ۽ قدامت جو روح ڏٺوسين. منجهند ڌاري نئنگ پهتاسون. سائين صالح شاهه پاڻ پنهنجي سر آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ وڏي قرب سان مليو. چانهه پاڻي کانپوءِ نئنگ گهمڻ نڪتاسون. ننڍو ڳوٺ آهي. ڪلاڪ ڏيڍ ۾ سڄو چڪر ڏئي آياسين. سائين پاڻ، ساڻ هليو. اڳ ۾ آياسون چشمي تي جو کوهه وانگر اونهو آهي. ۽ انهي مان نهر نڪري ٿي جا جابلو لاهي تي گڙگاٽ ڪندي وڃي ٿي، سائين اتي ڊائنامو (بجلي چڪرو) رکيو آهي جو پاڻي جي تيز وهڪري تي ڦري ٿو. جنهن مان سڄي ڳوٺ کي بجلي ملي ٿي. پاڪستان جي اترين علائقن، سوات وغيره ۾ به ائين بجلي چڪرا لڳل آهن ۽ اتي به ڳوٺ ڳوٺ ۾ بجلي آهي. اتي پيهڻ جون چڪيون به تيز پاڻي جي وهڪري تي هلائين ۽ ڊيزل يا پئٽرول جي ٻارڻ جي ضرورت ئي ڪانهي. سائين صالح شاهه به عام سهوليت لاءِ اهڙي چڪي هنئي آهي جا پاڻي جي زور تي هلي ٿي.
ڳالهه ٻڌي هئي سون ته نئنگ ۾ يا علي جو نعرو هڻڻ سان چشمي جو پاڻي اڀامي اچي ٿو پر ائين ڪونه ٿيو. سائين صالح محمد شاهه به تصديق ڪئي ته اها اجائي ڳالهه آهي. تڏهن به اسان جي چوڻ تي چار پنج ڳوٺاڻا گهرايائين جن کوهه تي بيهي زور زور سان يا علي! جا نعرا هنيا پر ڪجهه ڪونه وريو. چشمي ڀرسان ئي ٽڪر تي چڙهڻ لاءِ پراڻا قديم پٿريلا ڏاڪا، پؤري وانگر نظر آيا. چڙهي مٿي وياسون، ٽڪري جي سڄي ڪناري سان پٿرن جا ننڍا ننڍا ڍڳ يا ڍڳيون نظر آيون جي ترتيب وار هيون. ڄڻ ڪنهن قلعي جون ڪنگريون هجن. مون کي خيال آيو ته هي ڪو پراڻو هندن جو تيرٿ آستان هوندو. ڪجهه اڳتي هلياسون ته سائين صالح محمد شاهه جي وڏن جا مقبرا هئا. جيڪي قديم نه هئا.
قبرستان کان ٻاهر نڪرڻ وارا هئاسون ته احاطي اندر مون کي هڪ دڪي ۽ ان جي پٺيان مستطيل ٿنڀو نظر آيو.. بعد ۾ تاج صحرائي چيو ته اهو مشهور فلسفي همورابي جو لڳايل ٿو ڀانئجي جنهن تي سندس اصول گهڙيل هوندا. لنڊن ۾ پروفيسر ارون، جيڪو پاڻ يهودي آهي، تنهن ماڳهين همورابي جي وجود کان ئي انڪار ڪيو. جڏهن ساڻس سمير باسميريا ۽ ڪسائي قبيلي جو ذڪر ڪيم ته ڇرڪ نڪري ويس. جڏهن ٻڌايومانس ته سنڌ ۾ ڪاسائي چوندا آهن ڪوس ڪندڙ ۽ گوشت فروش کي ته پنهنجي زال ميري کي سڏي چيائين ته ”هي ٻڌ ڇا ٿو چوي!“ وري چيو مانس ته ”اسان وٽ سومر ۽ سومري نالا رکندا آهن ۽ سومر جي ڏينهن جو ڪجهه تقدس به آهي!“ ته وڏي ويچار ۾ پئجي ويو چيائين ته ”تو منهنجا ٽي چار ڏينهن وقف ڪرائي ڇڏيا لئبرين لاءِ. نئين سر وڃي ڪتاب ڦلهوڙيندس.“ وڏو ڄاڻو ماڻهو ۽ محقق هئو. سندس چوڻ هو ته تهذيب ۽ تمدن اوڀر کان اولهه آيا. ثبوت طور چيائين ته ”قديم غارن ۾ جي تصويرون چٽيل يا اڪريل آهن تن ۾ ٻيڙي جو سڙهه اولهه طرف آهي.“ ڪنهن به ٻيڙي جو سڙهه اوڀر رخو ڪونهي.
ٻاهر نڪتاسون ته هڪ کتل پٿر ڏسي مون کي هڪدم لڳو ته اها شولنگ جي جاءِ آهي ڇاڪاڻ ته مان اهڙا گهڻا مندر گجرات ۽ گرنار تي ڏسي چڪو هئس. سائين صالح محمد شاهه چيو ته ويساهه وسوڙل ماڻهو اڃا تائين ايندا آهن ۽ ٻڪر ڪهي ان پٿر مٿان ان جو رت هاريندا آهن. مون ڀڻ ڀڻ ڪري شيخ اياز کي پنهنجا ويچار ٻڌايا ۽ هن ڌيان سان ٻڌا. سائين صالح شاهه به ڪجهه ٻڌي ورتو، سو ان جي صحت کان انڪار ڪيائين. اندرين دڪي ۽ ٿنڀ لاءِ پڇيوسونس ته چيائين ته ”اهو ٿنڀو اصل ۾ راجڪماري هئي جنهن کي علي سائين پنڊ پاهڻ ڪري ڇڏيو هو.“ چيائين ته ”ٻاهر وارو پٿر (شولنگ) اصل اتي لڳل هو جو بعد ۾ پٽي ٻاهر کوڙيو ويو هو.“ انهي ڳالهه وري منهنجي خيال جي تائيد ڪئي ته اهو اصل ۾ شِولِنگ هئو. جنهن جو مذهبي تقدس اڃا قائم هو. عجب جي ڳالهه ته سيوهڻ ۾ بودلو بهار جي مقبري آڏو اڄ تائين ماڻهو ٻڪر ڪهي رت هاري ۽ ڪٺل ٻڪري ٻڪر ڇڏي ويندا آهن. جيئن ڪالي ديوي آڏو ڪيو ويندو آهي.
ٻئي دفعي مان نئنگ ويس ته پنڊ پهڻ ٿيل راجڪماري واري دڪي تي قبر ٺهيل هئي. سائين ٻڌايو ته هن اها ڪوڙي قبر ٺهرائي ڇڏي هئي. ڇاڪاڻ ته ماڻهن جو انهي دڪي ۽ ٿنڀ ۾ اجايو ويساهه هو.
اتي ئي سامهون جبل تي وڏو قدرتي نشان هئو. سائين ٻڌايو ته اهو حضرت علي سائين جي هٿ جو نشان هو. جنهن جبل کي ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو. اهو نشان گهٽ۾ گهٽ پنج سو مربع گز ٿيندو. علي سائين جو هٿ ايڏو ته ڪونه هوندو نڪو تاريخ ٻڌائي ٿي ته علي سائين ڪڏهن به ڪو سنڌ آيو هئو. اياز مون کان پڇيو ته ”جمال تون ڇا ٿو ڀانئين؟“ مون چيو ”اياز تون پاڻ ڏس ته اهو پپل جي پن مشابهه آهي، ڄڻ ته پن الٽو ٿيل آهي. قدرتي نشان آهي.“
موٽي سائينءَ جي اوطاق تي آياسون جتي سٺي ماني کاڌيسون. هڪ ماني رکي هئي جا بال جهڙو گولو هئي سائين ڏي ڏٺوسين ته چيائين ته ”ڌڪ تي هڻي ڀڃوس.“ ڀڳوسين ته اندر ٽينس جي بال جيڏو پهڻ نڪتو باقي ان کي ويڙهيل اٽو ماني جيان پڪو هئو. سمجهائيندي چيائين ته جابلو ماڻهو سڄو ڏينهن جيل ۾ مال چارين يا ٻي ڪرت ڪن. اتي تئو يا مارنگ ته آهي ڪونه سو پٿر تي اٽو ويڙهي کڻي باهه ۾ وجهن ۽ اهو روٽ پچي پوي. چڱو لذيذ ٿو ٿئي. ان کي ڪُرو ٿي چيائون. پڪل شيءِ جو سواد ئي پنهنجو آهي جنهن کي اڄڪلهه بار بي ڪيو چون ٿا. ماني کائي ٿورو آهلي پياسون.
ٽپهري ڌاري اٿي موٽڻ جي سنبت ڪئي سون. سائين چيو ته ”ٿاڌل پي وڃو!“ سڀني هائوڪار ڪئي. مڄاڻ ٿاڌل معنيٰ ڀنگ هئي. پوءِ جڏهن ٻڪ ڀنگ جو ڪونڊي ۾ ٿي وڌائون ته مون رڙ ڪئي، گهٽائي گهٽائي چوٿون حصو ڪرايم. سائين چيو ته ”ان مان ته ڪجهه نه ٿيندو!“ سائين پاڻ ڀنگ جو شوقين بلڪه مشهور دلداهه هئو. رڳو سائين ڇو؟ ڀنگ سنڌ جو قومي مشروب ۽ ڪلچر جو حصو هو. عام طرح ڀنگ کي ’سائي ٻوٽي‘ چيو ويندو هو. غريب غربو، سيـٺ توڙي زميندار، هاري ناري ۽ عام پورهيت به واپرائيندا هئا. شام جو هندو سيٺ هلڪي ڀنگ جي ٿاڌل پي، ڀلي ٽانگي تي سوار ٿي سير لاءِ نڪرندا هئا. هندو ماڻهو ان ٿاڌل کي ’سکو‘ سڏيندا هئا ۽ مسلمان ’آبو‘. غريب غربي کي اوطاق ۾ يا مڪانن ۾ مفت ملي ويندي هئي. مڪان کلئي عام محلي ۾ هوندا هئا ۽ ڪنهن کي اعتراض ڪونه هوندو هو. ڀنگ کي چئبو هو نماڻو نشو. ڀنگ پيئڻ وارو بدشد بڪبڪ نه ڪندو هو نڪو وڙهندو هو. جيڪي سو هٿ ٻڌي معافي وٺندو هو. وڏيرا جيڪي اڇي ڪاري جا مالڪ هئا. سي به ڀنگ پي ٿانئرا ٿيا ويٺا هوندا هئا.“ جيءُ چوانس. ”بسم الله “ لڳي پئي هوندي هئي. آئي کي به بسم الله وئي کي به بسم الله. انگريز سرڪار کي اها ڳالهه ڪانه آئڙي. ڀنگ جون برايون ڪري ڪري مٿس بندش وڌائون. واپاري سرڪار، اهڙو کڻي ماحول بڻايائون جو ڀنگ تي هرڪو پيو چٿرون ڪري. پوءِ ته ڪروڙن جو ولائتي شراب اچڻ لڳو.
آبڪاري کاتي جو هڪ آفيسر منهنجو دوست آهي. رشيد آخوند جو ڀاءُ غلام مصطفيٰ آخوند ولد مسٽر عبدالله آخوند جو ڪنهن وقت ڊپٽي ڪمشنر هئو. اسين ويجها دوست کيس غلام مصطفيٰ بدران ادا گل ڪري سڏيندا آهيون. لاثاني ماڻهو آهي. صاف سٺو کل مک ۽ صاف گو، کيس سٺي ڪارڪردگي تي پنهنجي کاتي طرفان آفرين ناما ۽ ٻلا (ميڊل) انعام مليل آهن. اڄ ٽيليفون ڪري کانئس انگ اکر ورتا اٿم، سندس چواڻي صرف ڪراچي ۾ ڇٽيهه ڪروڙ روپين جي وهسڪي سرڪاري طرح ۽ چاليهه ڪروڙن جي سمگل ٿيل وهسڪي اچي ٿي. يعني ساليانو ڇاهتر ڪروڙن جي وهسڪي رڳو ڪراچي ۾! هي ته ٿيا سرڪاري انگ اکر. غير سرڪاري طرح سمگل ٿيل ڪم از ڪم هڪ سئو ڪروڙ هوندا. هيروئن، ڪوڪين، چرس ۽ ٺرو (ڪچو ديسي شراب) وغيره الڳ. اهڙي طرح رڳو ڪراچي ۾ سئو ڏيڍ سئو ڪروڙن جو نشو ساليانو ٿئي ٿو. سڄي سنڌ شهري توڻي ٻهراڙي ۾ ڏيڍ سئو ڪروڙ ٻيا به ليکيو ته ڪل ملائي سنڌ ۾ ساليانو ٽي سئو ڪروڙ رپيا نشي جي بک ٿين ٿا. مان لاهور ۾ رهيو آهيان ۽ منهنجو اندازو آهي ته لاهور ۾ شراب جو واهپو ڪراچي کان وڌيڪ آهي. ڪوئيٽا، اسلام آباد ۽ پشاور جو به اهو ئي حال آهي. جيڪڏهن هر صوبي جا ٻڌي ليکي، ٽي سئو ڪروڙ ٻڌجن ته پاڪستان ۾ هر سال ٻارهن سئو ڪروڙ روپين جو شراب واپرائجي ٿو. ڊالرن ۾ اهي ٿيا چوويهه ڪروڙ يعني 240 ملين (million) ڊالر.
شراب يا نشو آدجڳاد کان سڄي دنيا ۾ هلندو اچي. ڪو به دنيا جو ملڪ ان تي ڪامياب بندش وجهي نه سگهيو آهي. عرب ملڪن ۾ به جام پيو هلي. ايران ۾ ته ايترو عام هئو جو 1974ع ۾ جڏهن ايئرو فلوٽ ذريعي ماسڪو ٿي ويس ته طهران تان جيڪي اديب چڙهيا سي سڀ جو سڀ نشي ۾ ٽٻ هئا. جهاز ۾ به پيئندا رهيا ۽ ٻين جي وات تي ٻاٽلي رکي زوريءَ پياريندا آيا. منهنجو پاڪستاني ساٿي به پيئندو آيو بلڪه جهاز مان به وودڪا جون ٻاٽليون ورتائين. ڇاڪاڻ ته جهاز ۾ وودڪا جي ننڍي بوتل صرف پنج روپين ۾ ملي ٿي. اهڙي ماحول ۾ جيڪڏهن سنڌي ماڻهن مقامي سائي ٻوٽي کي قومي مشروب بڻايو ته ڪهڙي اربع خطا ٿي پئي. سو به سکو آبو يا ٿاڌل جي صورت ۾. ڪروڙن ڊالرن جي بچت به ۽ نقصان به گهٽ پر اسان جا سفيد ڪالر وارا صاحب، ڪارا انگريز، انگريزن جي تقليد ۾ سماجڪ مٿڀرائي (status symbol) طور وهسڪي تي ڇتا ٿي ڪريا ۽ ان کي وڏ ماڻهپائي ليکيائون.
ذڪر هو نئنگ جي ڀنگ جو. نئنگ جي ڀنگ مشهور آهي پر اسان لاءِ ايتري ٿوري ڀنگ وڌي وئي جو ڄڻ شربت پيتوسين، ڪو اثر ڪونه ٿيو. جيپن ۾ چڙهي موٽي آياسون، دادو. رات دادو جي سرڪاري بنگلي ۾ گذاري ٻئي ڏينهن روانا ٿياسون. گاج بنگلي، گاج بنگلو، گاج جي ڪپ تي پهاڙي تي ٺهيل آهي. اتان جبلن جو ڏاڍو سٺو نظارو آهي. اندازو ٿئي ٿو ته گاج ڪيڏي گجگوڙ ۽ دهشت سان وهندي هوندي. پرڀرو ڳوٺ آهي جنهن ۾ ڪجهه قبرون ۽ مقبرا آهن جي اسان کي ڏيکاريا ويا. اندر مسلمانن جون قبرون هيون. پر حيرت ان ڳالهه تي لڳي ته انهن جي ڀتين تي گهوڙن، ٻين جانورن ۽ ماڻهن جون رنگين تصويرون ٺهيل هيون. حالانڪه اسلام ۾ ان جي منع آهي. ٻڌايوو يو ته اهي بلوچ سردارن جون قبرون آهن.
جوهيءَ جو رستو وٺي دادو موٽياسون. ٻئي ڏينهن سيوهڻ روانگي ٿي. سيوهڻ اورانگهي لڪي هليا وياسون. اڳي لڪي تيرٿ سڏبو هو. هندن جا مسافر خانا به هئا. جن تي مسلمان قبضو ڪري گهر، دڪان ۽ هوٽلون ٺاهيو ويٺا هئا. لڪي تيرٿ جو سرڪار نالو مٽائي لڪي شاهه صدر ڪري ڇڏيو آهي. شاهه صدر، سنڌ جي سموري سيد خاندان جو وڏو جد امجد ليکيو وڃي ٿو. بشمول پير صاحب پاڳاري جي. لڪي جا چشما ڏسڻ وياسون، جيپ هيٺ بيهاري پيرين پنڌ جبل تي چڙهڻو پوي ٿو. مٿي ڏاڍا سهڻا پٿر جا مندر هئا. مون اهي ٻالجتي ۾ ڏٺا هئا. پر ذهن تي ايڏو نقش ٿيل هئا جو مون دوستن کي وٺي هڪ جاءِ ڏيکاري. هڪ چشمو اهڙو به ياد هئم جنهن جو پاڻي کير جهڙو اڇو هئو. اتي ننڍو شوالو به هئو. معنيٰ ته هي به شو جو آستان هو. نئنگ ۾ چٽو شو جو لنگ نظر آيو جو بعد ۾ سائين صالح شاهه پنڊ پهڻ ٿيل راجڪماري وٽان پٽائي، پلويڙي کان ٻاهر لڳائي ڇڏيو هو.
ٿورو اڳڀرو لڪي جا گرم چشما آهن جن ڏي ويندي ڏٺوسين ته هڪ جوان سنڌي ناري، ملي ۾ ورتل، ريڙهيون پائيندي چشمي ڏانهن پي وئي، شفا لاءِ. اسين گرم چشمي تان هٿ منهن ڌوئي موٽياسون پي ته اها مائي اڃا ريڙهيون پائيندي چشمي ڏانهن پي وئي. اسين موٽ کائي سيوهڻ بجاءِ سڌو سن هليا وياسون. جتي سرڪاري بنگلي تي رهياسون، جناب عبدالنبي عباسي جا مهمان ٿي. رات ٿيڻ واري هئي. سو ماني ٽڪي کائي، ٻاهر ميدان تي کٽون وجهرائي سمهي پياسين. رات جو اياز وٺي ننڊ ۾ رڙيون ڪيون. سڀ ڏانهس ڀڄندا وياسون پر اياز پاڻ آٿت ڏنو ته ڪجهه ناهي. مون سوچيو شاعر جي ڏکويل دل آهي سهپ کان ٻاهر منظر ڏسي رڙيون ڪيون اٿائين. پر هڪ صاحب چيو ته ”ڀاڙيو ڊنو آهي!“ اهو به سندس گهاٽو دوست هئو.
ٻئي ڏينهن سائين جي ايم سيد وٽ وياسون جنهن وڏي قرب سان آدر ڀاءُ ڪيو. کانئس رني ڪوٽ بابت ڄاڻ ورتيسون ۽ پوءِ رني ڪوٽ وياسون جو هڪ عجوبو آهي. چيائون ته ”ميريءَ تائين پنڌ وڃبو يا اٺن تي!“ سائين جي ايم سيد اٺن جو به بندوبست ڪري ڇڏيو هو. پر مون ۽ اياز ٻنهي مٿي وڃڻ کان انڪار ڪيو. رني ڪوٽ وٽ ڪيئي پنڊ پهڻ (fossil) مليا جن جي عمر لکين سال هئي. اهي مون کنيا جي پوءِ بدر ۽ شاهدا کي ڏنم، جن پنهنجي ماڊل اسڪول جي عجائب گهر کي ڏئي ڇڏيا.
خدا نٿو ڀلائي ته سيوهڻ به ويا هئاسون. سڪندر واري قلعي تي مٿي جو سرڪاري بنگلو ٺهيل آهي ان ۾ رهياسون، تنوير عباسي جي ڀاءُ جا مهمان هئاسون. درگاهه تي ڌمال، لال جو باغ ۽ غار ۽ قبي به ڏٺي سون. اها غار سچ پچ غار هئي. قدرتي. هاڻي جو ويس ته دل تي تور ٿي بيٺو . رنگ روغن ڪري جهنڊا جهنڊيون هڻي فقير قبضو ڪيون ويٺو آهي. ڀائي هي ڇاهي؟ تاريخي جاين سان اهڙو مذاق ڇو ٿو ڪيو وڃي؟ ڄڻ ته اهو رنگ روغن منهنجي هيانءَ تي ٿڦيو ويو هجي.
ڪائي، ٻنڌڻي ۽ گبربند ڪونه ڏٺاسون. ڪاش اياز اهي جايون ڏسي ها ته ضرور انهن کي پنهنجي شعرن ۾ امر ڪري وڃي ها. بس همت ڪانه ڪئي سون. مان آسائش پسند ۽ اياز به ٿڪ ۽ جاکوڙ کان لهرائيندو هو. گوڏن جي تڪليف به هئس.
واپس حيدرآباد آياسين. اياز، شاهه بندر وٽ سنڌوءَ جو ڇوڙ ڏسڻ جي فرمائش ڪئي. مون حاضر! چئي سال جي مهلت ورتي. ڀاءُ ڪمال سان به صلاح ڪيم، خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو منهنجو سڳو سئوٽ عبدالقادر ابڙو ٺٽي ۾ اسسٽنٽ انجنيئر ٿي آيو ۽ ڪمال جو دوست محمد بچل ميمڻ انجنيئر، سڀ سوڻ سٺا ٿي آيا. اياز کي چوائي موڪليم ته تيار ٿي اچي. پر مون کي پهرين جون 1967ع تي هارٽ اٽيڪ ٿيو. جنهن جو مفصل احوال منهنجي اڳين ڪتابن ۾ اچي چڪو آهي. دهرائڻ جو ضرور ڪونهي. عبدالقادر توڻي بچل ٻئي مون کي اسپتال ۾ پڇڻ آيا انهن سان صلاح ڪيم ته هنن چيو ته پاڻ چڱو ٿيو ڇاڪاڻ ته آبڪلاڻي ۾ درياهه موج ۾ هوندو آهي. شاهه بندر وٽ به سمنڊ ۽ درياهه جي ٽڪراءَ سبب وڃڻ مشڪل آهي. ڀلي سيپٽمبر اچي، جڏهن سمنڊ به ماٺو هوندو ۽ درياهه به. آگبوٽ سولائي سان درياهه مان سمنڊ ڏي هليو ويندو. جولاءِ تائين ته مان اسپتال ۾ رهيس پوءِ ٻه مهينا گهر ۾ آرام ڪرڻ لاءِ چيو ويو. ائين کٽ تي ليٽي ليٽي ٽي مهينا ڏاڍا ڏکيا گذريا. مونجهه ٿي پوندي هئم، ڀلا ٻارڙن سان اکٻوٽ کيڏڻ وارو، شام جو ٽي ميل پنڌ ڪرڻ وارو ۽ ٽينس کيڏڻ وارو دوستن سان ڪچهريون ڪرڻ وارو، ائين نئون سئون ليٽيو پيو هوندو ته هڏ به ڏکندا، مونجهه به ٿيندي.