8
ٻيو به هڪ اهڙو واقعو ٿيو. بدر دائود پٺاڻ کان هڪ بس قسطن تي وٺي حيدرآباد کان ڪراچي هلائيندو هو. هي 70ـ 1971ع جي ڳالهه آهي. اسين ناظم آباد 4 نمبر ۾ رهندا هئاسين. بدر رڪشا مان ترقي ڪري بس جو مالڪ ٿي ويو هو. ويهه هزار روپيه وڏي پڦي کان قرض طور ورتا هئائين. بدر جي ماءُ ڏاڍو خوش هئي جو کيس روزانو سئو ڏيڍ سئو روپيا روڪ ملندا هئا. اسين غريب سڪي پگهار تي گذر ڪرڻ وارا تن لاءِ روڪ سئو روپيا روز وڏي ڳالهه هئي. مان جو ڊاڪٽرن جي اڳڪٿي موجب ڏهن سالن کان پوءِ 1976ع ۾ مرڻو هئس سو مون کي به اطمينان ٿيو ته گاڏو پيو گهلبو. پر ٿيو ائين جو دائود پٺاڻ کي ڪجهه قسطون نه ڏئي سگهياسون ۽ هن بس ضبط ڪري پنهنجي اڏي تي گانڌي گارڊن يا چڙيا گهر وٽ بيهاري ڇڏي.
بدر پاڻ پنهنجي سر گاڏيءَ ۾ هلندو هو ۽ سندس ماسات ڪوٽڙيءَ جو آفتاب شاه ساڻس گڏ هوندو هو. ٻئي هٿ مليندي رهجي ويا. ڀلا ڪير دائود پٺاڻ سان مهاڏو اٽڪائي. سڀني ٻڌو هوندو. هو اهڙو مڙس هو جو پوليس تي به گوليون هلائي نڪري ويندو هو. مون ساڻس فون تي ڳالهايو ۽ تکا مٺا به ٿياسون پر هو ڪونه مڙيو ۽ بس حيدرآباد جي مزدور يونين جي صدر کي هلائڻ لاءِ ڏئي ڇڏيائين. اسان جا بس تي چاليهه پنجاهه هزار خرچ ٿي چڪا هئا مون مزدور ليڊرن سان به ڳالهايو ۽ دائود پٺاڻ سان به تيز ٿي پيس پر هو نِيتَ وارو ماڻهو هو ۽ حق جي ڳالهه ڪيائين ته ”جيسين کيس سڀ قسطون نه ملنديون تيسين هو بس واپس نه ڪندو.“ مان چوان ته ”اول بس موٽاءِ ته پوءِ ڪمائي توکي پئسا ڏيندا وڃون!“ پر هن نه مڃيو. مون فيصلو ڪري ورتو ته بس اڏي تان کڻي پنهنجي قبضي ۾ ڪجي پوءِ پاڻهي ڪا واٽ نڪري ايندي.
هاڻي سوال هو ته دائود پٺاڻ جي اڏي تان بس ڪير کڻي اچي؟ نه بدر کي همٿ ٿئي نه آفتاب شاهه کي. ائين اوچتو تاج محمد ابڙو اچي نڪتو. مٺ جيترو مڙس پر وچ جا پاڻي هئس. ڏاڍو دل گڙدي ۽ جگر وارو مڙس هئو. شينهن جي دل هئس. پاڻ مرادو چيائين ته ”چاٻي ڪنهن وٽ آهي؟“ آفتاب شاهه چيو ته وٽس. چيائين ته هلو ته مان ٿو کڻي اچان. آفتاب شاهه ۽ بدر ساڻس گڏ وبا ۽ هو رات جو يارهين ٻارهين بجي بس اڏي تان کڻائي آيو. بدر سياڻپ ڪئي جو بس کڻائي ويو نارٿ ناظم آباد جتي رئيس روشن علي خان اسراڻ گرمين ۾ بنگلو مسواڙ تي وٺي باقبائل اچي رهندو هو.
ٻئي ڏينهن دائود پـٺاڻ وٺ پڪڙ ڪئي پر خبر ڪانه پيس. هفتو کن ڪراچي حيدرآباد ۾ ڳولها ڦولها ڪيائين پر بس کي ڄڻ ڪو راڪاس ڳهي ويو هو سو خبر ڪانه پيس. نيٺ مون کي فون ڪيائين. مون ٺڪ چيو مانس ته ”بس مون کڻائي آهي، مون وٽ آهي ۽ ڏيندس ڪونه.“ مڙس مٿير هئو چيائين ”شير ڪا بچا هو، اب مين ڪيا ڪهون“ اهو به چيائين ته ”بس ۽ پئسا ته وصول ڪري ويندس تون رڳو اهو ٻڌاءِ ته کنئي ڪنهن ۽ بيهاري ڪٿي اٿئي!“ چيم ”اهو ڪونه ٻڌائيندس باقي پئسا تنهنجا موٽائيندس!“ چيائين ته ”پئسا وصول ڪرڻ پٺاڻ ڄاڻي ٿو. باقي پٺاڻ جي عزت جو مسئلو آهي!“ مون به چار چڱا اکر ڳالهايا ۽ چيو ته ”لالا تنهنجي عزت، منهنجي عزت آهي، سڏ ۾ سڏ ڏيندس پٺتي نه پوندس!“ سلام دعا تي فون بند ڪيم. دائود پٺاڻ ڪهڙو به هئو پر منجهس خوبيون به وڏيون هيون. مير رسول بخش ٽالپر جو جهڙوڪر ملهه ڳڌو ٻانهو ۽ مريد هئو. مون کي ڪجهه خطرو محسوس ٿيو سو مير صاحب کي فون تي اطلاع ڪري ڇڏيم. چيائين ”ڇٽو آهين دائود خان ڪجهه نه ڪندو!“ دائود خان دٻ ڏني هنن مزدور ليڊرن کي ۽ انهن وري ڍڪيل ڇپيل دڙڪا موڪلڻ شروع ڪيا مون کي ۽ بدر کي. مون به کين دڙڪو ڏنو ته ”خبردار منڍيون لهي ويندؤ.“ جهيڙو چوٽ چڙهي ويو.
هڪ ڏينهن اوچتو ڪامريڊ اعزاز نذير اچي مون وٽ نڪتو، اهي مزدور ليڊر ساڻس گڏ هئا. مون کي سمجهڻ ۾ دير نه لڳي. اعزاز نذير اڃا ٻه اکر ڳالهائي مس ته مون بدر کي چيو ته ”بس جون چاٻيون کڻي اچ!“ بدر وائڙو وائڙو چاٻيون کڻي آيو ته اهي کڻي اعزاز نذير جي جهولي ۾ وڌم. هو ويچارو پاڻ حيران، حيران، مون کي چيائين ته ”ابڙو صاحب هي پارٽي جو حڪم ناهي!“ مون چيو ته ”واسطو ته پارٽيءَ جو ئي ٿيو، نه ته تنهنجي اچڻ جي ٻي ڪهڙي معنيٰ يا حيثيت رکي ٿي؟“ اهو هو پارٽي ڊسيپلن جو اسان پراڻن پاڻ تي مسلط ڪري ڇڏيو هو. ڄڻ ته اسين پارٽي جي هڪ معمولي پرزي کان سواءِ ٻيو ڪجهه ڪين هئاسين. تنظيمون ائين هلنديون آهن. ائين نه جو پليجي (رسول بخش) جهڙي پهاڙ جا پنهنجا سکيا ورتل ٻالڪا به کانئس ڇڄي کيس انٽ شنٽ ڳالهائيندا وتن. هوڏانهن اسلامي تنظيم هئي بدو عربن جي. چوڏهن سئو سال گذري ويا آهن جو اڄ به دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڪروڙين ماڻهو محمد صلي الله عليه و آله وسلم تي درود سلام پڙهندا اچن. مارڪس ته ڪنهن ليکي ۾ ئي ڪونهي. جو نه پاڻ پنهنجي سر عملي ميدان ۾ آيو نه ئي ڪو هڪڙو محض هڪڙو، پوئلڳ پنهنجي حياتيءَ ۾ پيدا ڪري سگهيو. ڪميونسٽن کي هيءَ ڳالهه ڳهڻ ڏکي لڳندي پر انڪار به نه ڪري سگهندا.
اعزاز نذير کي مون رڳو ايترو چيو ته ”منهنجا چاليهه هزار لڳل آهن بس تي، ان لاءِ ضامن ڏين پوءِ مان وصول ڪرڻ ڄاڻان ٿو!“ هنن جهٽ هائو ڪئي. نيٺ اهي پئسا مون سندن ضامن کان پوليس معرفت وصول ڪيا. حسن اتفاق اهو ٿيو جو ميرپورخاص ۾ ايس ايس پي ٿي آيو هزار خان جتوئي جو لاڙڪاڻي جو، دوستن جو دوست ۽ ڀلوڙ ماڻهو هو. ان کي رڳو فون تي عرض ڪيم ۽ هن پئسا وٺرائي ڏنا، ايئن بدر جي بس مهم جو خاتمو ٿيو.
مون مٿي لفظ ”ڀلوڙ“ استعمال ڪيو آهي. جناب علي احمد بروهي صاحب، جو ٻوليءَ جو وڏو ڄاڻو آهي ۽ ايترو ته پُر اعتماد لهجي ۾ ڳالهائيندو آهي جو ان مان سندس طنزيه انداز به پيو بکندو آ، تنهن صاحب جو چوڻ آهي ته لفظ ڀلوڙ ڍڳي ڍور لاءِ استعمال ڪبو آهي. ماڻهوءَ، ليکڪ يا شاعر لاءِ نه، هاڻي ڪير ڪڇي؟ جي ڪجهه ڪڇجي ته پوءِ هڪ ڪلاڪ سندس ليڪچر ٻڌجي ڇو ته ٻئي کي ڳالهائڻ جو وارو ئي نه ڏيندو. اسان جا اڄڪلهه جا نفيس ۽ نازڪ ليکڪ ”وارو“ چوڻ بجاءِ چون ”واري“، ڄڻ واريءَ جي ڍير تي بيٺا آهن. بروهي صاحب پنهنجي پر ۾ صحيح هوندو ڇاڪاڻ ته هو هڪ مخصوص ماحول، ماڳ ۽ ماڻهن جي تمام سـٺي ڄاڻ رکي ٿو. پر مان به سنڌ ڄائو آهيان ۽ ڍڳن، ڍڳين، وهڙن کي چڱي طرح ڄاڻان ٿو. ڍڳو به ڀلو ٿيندو آهي گهوڙو به ڀلو ٿيندو آهي ته ٽانگو به ڀلو ٿيندو آهي ماڻهو ڇو نه؟ اسان وٽ ڀل مانس ۾ ڀل مانسي (مانس معنيٰ ماڻهو) عام مروج آهي. ”ڀلا ڪن ڀلايون، مدايون مدن،“ ڀلن ماڻهن لاءِ آهي. ڍور ڍڳا ڀلايون ڪونه ڪندا آهن. ڀلوڙ جو ته اشتقاق ئي آهي، ڀلو + وڙ يعني ڀلو وڙ ڪندڙ. ڍور ته وڙ ڪونه ڪندا آهن. ها، دل آزاري مطلب ڪونه اٿم. بروهي صاحب لاءِ عزت اٿم. سندس صدقي سڀني بروهين کان معافي. بروهي ته منهنجا مائٽ آهن، ادا شمس جي گهر واري بروهڻ آهي سو خبر اٿم ته هو ٻوليءَ جو ڪهڙو کچڙو بڻائين ٿا، اصل ڌاڻا ڪڍي ٿا ڇڏين.
اهو ڏوهه جناب علي احمد بروهي صاحب جو ناهي. ٻوليءَ جون جڙون آهن ٻهراڙيءَ ۾. اسين جو لڏي پلاڻي، مٽيءَ سان واسطا ڳانڍاپا ٽوڙي، ورهين کان شهري ماحول ۾ ٿا رهون، سو ڪيئن پنهنجي جهانگيئڙن اوٺيئڙن جي ٻولي کي سانڍي رکنداسين. بدر چوندو آهي ته ”اهو به شڪر ڪيو جو سندس ٽهيءَ وارا، سنڌي ڳالهائن ٿا ۽ پڙهن لکن ٿا. سندس اولاد وٽ اها وٿ به ڪانه هوندي.“ مان مٿي ڪٿي لکي آيو آهيان ته حميد سنڌي جهڙو عالم، اديب ۽ درسي ڪتاب ڇپائڻ واري اداري جو سربراهه ۽ وڏي ڳالهه ته زميندار ماڻهو منهنجي روبرو هر هر ويٺو چوي ته ”لاهه پٽي ڇڏيائين. اڙي ڀائي! لاهه ڪو ٻير آهي، انب آهي، ليما آهن جو پٽي وٺبا. لاهه ته وڏي جاکوڙ کان پوءِ کوٽي کوٽي ڪڍبا آهن . پٽبا ڪيئن؟“
ٻيا ته ٺهيو سرڪار مير علي احمد خان ٽالپر جهڙو عالم ۽ عوامي ليڊر سو هڪ ڏينهن شيخ اياز جو شعر ”منهنجو ديس مهان“ پڙهندي اچي مٽيو ته ”هي اڄ ڪلهه جا شاعر هندي ۽ سنسڪرت جا لفظ اسان جي ٻوليءَ ۾ ڇو ٿا ٽنبين؟ عظيم ڇو نٿا چون. اهو ’مهان‘ لفظ اسان وٽ نڪو آهي، نڪو استعمال ٿئي.“ ڪڇي ڪير؟ هڪڙو شيدي گوڏا ڀڃون ويٺو هو سو هٿ ٻڌي چيائين ”سرڪار اهو لفظ ته هوٽلن تي ويٺي هرڪو ڏينهن ۾ ڏهه ڏهه ڀيرا ٿو چوي.“ـ ”ها ڏاڏا؟ ڪيئن ڀلا؟“ شيدي بادشاهه چئي ڏنو ته، ”سرڪار چوندا آهن فلاڻو مها مادر (....) فلاڻو مها.....“ مير صاحب کلي ويٺو چيائين”بس ڏاڏا بس، اسان کان غلطي ٿي وئي.“ اسان جا ذهن به پوءِ کليا ته مار اهو لفظ ته تمام گهڻو استعمال ۾ آهي. حقيقت ڇاهي جو گهڻو وقت غير استعمال رهڻ سبب ذهن جي پٽڙيءَ جو ٽيون سيل گل (فيوز) ٿي وڃي. پوءِ جڏهن ڳانڍاپو (ڪنيڪشن) ٿيس ته جهٽڪو ڏيئي چالو ٿي وڃي ٿو.
حيدرآباد ۾ هڪ نجي ۽ گهريلو واقعو ٿيو. مان جو اوچتو تاج محمد سان گڏ حيدرآباد وڃڻ لڳس ته ادا شمس چيو ته سندس گهر واري جا حيدرآباد ۾ پيڪن وٽ مهيني کان ٽڪيل هئي. ان کي وٺيون اچان. نه ته کيس پاڻ وڃڻو پوي ها ۽ پاڻ تمام مصروف وڪيل هئو. مون کي ويهه پنجويهه رپيا ڀاڙي ڀتي لاءِ به ڏنائين. حيدربخش جتوئيءَ کان ڪم وٺي، مون تاج محمد کان موڪلايو. مان سلوار قميص ۽ چمپل ۾، ننڍڙي هڙ هٿ ۾ جنهن ۾ ڏندن جو برش پيسٽ، ڦڻي ۽ هڪ وڳو پيل هئو کڻي اچي صدر ۾ پنهنجي ڀاڄائي جي گهر نڪتس.
گهر سٺو، وڏو، پڪ سرو، ٽائيلون لڳل ٻاهر هڪ ننڍو ملاقاتي ڪمرو به هئس. اتي عبدالعزيز بروهي، ڊي آءِ جي پوليس حليم بروهي جي والد صاحب سان به ملاقات ٿي. منجهس پوليس آفيسر واري خوبي اصل ڪانه هئي. نڪو پوليس وارو يا اردلي، در تي بيٺل هو، مرحوم سفيد قميص ۽ پاجامي ۾ گهر ڀاتي، جيان ويٺو هو. نڪا ڊاڙ ڊش، نه لٻاڙ، نه پوليس کاتي جا ڪارناما حليم طبيعت ۽ نوڙت وارو ماڻهو هئو. شايد ان ڪري ئي پٽ جو نالو حليم رکيائين. سندس ڀاءُ هو. عبدالرحمان بروهي جو نهايت وضعدار شانائتو ۽ مذهبي قسم جو ماڻهو هو، سليم بروهي ان جو پٽ آهي جيڪو اڄ ڪلهه سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر آهي ۽ سندس گهر واري وري منهنجي گهر واريءَ جي ڀاڻيجي (آغا محمد نواز پٺاڻ جي نياڻي) آهي ۽ نهايت شاندار خاتون آهي. محترم عبدالعزيز بروهي ۽ عبدالرحمان بروهي جو مامو هوندو هو. عبدالڪريم بروهي جنهن جي نياڻي منهنجي ڀاڄائي (ادا شمن جي گهر واري) آهي.
اها مائٽي ميهڙ واري سائين علي اڪبر شاهه ايم پي اي ڪرائي ڏني هئي جو بابا جو مذهبي ۽ علمي ناتي مداح هو. نڪاح مهل بابا ننڍي تقرير فرسوده ۽ غير اسلامي رسم رواج متعلق به ڪئي هئي جا حيدرآباد جي چونڊ خاندانن elite کي به گهڻو پسند آئي. محترم محمد حفيظ قريشي جو ان وقت1943ع ۾ نوجوان هو کي به گهڻو پسند آئي ۽ کلي ساراهه ڪيائين محترم عبدالعزيز بروهي جي اها به وڏي خوبي هئي جو پٽن کي ڇڏي ٻين مائٽن کي پوليس ۾ ڀرتي ڪرايائين. جن مان عبدالرشيد ۽ احمد علي صوبيدار ٿي رهيا. باقي عبدالستار بروهي ڊي ايس پي ٿيو ۽ اڪبر بروهي ايس ايس پي ٿي ويو. گهرو ۽ نجي ڳالهه ٿي ڪيم پر وڃي بروهي خاندان تي پهتس.
ڀاڀي مهينو کن مائٽن ۾ رهي هئي مان جو اچتو وڃي چيومانس ته ”توکي وٺڻ لاءِ ادا موڪليو آهي“ ته ڪجهه گهٻرائجي وئي. سوچي چيائين ته ”ادا رات رهي پئه سڀاڻي ڏسي وٺنداسين!“ مان وٽن رهي پيس پر صبح جو ڏاڍو ڏکيو ٿيس جو ٻاهر باٿ روم جو انتظام ڪونه هو. شهرن ۾ مهمان رهائڻ جو رواج ئي ڪونهي. پر مان به حيدرآباد شهر جو واقف، نور محمد هاءِ اسڪول جو ۽ ڊي جي نيشنل ڪاليج جو پڙهيل سو سٽاڪ سٽاڪ ڪندو اچي ڪئنٽ هاءِ اسڪول وٽ پهتس آچر هئو ۽ اسڪول بند هئو، ڳالهه سولي ٿي پئي. سامهون ڏسان ته منهنجي پراڻي ڪوٽڙي واري دوست امير محمد عباسيءَ جو گهر هئو. ان کي سڏ ڪري پنهنجو مسئلو ٻڌايم ته ناراض ٿيندي رکائيءَ مان چيائين ته ”پوءِ مان ڇا ڪيان؟“ چيو مانس ته ”اڙي چريا سامهون اسڪول بند پيو آهي، تون رڳو ڪوئنرو ۽ پاڻي ڏي.“ سندس من تان بوجهه لهي پيو چيائين ”يار اڳتي لاءِ مون کي به ڏس ڏيئي ڇڏيئي.“ مان ڪمپائونڊ وال پلويڙو يا ٻاهرين ڀت ٽپي اندر هليو ويس ۽ گهڙيءَ ۾ موٽي آيس هي ڏکي صورتحال انهي لاءِ ٻڌايم ته جيئن اسان جا دوست، شهر ۾ ڪنهن جا مهمان ٿيڻ کان اڳ ڏهه دفعا سوچين.
انهي ڏينهن ڀاڀي مون کي چيو ته ”ادا مان ته هلڻ لاءِ تيار آهيان پر ڪي مسئلا آهن، سو تون ڀلي وڃ مان ٻن ٽن ڏينهن ۾ ڀاءُ يا ڀائٽي سان گڏ پاڻهي ايندس!“ مون چيو ”ٺيڪ!“ ۽ انهيءَ مهل ئي ڪوٽڙي پهچي ريل گاڏي ۾ لاڙڪاڻي پهتس. گهر ۾ گهڙيس مس ته ادا شمن پڇيو ته ”ڇو منهنجا ٻار نه آندئي!“ مون اکر به اکر اهي لفظ کيس ٻڌايا جيڪي ڀاڀي چيا هئا، ڏٺم ته ادا شمن کي پنهنجي گهر واريءَ تي ڪاوڙ آئي. امان به لوهه تتل ڏسي، عام رواجي سس جو ڪردار ادا ڪندي ڪجهه تيز لفظ ڳالهايا چي ”بلي بروهڻ! ڏير ويو آ وٺڻ ته ان کي موٽائي ڇڏيو اٿائين. الائي ڪهڙا گل ڪڍيا اٿس وڃي پيڪن ۾ سڃا ههڙا تهڙا.“ ادا شمن زهر جو ڍڪ پي نڪري ويو ڪاوڙ ۾ ڪو ڏاڍو نازيبا خط لکي زال کي موڪليائين. اهو غلط اصول آهي، ڪاوڙ مهل ڪو به اٻهرو قدم نه کڻجي. ڍر ڏجي ته معاملو نه رڳو صاف ٿي بيهندو پر معمولي نظر ايندو. ڀاڀيءَ کي جو اهڙو خط پهتو ته پاڻ ۽ سندس ڀائر پريشان ٿي ويا ۽ ٺڪر ڀڳو مون تي ته ”ضرور جمال الائي ڇا ٻڌائي سڀني جا ڪن ڀريا آهن! ڀاڀي خط ملندي ئي ڀاءُ کي ساڻ ڪري اچي لاڙڪاڻي پهتي. اچڻ سان مون کي ميار ڏنائين ته ”واهه ادا واهه، توکي شابس هجي، هرو ڀرو هيڏو خلم مچائي ڇڏيئي!“
واقعي سڄو گهر جو ماحول گرم هجي. عورت ويچاري ڪچي پنڊي حيران پريشان ته هن ڏوهه ڪهڙو ڪيو هو؟ مان ڇا جواب ڏيان. نه هوءَ، نه سندس ڀاءُ مون تي اعتبار ڪن ها. ائين ڪندي ادا شمن به اچي نڪتو مون کي موقعو ملي ويو ۽ چيم ته ”ڀاڀي هاڻ پاڻ کان پڇوس ته مون کيس ڇا چيو ؟ صرف اهو چيم ته ڀاڀي چيو آهي ته هوءَ پاڻ ئي ٻن ٽن ڏينهن ۾ ڀاءُ سان گڏجي پهچي ويندي.“ ادا شمن به مڃيو. منهنجي جند ڇٽي ڏٺم ته ادا به پنهنجي ڪئي تي نادم هئو. تڪڙ ڪم شيطان جو! مان خدا خدا ڪندو نڪري ويس. پٺيان ڀاڀي کي چوندو ٻڌم، مڙس کي چيائين ته ”مون تنهنجو ڏوهه ڪهڙو ڪيو هو جو منهنجي ۽ منهنجي مائٽن جي هيڏي بيعزتي ڪيئي؟“ ادا موزون جواب ڏئي زال کي ۽ سالي کي ٺاري ڇڏيو. ڏسو! معمولي واقعو، نيت به سڀني جي صاف، ڏوهه به ڪنهن جو نه تڏهن به اٻهرائي ۽ ناترتيبي mishandle ڪرڻ سبب الائي ڪهڙو خلم ٻري پوي ها. گهرو مسئلن ۾ تمام خبرداري صبر ۽ مـاٺائي کان ڪم وٺڻ گهرجي. مون کان ٿي جو زباني نياپي بجاءِ ڀاڀي کي چوان ها ته ٻه اکر پرچيءَ تي لکي ڏي ته وڃي ادا کي هٿ ۾ ڏيان هر ننڍي وڏي ڪم ۾ خبرداري ۽ رٿا بندي ضروري آهي نه ته ٿاٻو کائڻ جو انديشو آهي. اهو معاملو ايڏو ته اهم آهي جو قرآن الحڪيم ۾ واضح حڪم ڪيو ويو ته جيڪا ڏيتي ليتي ڪيو سا لکت ۾ ڪيو. واڻيا ماڻهو انهي تي سختي سان عمل ڪن ٿا ۽ اسين مسلمان(ڄٽ) چئون ته مڙس جي زبان ڪافي آهي. نتيجو اهو ٿو نڪري جو ٿوري گهڻي اختلاف تي لٺيون ڪهاڙيون اڀيون ٿي وڃن ٿيون ۽ مڙس ٿاڻن ۽ ڪورٽن ۾ گهلجن پيا. ڪڏهن ته ڏهن پنڌرهن روپين خاطر ماڻهن جون منڍيون به لهي وڃن ٿيون. سو مڙس جي زبان کي ڇڏي لکپڙهه تي زور رکو ۽ شاهد به واريو. جي ڪوئي مرد شاهد ناهي ته زائفن (ضعفائن) جي شاهدي به ڪافي آهي هي قرآني حڪم آهي. منهنجو ناهي.
قلم آهي بي لغام، سو ڪاڏي جو ڪاڏي وڃي ٿو نڪري. مون ذڪر پي ڪيو هنن يورپي صاحبن جو جن کي حسن مجتبيٰ وٺي آيو هو. نقشبندي سلسلي وارن جي هنسڪ رويي جي بچاءَ ۾ مون ترڪي حڪومت جي مذهب خلاف پڪڙ پڇاڙ ۽ غير جمهوري طريقن جا مثال ڏنا. حڪومت يا طرز حڪومت ڪهڙي به سٺي هجي پر جڏهن ماڻهن جي سوچ ۽ شخصي آزاديءَ تي پابنديون لڳائجن ٿيون ته ماڻهو جيڪڏهن ڪڇن نٿا ته پڇن ضرور ٿا ۽ نيٺ ٻڙڪي پون ٿا. ايران جي سفر جو تفصيلي بيان ڇڏي انهي تي اڪتفا ڪيون ٿا ته نظام حڪومت ڏاڍو سٺو ۽ امن امان وارو هئو ۽ ماڻهو به سکيا هئا، ڪوئي بک ڪونه ٿي مئو، نه ڪوئي بي گهر ۽ نه ڪوئي ڦاٽل لباس ۾ هئو تڏهن به ٻه ٽي اهڙا واقعا ٿيا جن منهنجي ذهن ۽ مٿي تي مترڪا هنيا. هڪ خوشحال گهر ۾ ٽي وي تي چار پنج سيڪنڊ امام خميني ڏيکاريو ويو جنهن هٿ مٿي کڻي ماڻهن کي دعا ٿي ڪئي يا پنهنجي استقبال جو جواب ٿي ڏنو ته هڪ گهر ڀاتيءَ چئي ڏنو ته ”الائي امام پاڻ آهي يا سندس بوتو پيا ڏيکارين!“ ٻيا گهر ڀاتي به مشڪيا معنيٰ ته حڪومتي ادارن تان اعتبار کڄي ويو هو يا مورڳو حڪومت تي ٺٺول هئي.
احوال کي مختصر ڪندي شهر شيراز ۽ اصفهان جو ذڪر ڇڏي ٿو ڏيان رڳو ايترو ٻڌايان ٿو ته شيخ سعدي عليه رحمت ۽ حافظ شيرازي عليه رحمت جي مزارن تي صفائي سٺائي ۽ انتظام ته ٺيڪ ٺاڪ هئو، باقي ايراني نوجوانن کي ڏٺم ته هو سندن قبرن تي بوٽ سميت پير رکي فوٽو پيا ڪڍائين. مون فاتحه لاءِ هٿ کنيان ته مون تي کليا. ٻي ڳالهه جا نوٽ ڪيم سا اها ته حافظ شيرازي جي مقبري تي ڪيترائي پيشه ور فال ڪڍڻ وارا مليا. مون کي هڪدم ياد آيو ته اسان جي ملڪ ۾ به اڃا تائين ديوان حافظ مان فال ڪڍي ويندي آهي.
اصفهان ڏسڻ کانپوءِ هر ڪو ان نتيجي تي پهچندو ته فن معماري واقعي ايران ۾ چوٽ تي هئو. تمام نفيس ڪاشيءَ جو ڪم گنبذ ۽ ونگ ڇڏي مون کي معماري جا بلڪل نوان ۽ نادر طريقا نظر آيا جنهن جو اسين تصور به نٿا ڪري سگهون ۽ نه ئي ڪنهن انجنيئر يا معمار ان تي سوچيو هوندو. مثلا مسجد علي ڪاپو جو نقشو عجيب نواڻ وارو آهي مسجد ته نه آهي هڪڙو ڪامپليڪس آهي. سئو کن ايڪڙن ۾ هڪڙو مستطيل ڪمپائونڊ آهي جنهن کي چوڌاري پڪو رستو آهي. اندر وڃڻ لاءِ چئني طرفن کان چار مکيه گيٽ يا دروازا آهن جن مان به پڪا رستا آهن. موٽرڪارون اندر هليون وڃن ٿيون. وچ تي هڪ وڏو مستطيل باغ آهي جنهن جي چوڌاري پڪو رستو آهي. باغ ۾ ٻارن لاءِ جهولا ۽ گسڪڻيون به آهن. باغ وٽان چوڌاري ڪيترائي دروازا آهن مسجد ۾ وڃڻ لاءِ. اندر وڃو ته اول چوڦير شاهي بازار آهي جا سڄي ڍڪيل ۽ بند آهي ڇو ته ايران ۾ سخت ٿڌ ۽ برفباري ٿئي ٿي. بازار مان جتان گهڙو چئني پاسن کان مسجدون ئي مسجدون آهن. آهي نه بلڪل نئون تصور (Idea) مسجد ۾ اندر وري اهڙو معماري فن رکيل آهي جو رڳو پير زور سان پٽ تي هڻو ته ان جو آواز يا پڙاڏو ٻڌڻ ۾ ايندو. معنيٰ ته امام صاحب جيڪي به پڙهائي يا خطبو ڏئي سو سڀ ماڻهو آساني سان ٻڌن.
ٻيو به هڪ حيرت انگيز نئون نمونو ڏٺم. اصفهان ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. وچان جابلو ندي ڪڙڪاٽ ڪري وهي ٿي. ان مٿان جا پل آهي سا به هڪ عجوبو آهي. گهڙي سوا لاءِ ڄامشورو پل يا سکر بئيراج جي پل خيال ۾ رکو. لهواري پاسي ته آهي پڪو روڊ گاڏين جي اچ وڃ لاءِ. مٿئين پاسي آهن ٿنڀا جتان پاڻي تيز گڙگاٽ ڪندو، ڪُن هڻندو، ڦينگون اڇليندو دروازن مان هيٺ وڃي ٿو. اهو نظارو رڳو پري کان ڏسي سگهجي ٿو. هنن يارن (معمارن) ڇا ڪيو آ جو ٿنڀن کي ڪجهه وڏو ۽ ڊگهيرو ڪيو اٿن جيئن ويهڻ لاءِ ڪافي ويڪري جڳهه ملي. پوءِ ٿنڀن کي 5 فوٽ پائري وسيلي ملايو اٿن. کڻي جو ڏس ته هر هڪ ٿنڀي تي ماڻهو فئملي سميت ويٺا آهن، ويٺا مانيون ۽ فروٽ کائين. آهي نه نئون آئيڊيا. ايراني ماڻهو شيل (پڪنڪ) جا اهڙا شوقين جو فئملي ساڻ ڪري نارنگيون وٺي جهنگ ۾ ڪاهي پون. پوءِ ڀلي ڪرڙ ڪانڊيرو هٿ اچين ان جي ڀر ۾ قالين وڇائي ويهي رهندا. ڳالهين جا ڳهير، سڄو ڏينهن قصا ڪهاڻيون ڪٽي، نارنگيون چوسي موٽي ايندا. ها! اهو ٻڌائڻ ته ڀلجي ويس ته پل جي مٿان به ڪوٺڙيون ٺهيل آهن جي اڳواٽ في ڀرائي هڪ ڏينهن مسواڙ تي وٺي ٿيون سگهجن. پل مٿان رات گذارڻ ڪيڏو نه مزو هوندو. اسان جي انجنيئرن جي خواب خيال ۾ به اهڙي تعميراتي رٿا ڪانه آئي هوندي. شهر قم طهران ۽ مشهد شريف ۾ جيڪي روضا ٺهيل آهن تن اڳيان اسان جي مغل بادشاهن جا ٺهرايل شيش محل ته رانديڪا ٿا لڳن.
مون ڳالهه ٿي ڪئي ماڻهن جي نفسيات جي. قم امام خمينيءَ جو شهر آهي ۽ اتي درسگاهه ۽ مدرسا گهڻا آهن. قم جي مٺائي به تبرڪ ڪري وٺبي آهي. اتي روضو آهي بيبي معصومه بيبي فاطمه امام رضا عليه السلام جي ڀيڻ جو. روضي جو سونو يا سونهري گنبذ پري کان پيو ڏسجي. ٽئڪسي وارو اوڏانهن هليو پئي ته سائي پڳڙي ۽ جبي سان هڪ شخص ٽئڪسيءَ اڳيان لنگهيو. مون ٽئڪسي واري کان پڇيو ته ”اهو آخوند هئو ڇا؟“ جواب ڏنائين ”آغا اين جا ڪارخانئه آخوند است“ يعني سائين هتي آخوندن جا ڪارخانه آهن. هي طنز ڏاڍي معنيٰ خيز هئي. صاف ظاهر هو ته ماڻهو آخوندن ۽ مذهبي ٺيڪيدارن مان بيزار هئا.
ٽيون واقعو طهران ۾ پيش آيو اتي به ٽئڪسي واري اسان کي مختلف جايون گهمائيندي مون کان پڇيو ته ”آغا توهان شاهه جي ڏينهن ۾ ايران گهميو؟“ مون چيو ”نه!“ هڪدم چيائين ”افسوس، توهان تي افسوس ٿو ٿئيم!“ ظاهر آهي ته ماڻهن شاهه جي دور جي آزادي، ريل ڇيل گهمڻ، حسين عورتون ڏسڻ، راڳ ناچ، سئنيما وغيره جي ٻاڙائي کي شديد طرح ساريو ٿي. انسان ڪهڙو به سکيو هجي پارسا پاڪبار هجي، هو بندشون برداشت نٿو ڪري سگهي. چاهتون دٻائي سگهجن ٿيون ماري نٿيون سگهجن.
روس ويس اهو ته سپر پاور هئو. ماڻهو خوشحال ۽ خوش خوراڪ تڏهن به ڏس ته هر ڪنهن جو منهن ڀيلو! چي ”مرضيءَ جو وڳو به پائي نٿا سگهون!“ عام چيو ويندو آهي ته ”روس کي ٽوڙيو جين جي پتلون ۽ ولائتي چاڪليٽن.“ ائين ناهي، ماڻهن جي سوچ تي پهرا هئا. ماڻهو حڪومتي داٻ کان هيسيل ۽ ڊنل هئا. بندشن کان بغاوت ڪيائون. مادام مسز آئرينا ڪئرپٽيٽ اورينٽل اسٽڊيز سينٽر ماسڪو جنهن ۾ لکين ڪتاب آهن جيڪي نه رڳو پڙهي پر ڪنن تي کوپا رکي ٻڌي به سگهجن ٿا، ان جي سربراهه يا نائب سربراهه هئي. شام جو ماسڪو هوٽل جي لان تي اچ وڃ ڪري پسار پي ڪئيسون. هوءَ هر هر هيڏانهن هوڏانهن لوڻو ڦيري جائزو وٺي رهي هئي. فڪرمند ٿي ڏٺي. مون چيو مانس ته ”ڇا ڳالهه آهي؟“ چيائين ته ”متان ڪو جاچيندو هجي!“ ائين ڪندي مسٽر شاشا جيڪو پڻ مهمانن جي خاطرداري لاءِ مقرر هئو، سو وٽس آيو ۽ روسي زبان ۾ هن کي ڪجهه چيائين ۽ هليو ويو. مسز آئرينا چيو ”ڏٺئي نه! چئي ويو ته مهمانن سان ويجهو نه ٿي.“ مون چيو مانس ته ”پوءِ هل ته ريسٽارنٽ ۾ هلي ڪافي ٿا پيئون يا ماني کائون!“ جواب ڏنائين ته ”نه، انهيءَ تي بندش پيل آهي. منع ڪئي وئي آهي!“ چيو مانس ته پوءِ ”منهنجي ڪمري ۾ هل اتي ڳالهيون به ٿا ڪريون ۽ ڪافي به ٿا گهرايون.!“ چيائين ”جمال صاحب تنهنجي مهرباني پر اجايو مون کي تڪليف ۾ نه وجهه!“ پڇيومانس ته ”پاڪستان مان توکي ڇا موڪليان؟“ عورت ويچاري جي ڪمزوري ڪپڙا. چيائين ته ”ٽِڪن سان ڀرت ڀريل ڪپڙا!“ ائڊريس ورتائين ۽ چيائين ته ”خط ۾ تفصيل لکنديس!“
ٽي خط لکيائين مون جواب ڪونه ڏنو مانس. البته گهر واريءَ سان گڏجي ٺٽي ويس ۽ هو ٽِڪن لڳل آئينن واريون ٽڪون ڀرت ڀريل ڳچيون پلاند وغيره وٺي آئي سي هڪ هٿيڪي ماڻهو هٿان کيس موڪليم. ڀانيان ٿو ته کيس ڪونه پهتا جو سندس ڪو به خط ڪونه آيو. لڳي ٿو ته هن صاحب پنهنجين دوست ڇوڪرين ۾ ورهائي ڇڏيا. مون کي الڪو ٿي بيٺو مسز آئرينا جو الائي ڇا ٿيو. ويهن سالن کان پوءِ مادام لدميلا جڏهن ڪراچي آئي ته کانئس پڇيم ته اڇاترو جواب ڏنائين ته ”هوءَ ماسڪو مان ٻئي هنڌ منتقل ٿي وئي آهي!“ ٻنهي جو تعلق ادبيات سان هئو شايد ڪا پاڻ ۾ پيشه ورانه غلط فهمي هجين. اهو فقط منهنجو پنهنجي ملڪي ماحول مطابق گمان ئي هوندو ۽ غلط هوندو مادام لدميلا تمام اعليٰ ۽ وضعدار خاتون آهي ۽ ساڙ ۽ حسد کان پاڪ.
هي ته ٿيون عورتون، پر روس جي مردن کي به ساڳيون شڪايتون هيون. چي ”ملڪ به اسان جو سٺو، نظام به، محنت به اسين وڌيڪ ڪريون، تڏهن به يورپ ۽ آمريڪا جو پورهيت اسان کان وڌيڪ خوشحال آهي. کيس ريڊيو، ٽي وي پنهنجي، نجي ڪار، پنهنجو گهر ۽ گهمڻ ڦرڻ جا وڌيڪ موقعا آهن!“ هي آهي چٽو پٽو مثال پنهنجي جند ۾ غرق ٿيڻ جو. اهو ڪونه ٿي ڏٺائون ته آس پاس سڀ ڪو غريب غربو سکيو ستابو روزگار سان لڳل ۽ خوش باش هئو. مان اڳ ئي گهڻو ڪجهه انهي مسئلي تي لکي آيو آهيان ته پنهنجي جند ۾ گم Introvert ٿيڻ سان ماڻهو خود رحمي self pity جو شڪار ٿئي ٿو ۽ پوءِ خود پارسائي جي گناهه sin of self righteousness ۾ ڦاسي خود غرض selfish ٿي پوي ٿو. تهان پوءِ منجهانس ٻين جا ڏک ۽ سک ڏسڻ جو احساس objectivity ڌنڌلو ٿي وڃي ٿو ۽ سندس صحيح ۽ غلط وارو ماپو درست نٿو رهي.
انهيءَ سوچ سندن اندر ۾ وڍ ڪٽ ڪري ماڻهپو مٽائي، سهڻن سپنن ۾ وچڙائي ڇڏيو. مان چاڪليٽ ۽ جينز جي پتلون کي اهميت نه ڏيندس. ها، ولائتي سگريٽ، ولائتي اسڪاچ، وهسڪي، ٽي وي، وي سي آر، موٽر ڪار ۽ ٻاهرين ملڪن جو سير سفر سندن خيالي جنت جو محور بڻجي چڪا هئا. اها ڪا غير معمولي چاهنا ڪانهي، انساني ساخت ئي اهڙي آهي جو جيڪي وٽس آهي ان کي ڪا اهميت نٿو ڏئي، باقي جيڪي وٽس ناهي ان جو هو روئڻو روئي ٿو. انهي ڪري صوفي ۽ الهه لوڪ بزرگ تلقين ڪندا آهن ته ڪاڻو نپٽ انڌي کي ڏسي يا منڊو ان کي ڏسي جو ٻنهي ٽنگن کان لولو آهي ۽ اهڙي طرح صبر ۽ شڪر ڪن. پر روس ۾ ته سرڪاري طرح الله ۽ آخرت جي مخالفت ڪئي ويندي هئي. سو اهو هٿيار به کانئن هليو ويو. نتيجو اهو نڪتو جو هيڏو سارو مضبوط لوهو ٽڪساٽ ٽٽو ته ٽاڪو ئي نه لڳس. هاڻي ساک بحال ڪرڻ لاءِ چنگيز ۽ هلاڪو وارا حربا استعمال ڪري چيچنيا ۽ ٻين نٻل رياستن تي بارودي باهه وسائي، لٻاڙ پيا هڻن ته روس اڃا به ٻلوان سپرپاور (عظيم طاقت) آهي. تفوبرتو.
اهو چٽو پٽو ڪوڙ white lie به پڌرو ٿي پيو ته روسي ماڻهو سيڪيولر(لامذهب) سياڻپ جو سرچشمو ۽ عقيدي پرستيءَ کان آجا ۽ سڌريل ماڻهو ٿي ويا هئا. ٻه ٽي پيڙهيون گذرڻ بعد جيئن ئي ڪميونسٽ ڏاڍ جو ڏنڊو ٽٽو ته اک ڇنڀ ۾ ماڻهو مذهبي ٿي ويا. وچ ايشيا وارا ماڻهو ساڳيا مسلمان ۽ نمازي بڻجي ويا ته وائيٽ رشيا ۽ يوگوسلاويا جا ماڻهو ڪٽا ڪرستان. اهڙا جو گگر جو واس ڏيندا. ڪراس ڳچين ۾ پائي ديولين (گرجائن) ۾ حضرت عيسيٰ ۽ بي بي مريم جي مورتين آڏو مٿا ٽيڪڻ لڳا. پنهنجي هم وطن مسلمان شهرين جو ڪوس شروع ڪري ڇڏيائون. اهو ته ٺهيو پر پنهنجن پراڻن فرسوده فرقن کي به چنبڙيا رهيا، جا ڳالهه ثابت ٿي ڪري ته پشت به پشت مذهب هڪ پيڙهي کان ٻي پيڙهي تائين منتقل ٿيندو آيو. مئڊم لدميلا جا عالم، اسڪالر، ذهين ۽ ماسڪو جي تمام وڏي مشرقي علومن جي اداري جي سربراهه آهي، ان کي پهرين جنوريءَ تي فون ڪري نئين سال جي مبارڪ ڏنم ته چيائين ته ”اسان (سندن فئملي) گريڪ ميٿاڊڪ چرچ جا پوئلڳ آهيون ۽ اسان جو نئون سال پنجين جنوري تي شروع ٿيندو آهي.“ ڏيو منهن! هڪ صدي دهريو رهڻ کان پوءِ به خاص فرقي جو جيوڙو بڻ بڻياد ۾ موجود هئو ۽ مئو ڪونه هو. مئڊم لدميلا هڪ نهايت شاندار خاتون ۽ انسان دوست آدمي آهي. دل ٿي چوي ته سندس مفصل ذڪر ڪري ڇڏيان تڪڙ به ڏاڍي اٿم جو حياتي وٿين مان وهندي پئي وڃي سڀاڻي هجان الائي ڪونه.
اول حسن مجتبيٰ ۽ سندس يورپي دوستن کي اڪلائيندو هلان جن صوفي نقشبنديءَ جو ٻڌي ڇرڪ ڀريو هو ته اهي ته ڪٽا ۽ ويڙهاڪ آهن. مينهن پنهنجي ڪارنهن نه ڏسي، ڳئون کي چوي هل ڙي پڇ ڪاري! هيڏو لمبو بحث ته ڪونه ٿيو هو پر مون کين چيو ته ”ترڪيءَ ۾ مذهب تي ايڏي پابندي آهي جو پارليامينٽ جي هڪ چونڊيل مسلمان ميمبرياڻي کي پارليامينٽ ۾ صرف اِن ڪري اچڻ نه ڏنو ويو جو هوءَ مٿو ڍڪي آئي هئي. پوءِ اهڙي ڪوڙي جمهوريت خلاف ماڻهو هنسڪ نه ٿيندا ته ٻيو ڇا ٿيندا!“ آمريڪا جو به اهڙو ڪارو منهن آهي جو محمد علي ڪلي ۽ مائيڪ ٽائيسن مشهور باڪسر چيمپين مسلمان ٿيا ته هڪ نه ٻئي بهاني کين سزائون ڏئي جيل اماڻي سندن اعزاز بار بار کسيو ويو. نتيجو اهو نڪتو جو اڄ رد عمل ۾ آمريڪا ۾ پنجاهه سٺ لک ماڻهو اسلام قبول ڪري مسلمان ٿي ويا آهن.