4
گرو رجنيش کي جو ڪئسيٽ تي ڏسان ته اکيون پوري منهن تي مرڪ آڻي، پنهنجي آمريڪي ٻڌندڙن کي پيو فرمائي ته ”ڏکن کي اوڏو اچڻ نه ڏيو، سکن جو ساٿ ڏيو. جيڪي وڻيوَ سو ڪيو ته ڄاڻ پئجي ويندؤ ته اوهين اصل ۾ آهيو ڇا.“ واهه جي هيءَ دانش آهي. ڀلي چوري ڪيو ته خبر پئجي ويندؤ ته مان چور آهيان. ڀلي زنا ڪيو ته خبر پئجي ويندؤ ته مان وحشي جانور آهيان. هيءَ هزارن سالن جي ويدڪ دانش ته ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موهه ۽ اهنڪار کان پري ڀڄو، سا ڇٽي؟ پوءِ ته ماڻهو ٿيو بي شعور وحشي جانور، ٻيو ڇا.
وري چي ”ڏکن جي اوڏو نه اچو رڳو سک وٺو!“ ڪيڏي نه احمقانه ڳالهه. ڏک جو احساس ئي نه هوندو ته سک جي خبر ڪيئن پوندي. پاڻ جيڪي سو پرائو ڏک پنهنجو ڪبو ته ٿورو گهڻو سک جو احساس ٿيندو. سک ۽ ڏک ته ڳانڍڙ سانڍڙ آهن. هڪٻئي کان ڌار ئي ڪونهن. ڀٽائي رحمة الله عليھ فرمايو ته، ”ڏک، سکن جي سونهن گهوريا سک ڏکن ريءَ.“ قرآن الحڪيم فرمايو ته ”تحقيق، ڏکن سان گڏ سُک آهي ۽ پوءِ (وري چئون ٿا) ته ڏکن سان گڏ سک آهن.“ هي اٽل فيصلو آهي. گرو راجنيش جنهن کان اول ته ماڻهو ڪافي متاثر ٿئي ٿو پر حقيققت ۾ هو رڳو پنهنجي امريڪي پوئلڳن يا ٻين وسوڙن کي پنهنجي شخصيت ۽ سطحي دانش سان مصنوعي خوشي ڏئي پاڻ وڻائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. پنهنجن ۽ ٻين جي ڏکن کان ماڻهو ڏکارو نه ٿيندو ته سنگدل پشاچ ٿي ويندو ۽ پوءِ اهڙي ماڻهوءَ مان ڪهڙي ڀلائي ٿيندي؟ ”ڏکن ڏڌي آهيان ... ڏکن سندو ڏجهرو ... سارو ڏيل ڏکن ۾،“ اهڙا اهڃاڻ ته عظيم ماڻهن ۾ ٿيندا آهن. شاهه لطيف ته سسئي، سهڻي، سورٺ ۽ ٻين جا ڏک پنهنجي ڏيل ۾ سانڍي آهون دانهون ڪندو ويو، ”واڪا ڪنديس وو، مون سان جبل ٿو جاڙون ڪري!“
شيخ اياز ڪامياب وڪيل، باعزت، باوقار، عالم فاضل، دولتمند، پوءِ ڪهڙي ويڌن هئس جو هيڏو وڏو شاعر ٿي پيو؟ جيلن ۾ ويو ۽ عتاب هيٺ آيو ۽ اڄ آخري عمر ۾ پنهنجن جا ويڻ به ويٺو سهي. سوڀو گيانچنداڻي، اعليٰ تعليم يافته، شانتي نڪيتن جو پڙهيل وڏو زميندار، ان کي ڪهڙي پئي جو هارين پورهيتن جا سور مالها جيان پوئي ڳچيءَ ڳل لاتائين ۽ جيلن جون عقوبتون سٺائين. رسول بخش پليجو، غريب جو ٻار، نور نِچوئي اٺ ڪتابن جا پڙهي وڏو ڏاهو ۽ داناءُ بڻجي، بيماري سيماري ۾، ننڊ آرام ڦٽائي، گرمي سرديءَ ۾ وتي نانگن جي ٻرن ۾ هٿ وجهندو ۽ جيلن کي دعوتون ڏيندو. اِهي پروا ڏک آهن، جي سک سمهڻ ئي نٿا ڏين. جي اهڙا مست ملنگ ماڻهو نه هجن، ته درد وندين جو ديس ڪيئن وسي؟ اهڙائي ماڻهو تقديرون بدلائيندا آهن. جي سک سان ٿي ويهن ها ته ٽيئي وڏا ڪامياب وڪيل آهن ۽ هاءِ ڪورٽن تي ائين ڇانئجي وڃن ها جيئن مرحوم حسن علي عبدالرحمان، طفيل علي عبدالرحمان، شير محمد شيخ، اي ڪي بروهي، خالد اسحاق ۽ ٻيا ۽ اڄ بيماري ۽ بيوسي بجاءِ، ايئر ڪنڊيشن بنگلن ۽ موٽر ڪارڪن ۾ دولت جا ڌڻي ٿي آرام ۽ سک سان ۽ وڏي اثر رسوخ سان حياتيءَ جا آخري ايام گذارين ها، پر هو ڄاڻي واڻي ڏوري ڏک لهن ٿا ۽ اهو ئي هڪڙو سک ماڻن ٿا. اها ئي ’پروڙ‘ آهي، نجات جي راهه جا سک سمهڻ نٿي ڏئي. ڄاڻي واڻي اها راهه چونڊي اٿن. نه ته اهي ٽيئي سڄاڻ، حسن، موسيقي ۽ محبتن جا به ماهر آهن. اهڙن ئي ماڻهن جي وجود سان ديش بديش جي ڀلائي وابسته آهي. ڪارساز قدرت جي چڪيءَ ۾ هو ڪيرَ (قطب) مثل آهن جنهن بنا چڪي، مڪڙي ۽ مُٺيو ڪم ئي ڪونه ڪندا ۽ خالي پُڙ نه ان پيهندا، نه اٽو ملندو. باقي گرو راجنيش پنهنجو رعب ڄمائڻ لاءِ جيڪي وڻيس سو چوي.
راجنيش ته خير تمام داناءَ ۽ قابل ماڻهو آهي پر اڄڪلهه هر ڪو ٻڌ سڌ تي ٻه چار جملا يا واقعا ياد ڪري، چڱي محفل ۾ ويهي، پنهنجي علم ۽ ڄاڻ جي ڌاڪ ويهارڻ چاهيندو آهي. 1977ع واري ڏهاڪي ۾ سينيٽر شيخ رفيق پنجاب اسيمبلي جو اسپيڪر هو. سنڌ اسيمبليءَ جو اسپيڪر خانصاحب غلام الرسول ڪيهر جو تمام داناءَ ۽ مدبر هو سو سندس دعوت ڪندو هو. هڪ دعوت ۾ ڪيهر صاحب جي مسلم آباد واري بنگلي تي شيخ رفيق صاحب پنهنجي علم جو اظهار ڪندي انڪشاف ڪيو ته ”وليم پيٽ جو بعد ۾ انگلينڊ جو وزير اعظم ٿيو. سو جڏهن پهريون دفعو تقرير لاءِ اٿيو ته تقرير ڪري نه سگهيو ۽ ٽي دفعا ’آءِ ڪنسيو، آءِ ڪنسيو، آءِ ڪنسيو‘ چئي ويهي رهيو. يعني ’مون اعتراف ڪيو يا مان مڃان ٿو، مان مڃان ٿو‘ ۽ وڌيڪ ڪجهه ڳالهائي نه سگهيو. ’ڪنسِيو‘ جي هڪ ٻي معنيٰ پيٽ سان ٿيڻ به آهي ... هڪ ميمبر طنز مان چيو ته مسٽر وليم ٽي دفعا پيٽ سان ٿيو پر ٻار ڪونه ڄڻيائين.“ ڪيهر صاحب اهو ٻڌي مون ڏانهن ڏٺو. مون سمجهيو ته مون کان تصديق ٿو گهري ته مون چيو ته ”اهو واقعو مسٽر ڊزرائلي جو آهي جو به انگلينڊ جو مشهور وزير اعظم ٿي گذريو آهي.“ شيخ رفيق صاحب ڦڪي مرڪ مرڪي چيو ”ها ها برابر!“
ڳالهين ڪندي پارليامينٽري مهذب مذاق جو ذڪر ڇڙي پيو. اڄ ته گهٽين جا ڇوڪرا ميمبر ٿي آيا آهن ۽ اهڙي بازاري زبان ٿا ڳالهائن جو ٻڌندڙن کي شرم اچيو وڃي پر ميمبر صاحب جيڪي سو فخر وچان ڳاٽ اوچو ڪيون بيٺا آهن ڄڻ ته ڪا کيپ کٽي هجين. اسيمبليءَ ۾ اهو چوڻ ته ”ڪوڙ ٿو ڳالهائي“، سو به غير پارلياماني آهي. وڌ ۾ وڌ چئبو ته ”اهو صحيح نه آهي يا غلط آهي، يا ميمبر صاحب جي معلومات ڪمزور آهي.“ هاڻ ته اسيمبليءَ ۾ گاريون ۽ هاٿاپائي، سورهيائي ليکي ٿي وڃي. سو مون وري چرچل جو هڪ واقعو ٻڌايو ته ”ڪنهن مخالف ڌر جي ميمبر چيو ته چرچل کي پنجاهه سيڪڙو ميمبرن جي حمايت حاصل نه آهي. چرچل اٿي بيهي چيو ته ’پنجاهه سيڪڙو بيوقوف (fool) آهن.‘ چرچل جي انهي ريمارڪ تي هنگامو مچي ويو ته چرچل غير پارلياماني زبان استعمال ڪئي آهي ۽ پنهنجا لفظ واپس وٺي. اسپيڪر به چيو ته چرچل غير پارلياماني زبان استعمال ڪئي آهي. چرچل جو اهڙن گفتن جو ماهرن تنهن اٿي بيهي چيو ته، ”سر، پوءِ مان چوان ٿو ته پنجاهه سيڪڙو ميمبر بيوقوف ناهن!“ ۽ ويهي رهيو. ٽهڪڙو مچي ويو ۽ چرچل به پنهنجي ڳالهه ٻئي انداز ۾ چئي ويو جا غير پارلياماني نه هئي. ڪير چوي ته ’ميمبر بيوقوف ناهن‘ غير پارلياماني آهي!“
چرچل جو ذڪر آيو آهي ته ڳالهه ڪندو هلجي سندس چپن وچ ۾ سِگار پيو ئي پيو هوندو هو. ڊاڪٽر کيس مشورو ڏنو ته پنهنجي صحت جي صدقي سِگار پيئڻ ڇڏي ڏئي ته ڊاڪٽر کي گهوري چيائين، ”ڊاڪٽر، مان پنهنجن عادتن ۾ مداخلت پسند نه ڪندو آهيان.“ انگريزي زبان جو لطف ئي پنهنجو آهي. چيائين Doctor, I do not interfere with my habits. اڄ جي ’برسات‘ اخبار جي هڪ ڪالم ۾ چرچل جو ذڪر آهي ته ”ڊاڪٽر کيس چيو ته، شراب نه پيءُ، سِگار نه پيءُ ۽ ماني گهٽ کاءُ.“ پر اصل ڳالهه ائين ناهي. ڪنهن کانئس سوال ڪيو ته تنهنجي ڪاميابي ۽ وڏي عمر جو راز ڪهڙو آهي؟ جواب ڏنائين ته ”مان ڍؤ تي شراب پيئندو آهيان، ڍؤ تي ماني کائيندو آهيان ۽ ڍؤ تي سِگار ڇڪيندو آهيان،“ سندس اکر آهن:
“I drink to my fill, I eat to my fill, I smoke to my fill” ليڊي سارا چرچل لکي ٿي ته مانيءَ جي وقتن کانسواءِ به مان سندس ٽيبل تي سڪي ميوي ۽ نمڪين شين جي پليٽ ڀري رکندي هئس ۽ هو ڦڪ هڻي پيو کائيندو هو ۽ پليٽ خالي ٿيندي هئي ته وري ٻي پليٽ ڀري رکندي هئس. پوءِ به چرچل وڏي عمر ماڻي ۽ ذهن تيز رهيس. وڏو ’بادشاهه پرست‘ هو. جڏهن ٻي مهاڀاري لڙائي لڳي ته بادشاهه جارج ڇهين کي صلاح ڏني وئي ته ”چرچل کي وزير جنگ يا وزير دفاع بڻائي.“ بادشاهه چرچل کي نياپو موڪليو ته اچي ساڻس ملي.
چرچل جا دوست ۽ ڪي سياستدان اچي وٽس گڏ ٿيا ۽ بحث ڇيڙيائون ته چرچل کي وزير اعظم ٿيڻ کپي، نه ته وزير دفاع جي حيثيت ۾ هو چئمبرلين جهڙي ڪمزور وزير اعظم جي ماتحتيءَ ۾ ڪجهه ڪري نه سگهندو. چرچل آخر ورچجي کانئن پڇيو ته ”نيٺ اوهان چاهيو ڇا ٿا؟“ هنن چيو ته ”تون بادشاهه کي انڪار ڪر!“
چرچل پنهنجي مخصوص فيصله ڪن انداز ۾ چيو ته، ”بادشاهه سلامت هِز مئجسٽي کي ڀلا مان No (نهڪر) ڪيئن ٿو چئي سگهان؟ ناممڪن.“
دوست احباب وري بحث مباحثي ۾ پئجي ويا ۽ نيٺ چيائونس ته ”تون ڀلي نه به نه چئه، رڳو خاموش رهه، ڪو جواب نه ڏي!“
”اهو ٿي سگهي ٿو!“ چئي چرچل بادشاهه وٽ حاضر ٿيو، جڏهن بادشاهه، بادشاهه وزير دفاع ٿيڻ لاءِ چيس ته ڪنڌ جهڪائي ڇڏيائين ۽ جواب ڪو نه ڏنائين. بادشاهه وري به چيس ته چپ رهيو. بادشاهه سمجهي ويو ته چئمبرلين کي گهرائي استعيفا ڏيڻ لاءِ چيائين ۽ چرچل کي وزير اعظم ٿيڻ لاءِ چيائين. ٻئي ڏينهن اخبار ۾ن شهه سرخي اها ڏني وئي ته، ”خاموشي، جنهن کيس وزير اعظم بڻايو.“ پوءِ ته چرچل ڏينهن رات مست هاٿيءَ جيان ڪم ۾ جنبي ويو.
ان وقت لنڊن تي بمباري پئي ٿي. چرچل کليل جيپ ۾ سوار ٿي آڱرين سان فتح جو نشان ٺاهي سڄي لنڊن جو دورو ڪيو ۽ چوندو ويو ته، ”مان توهان سان ڪوبه واعدو نٿو ڪيان، سواءِ ڏکن ڏوجهرن، سورن سختين ۽ پورهئي پگهر جي.“ اها فلم مون پاڻ ڏٺي. ائين قوم کي ساڻ سور کڻي هليو ۽ هار کي فتح ۾ بدلائي ڇڏيائين. انهيءَ دوران ڊيگال، جو به هڪ وڏو ماڻهو هو تنهن کيس ”فرانس! فرانس!“ ڪندي ڪڪ ڪري وڌو سو چرچل ويٺي ئي خار مان ڏانهس نهاري چيو ”ڪٿي آهي فرانس؟ فرانس ته ختم ٿي چڪو هو.“ ڊيگال به ڊگهو، سنهو، ملٽري ورديءَ ۾ ملبوس، اٿي اٽينشن ۾ بيهي چيو، ”مان آهيان فرانس!“ چرچل ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ ڊيگال جو ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺو.
هڪ دفعي چرچل کان پڇيائون ته ”تون به عظيم آهين. ڊيگال به عظيم آهي پوءِ توهان ٻنهي ۾ فرق ڪهڙو؟“ چيائين ”ڊيگال کي تڏهن غصو ايندو آهي جڏهن هو صحيح هوندو آهي ۽ مونکي تڏهن غصو ايندو آهي جڏهن مان غلط هوندو آهيان!“ ويچار ڪيو ته اهي ٻئي ڪيڏا نه وڏا گڻ آهن. ڊيگال جڏهن فرانس جو صدر ٿيو ته چيائونس ته ”سارتر باغي آهي کيس جيل ۾ وجهه!“ جواب ڏنائين ته ”سارتر فرانس آهي.“ مشهور فرانسي ائڪٽريس برجي باردو لاءِ چيائونس ته ”پنهنجي فئشني ۽ آزادانه حرڪتن سان عيسائيت کي نقصان پئي پهچائي، ان کي جيل ۾ وجهه!“ ته چيائين ”برجي باردو به فرانس آهي.“ مار، ڪيڏا نه وڏگڙدا ۽ صاف ذهن جا ماڻهو هئا. چرچل ۽ ڊيگال جون ڳالهيون ايتريون آهن جو موضوع تان هٽڻو پوندو، تنهن ڪري ڇڏيونس ٿا.
ڳالهه پي هلي ڏکن ڏورڻ ۽ سورن سانڍڻ جي، جن بابت ذڪر ڪندي سوڀو، اياز ۽ پليجو، چرچل ۽ ڊيگال اچي ويا ۽ جي مائو، هوچي منهه ۽ اسٽالن جو ذڪر نڪرندو ته دفتر ٿي ويندا. منهنجو پنهنجو نماڻو خيال آهي ته انسان ۽ انسانيت ته پيداوار ئي آهن ڏک درد جي. ڏک درد نه هجي ته نه انسانيت هجي، نه انساني رشتا. مولانا رومي ۽ شاهه لطيف فرمايو ته،
”مونکي مون پرين، ٻڌي وڌو ٻار ۾،
اڀا ائين چون، مڇڻ پانڌ پسائين.“
معنيٰ ته ڏکن ڏولائن ۾ پوڻ عين آزمائش ۽ عبادت آهي، جتان نج سون ٿي نڪرڻو آهي. قرآن الحڪيم ته فيصلو صادر فرمايو ته
”تحقيق انسان آهي خساري ۾، سواءِ انهن جي جن حق جي تلقين ڪئي
۽ چيڙهالائيءَ سان ان کي چنبڙيا رهيا.“
هاڻي ته بس! ان هڪ قرآني جملي ۾ سڄي ترقي پسند تحريڪ اچي وئي. ”حق جي حمايت ڪرڻ ۽ پڻ تلقين ڪرڻ.“ اهي ٻئي وڏا انقلابي عمل آهن. مٿان وري اهو حڪم ته اهڙي عمل کي صبر ۽ اورچائيءَ سان لڳا رهو، نه ته خبردار خساري ۾ رهندا. هيءَ قرآني فتويٰ آهي. حرف آخر. پوءِ به اسين اهڙن کاهوڙين کي چئون دهريا ۽ ڪافر.
خيرپور ميرس ۾ تن ڏينهن ۾ ڪمشنر هوندو هو عبدالحميد خان. هڪ ڪن ڪٽيل هوندو هئس. بت جو هلڪڙو ۽ قد ننڍو پر هو آگ جو شعلو، ايوب جي مارشل لا هجي ۽ نواب ڪالا باغ گورنر هجي. ٺيڙهي جي ملن کي کڻي ٿي کٽي سو عبدالحميد خان کي پنهنجي سالياني اجلاس جو مهمان خصوصي ڪري گهرايائون. وڏا وڏا وعظ ڪري آخر ۾ عبدالحميد خان کي دعوت ڏنائون ته چار اکر ڳالهائي. ڇوڏا لاهي ڇڏيائين، چي”هي ڏاڙهيءَ جا چار کنڀ رکي، مسواڪ کيسي ۾ وجهي، صبح سان مسجد جي نلڪي تي سنگهون ڪڍي گوڏيون ڌوئي، توهان سمجهو ٿا ته توهان اسلام جي وڏي خدمت ڪري ڇڏي. توهان کان ته اهي ڪرستان ڇوڪريون چڱيون جي آفريڪا جي جهنگن بيابانن ۾ گدلن شيدي ٻارن کي ۽ خود پاڪستان ۾ ڀنگين جي ٻارن جا گونهه ڌوئارن ٿيون، سنگهون صاف ڪن ٿيون، وهنجارين ٿيون ۽ کين تعليم ڏين ٿيون ۽ بيمارن جا علاج ڪن ٿيون. اسڪول ۽ اسپتالون کولين ٿيون ۽ هلائين ٿيون. اهي دوزخ ۾ وينديون باقي توهان جيڪي ڏاڙهي پٽ ۾ لڳا پيا آهيو سي بهشت ۾ ويندؤ؟ جن پينسلين ڳولهي لکن ڪروڙن جي جان بچائي، جن عينڪ جا لينس (شيشا) ڳولهي لکن ڪروڙن کي اکيون ڏنيون سي دوزخ ۾ ويندا، باقي توهان جي هڪٻئي جون اکيون ڪڍڻ لاءِ آتا آهيو، اهي بهشت ۾ ويندا؟ هت به ڍؤ ڪري اوڳرايون ڏيندا ۽ اتي به مال مليدا کائيندا؟ نڪرو پنهنجي خود فريبيءَ جي کوپي مان ۽ ڪا انسان ذات جي خدمت ڪيو!“ ٻيو به گهڻو ئي ڪجهه چيائين. ملا اهڙو ڪڇن جهڙي ڀت. اهي هئا پراڻا آءِ سي ايس آفيسر. نه ملا جي پرواهه ڪندا هئا، نه سياستدانن جي، نه حاڪم جي. سچ چئي ڏيندا هئا.
سندن نوڪريءَ جي گارنٽي، سندن نوڪريءَ جي قاعدن ۾ ڏنل هئي. پوءِ جن جو ضمير زنده هو، اهي حق جي ڳالهه تي اٽل ٿي بيهندا هئا ۽ کين ڪو لهر لوڏو ڪونه هو. البت ناراضگي ۽ بدلين وغيره لاءِ ذهني طرح تيار هوندا هئا. 1973ع ۾ عبد الله ميمڻ حيدرآباد جو ڊپٽي ڪمشنر هو. ممتاز علي ڀٽي جهڙو ڪڙڪ ۽ اعليٰ منتظم چيف منسٽر هو ۽ کيس حڪم ڏنائين ته ”ٽنڊي محمد خان جي فلاڻي ماڻهوءَ کي هڪدم گرفتار ڪري جيل ۾ وجهه!“ـ ”حاضر!“ چئي فون رکي ڇڏيائين. سندس ضمير زنده هو سو حقيقت معلوم ڪرڻ لاءِ پنهنجي سر ان ماڻهوءَ وٽ وڃي پهتو. ڏٺائين ته اهو ماڻهو پنجهتر سالن جو پيرسن شريف ماڻهو هو. معلومات وٺندي معلوم ٿيس ته مير اعجاز ٽالپر، جو ان وقت وزير هو سو کانئس ناراض هو. ناراضگيءَ جو سبب معلوم ڪري ان ماڻهوءَ کي چيائين ته جي مان هيئن فيصلو ڪيان ته قبول ڪندين؟ هُن چيو ته تون جيڪو به فيصلو ڪندين سو مونکي قبول آهي. عبد الله صاحب کيس گرفتار نه ڪيو ۽ موٽي آيو. مير اعجاز تپي باهه ٿي ويو ۽ ممتاز صاحب کي چيائين ته عبد الله ميمڻ تنهنجو حڪم مڃڻ لاءِ تيار ناهي. ممتاز صاحب به باهه ٿي ويو ۽ عبد الله کي فون تي سخت ڪاوڙ ۾ چيائين:
”تو فلاڻي کي گرفتار نه ڪيو؟“
جي نه ۽ نه ڪو گرفتار ڪندس. باقي مسئلو حل ڪري ڏيندس.“
”ميمڻ! ميمڻ! تون ان جو نتيجو ڄاڻين ٿو؟“
”هائو ڄاڻان ٿو ۽ سڀاڻي توهان کي به ڄاڻ پئجي ويندي.“
ٻئي ڏينهن عبد الله صاحب نوڪريءَ تان استعيفا ڏئي، هٿئون هٿ چيف منسٽر صاحب کي ڏياري موڪلي. مان پنهنجي آفيس سنڌ اسيمبليءَ ۾ ويٺو هئس ته آغا شهاب ۽ عبدالقادر ابڙو (يا مير امداد) منهنجي آفيس ۾ گهڙي آيا. حيران پريشان! مون کي چيائون ”هي عبد الله جا ڪم ڏٺئي؟“ مون کي ڪا خبر ئي ڪونه هجي. ٻڌايائون ته ”نوڪريءَ تان استعيفا ڏني اٿائين.“ مان پاڻ حيران ٿيس ته هڪ غريب ماڻهو، جيڪو هاءِ ڪورٽ ۾ ڪلارڪ هو ۽ محنت ۽ لياقت سان سي ايس پي جو امتحان پاس ڪري وڏي عهدي تي پهتو، سو ڪيئن ٿو استعفا ڏئي!
مونکي چيائون ”تون فون ڪري جهلينس!“ مون جڏهن کانئن حقيقت معلوم ڪئي ته مون عبد الله صاحب کي فون ڪرڻ کان انڪار ڪيو ته صحيح ۽ اصولي فيصلي کان ڪيئن جهليانس؟ چيم، ”توهان چئوس!“ هنن چيو ته ”اسان گهڻو چيو اٿس پر اصل نٿو مڃي. تنهنجي عزت ڪري ٿو تنهنجو چوڻ وٺندو!“ آغا شهاب ڇا ڪيو جو حيدرآباد فون ملائي کڻي منهنجي ڪن تي رکيائين ته ”هاڻي وٺ سختيءَ سان منع ڪرينس!“
حيدرآباد مان ”هيلو“ جو آواز آيو ۽ مون سڃاتو ته عبد الله آهي سو مون چيو مانس، ”عبد الله مبارڪ هجئي!“ آغا صاحب ۽ عبدالقادر ٻنهي يڪ آواز چيو ”ٻيڙي ٻوڙي ڇڏيئي!“ هوڏانهن عبد الله صاحب وڏو ٽهڪ ڏنو ۽ چيائين ”جمال صاحب توهان پهريان ماڻهو آهيو جنهن مبارڪ ڏني آهي ٻيا ته ڪالهه کان منهنجو هنيانءُ ئي کائي ويا آهن.“ مون چيو ”ڪا نظر ثاني جي گنجائش؟“ چيائين ”بلڪل نه!“ مون فون کڻي رکيو ۽ هو دوست به مون تي ناراض ٿيندا نڪري ويا. نوڪريءَ جي گارنٽي سبب عبد الله صاحب جي استعفا منظور ڪانه ٿي باقي کيس بدلي ڪري سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ فنانس ڊپارٽمينٽ ۾ ڊپٽي سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. هو انهيءَ ۾ وڌيڪ خوش ٿيو جو ڪراچيءَ ۾ پگهار ڪجهه وڌيڪ ٿي ملي.
ٻيو به هڪ اعليٰ مثال آهي. 1973ع جي زبان جي مسئلي تي اڙدو پريس هروڀرو وٺي هاءِ گهوڙا ڪئي. اخبار تي حڪومت سنسر لاڳو ڪئي. هڪڙو ڊپٽي سيڪريٽري هو مسٽر طارق امين تنهنجي ضمير اها ڳالهه قبول نه ڪئي سو حڪومت جا آرڊر نه مڃيائين. ٻيو هو مسٽر ايم يوسف ائڊيشنل چيف سيڪريٽري، انهيءَ به ائين ڪيو. ٻنهي کي معطل ڪيو ويو. طارق امين ته بعد ۾ استعفا ڏئي وڃي فلپس ڪمپنيءَ ۾ نوڪري ڪئي. مسٽر روئداد خان چيف سيڪريٽري هو. هو به هڪ کڙپيل ۽ سخت مزاج آفيسر هو. ان به حڪومت سان تعاون نه ڪيو ۽ نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو. چوڻ جو مطلب آهي ته هي جو آفيسر صاحب ’مجبوري‘ جو لنگڙو عذر ڏين ٿا، اهو صحيح ناهي. اها ظاهر ظهور ’ڪمزوري‘ آهي. يا ته سندن هٿ صاف نه آهن، ان ڪري ضمير جو زور وڃائي ويٺا آهن. هي جو معاشري ۾ يا تنظيمي ڍانچي ۾ خرابيون پئدا ٿيون آهن، تن جو مکيه سبب اهو آهي ته ڪامورا شاهي يا بيورو ڪريسيءَ کي ڪمزور ڪيو ويو آهي. آهي نه ڇرڪ ڪڍڻ جهڙي ڳالهه؟ اٺ تڏهن ٿي رڙيا جڏهن ٻورا ٿي سبيا.
آزاديءَ کان اڳ گانڌي جي جيڪا مهم هلائي سا هئي سول نافرماني يا قانون جي ڀڃڪڙي ڪري جيل ڀرڻ، ڪامورن کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ، بيعزتو ڪرڻ ۽ سندن انحرافي ڪرڻ. ان وقت جي حالتن آهر شايد اهو ضروري ٿي پيو هجي پر علامھ عنايت الله خان المشرقي نجي محفلن ۾ ان ڳالهه تي سخت تنقيد ڪندو هو. سندس چوڻ هو ته سياستدان وقتي مفاد يا حاصلات لاءِ جيڪي غلط قدم کڻن ٿا تن جو اڳتي هلي قوم ملڪ ۽ معاشري کي ڏاڍو ڀاري نقصان ڀرڻو پوندو. وقت ايندو جو جيل وڃڻ اعجاز ٿي پوندو، قانون ٽوڙڻ انقلابي قدم ۽ وقت جي حاڪم جي تذليل، دليري ليکي ويندي. اڄ پنجاهه سالن کان پوءِ اهي ڳالهيون اسان اکئين ڏسون ويٺا.
سڄو معاشرو ڊانوانڊول ٿي ويو آهي، هر ڪو ڏاڙهي پٽ ۾ لڳو پيو آهي. هر سياسي ڪارڪن تاڙ ۾ ويٺو آهي ته ڪيئن قانون ڀڃان ۽ هيڪر جيل وڃان ته قرباني جو تمغو ڇاتيءَ تي سجائي ڍنڍورو ڏيان. اهڙين حالتن ۾ انتظامي معاملن جو ڪم سياسي ڪارڪنن ۽ وزيرن پنهنجي هٿ ۾ کنيو آهي، جو بلڪل غلط يا هاڃيڪار آهي. سياسي ڪارڪن ۽ وزير انتظاميه تي الزام مڙهي، جواز پئدا ڪري، انتظامي معاملا پنهنجي هٿ ۾ رکي پاڻ فيصلا ڪن ٿا. ظاهر آهي ته اهڙا فيصلا يڪ طرفا، غلط ۽ سياسي مفاد يا رشوت طور ڪيا ويندا. ڪامورو ڪهڙو به فيصلو ڪري، قانون، رُولس ۽ ريگيوليشن کي خيال ۾ رکي ان موجب ڪندو، جيڪو فيصلو قاعدن قانونن مطابق ڪيو وڃي، اهو ئي انصاف چئبو. ڪامورو ته قانوني ڄار ۾ چوکنڀو ٻڌل آهي. مٿس بالا آفيسرن، عوام ۽ عدالتن جي تلوار به ٽنگيل آهي. سو ڪيئن غلط فيصلو ڪندو؟ جي غلط فيصلو ڪري به، ته مٿانئس اپيل ٽپيل به ڪري سگهجي ٿي. سندس چال ڍال تي هر سال ڳجها رمارڪ (اي سي آر) به لکيا وڃن ٿا. هوڏانهن سياسي ڪارڪن ۽ وزير ته مادر پدر آزاد آهن. وڻين ته آنا لاهن، وڻين ته ٻچا ڏين. نه انهن لاءِ اي سي آر آهن، نه ائنٽي ڪرپشن، نه پروموشن ۽ نه سسپينشن جو چڪر. اهي ڪيئن آزاد ۽ منصفاڻا فيصلا ڪندا؟
ضيائي مارشل لا ۾ حڪم آيو ته ”ملائن جا نالا ڏيو ته انهن کي جج مقرر ڪيو وڃي.“ مان هاءِ ڪورٽ ۾ رجسٽرار هئس سو چيف جج کي نوٽ پيش ڪيم، جنهن حڪم ڪيو ته هڪدم نالا معلوم ڪري حڪومت کي موڪليا وڃن. مون ان ڪم ۾ ڍر وجهي ڇڏي. چيف جج جسٽس عبدالحئي قريشي مون کي اڪلاءَ جو تاڪيد ڪيو ته چيم ته ”سائين ملان ته آهي وڏيري جي موچڙي ۾ جيڪي اهو چوندس سو ڪندو. شريفن کي وجهندو ڪاٺ ۾ ۽ ڪاٽڪن اڳيان هوندو بيوس، سو اهڙن عالمن ۽ با ڪردار ملائن جا نالا ڪٿان آڻيان؟“ جسٽس قريشي مرڪي چيو ته ”مسٽر ابڙا توتي ڪهڙو سَتوهه پيو آهي؟ ڪهڙا به حرامي حرامي ملا هجن اسان جو ڇا، تون نالا ڏياري موڪل. ڀل ويٺا خلق خدا جي کي آزارين، حڪومت پاڻ ڄاڻي!“ نالا ته اسان موڪليا الائي نه، پر حڪومت جي مرضي هئي رڳو ماڻهن کي ٺڳڻ ۽ ملائن کي خوش ڪرڻ جي.
حيدرآباد جي ڪمشنر ڳالهه ڪئي ته ملائن جو هڪ وفد جنرل ضياء سان ملڻ آيو. جنرل صاحب ساڻن مٺيون مٺيون ڳالهيون ڪري کين عزت سان روانو ڪري ڇڏيو. جڏهن اهي روانا ٿي ويا ته جنرل صاحب ڪمشنر ڏانهن منهن ڪري چيو ته، ”هنن حرامزادن کي ويجهو نه آڻجانءِ!“ (Keep these bastards at arms length) . جنرل صاحب اهڙيون ڳالهيون ڪري پڏرجندو هو ته هو سياستدان ٿي ويو آهي.
هاڻي ته اهو عام خيال ٿي ويو آهي ته سياست معنيٰ ڪوڙ بدڙو. ان بجاءِ مونکي ممتاز علي خان ڀٽي جو هڪ واقعو ياد اچي ٿو، جنهن کي وڏيرو جاگيردار ۽ ڌاڙيل چئي ننديو وڃي ٿو. 1972ع ۾ مان نئون نئون اسيمبليءَ جو سيڪريٽري ٿيو هئس ۽ ناظم آباد نمبر چار ۾ هڪ مسواڙي جاءِ ۾ رهندو هئس. رات جو يارهين بجي ممتاز صاحب، جو ان وقت گورنر هو، فون ڪيو ته هڪدم گورنر هائوس پهچي وڃان جو ضروري ڪم هو. مون عذر پيش ڪيو ته ”مان پري رهان ٿو سرڪاري گاڏي به مليل ڪانه اٿم، رڪشا کي گورنر هائوس اچڻ به ڪونه ڏيندا.“ سختيءَ سان چيائين ته ”ڪيئن به پهچ ته مان هت ائڊووڪيٽ جنرل کي به ويهاريون ويٺو آهيان.“
مان آڌي رات جو پهتس، ممتاز صاحب ۽ حفيظ ميمڻ صاحب ائڊووڪيٽ جنرل ويٺا هئا. مونکي هڪ مهمليءَ جو نوٽس ڏيکاريائين جو ٻئي ڏينهن اسيمبليءَ ۾ پيش ٿيڻو هو. ٿيو ڇا هو جو ڪن مهاجرن ڪاليجي ڇوڪرن هاڪس بي تي پڪنڪ دوران مهاجر ڪاليجي ڇوڪرين جا اڳٺ کولي يا ڪپي ڇڏيا هئا. ممتاز صاحب جو چوڻ هو ته ”اها تحريڪ قانوني طرح رد ٿي سگهي ته بهتر ۽ هائوس ۾ اچيئي نه سو تون ۽ حفيظ ميمڻ صاحب گڏجي قاعدا قانون ڏسي صحيح صحيح راءِ ڏيو.“
مون چيو ته ”سائين مهاجر ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جو پڪنڪ دوران هڪ عمل آهي، حڪومت جو ڪهڙو واسطو؟“
ممتاز صاحب چيو ته ”سڄي قوم ۽ ملڪ جي عزت جو سوال آهي، سڄي دنيا ۾ بدنامي ٿيندي ۽ مان بلڪل سچي حقيقت بيان ڪندس.“ مونکي ممتاز صاحب جا اکر ياد آهن. چيائين ”آڪسفورڊ ۾ مون کي اهو سيکاريو ويو آهي ته ’سياست آهي سچ ڳالهائڻ جو فن‘ سو، ڪوڙ ڳالهائڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. هاڻي توهان ٻئي جدا ويهي قاعدا قانون ڏسي مونکي مطمئن ڪيو.“
اسان نيٺ هڪ قانوني نقطي تي متفق ٿيا سون جنهن موجب اسپيڪر کي اختيار هو ته اهڙي تحريڪ چئمبر ۾ ئي رد ڪري ڇڏي ۽ هائوس ۾ اٿارڻ نه ڏئي. تڏهن به ممتاز صاحب تاڪيد ڪيو ته مان پاڻ اسپيڪر صاحب کي مطمئن ڪيان ۽ سندس نالو نه کڻان. مون ٻئي ڏينهن صبح جو ائين ئي ڪيو پر اسپيڪر صاحب خانصاحب غلام الرسول ڪيهر صاحب جو حڪومت سان مڪمل تعاون ڪرڻ جو قائل هو، تنهن مون کان پاڻ پڇيو ته ”ڀلا ممتاز صاحب جو ان باري ۾ الائي ڪهڙو خيال آهي؟“ مون کيس ٻڌايو ته ان جو ۽ ايڊووڪيٽ جنرل جو به اهو ئي خيال آهي ته ڏاڍو خوش ٿيو ۽ مونکي شاباس ڏنائين ته خبرداريءَ سان اڳواٽ ڪم پڪو ڪري پوءِ کانئس صحيح ڪم ڪرايو وڃي جنهن ۾ اختلاف جي گنجائش باقي نه رهي.
اصل ۾ مونکي جنرل ضياءَ جي مقابلي ۾ ممتاز ڀٽو صاحب جا سياست بابت ويچار ٻڌائڻا هئا. سندس لفظ هئا “Politics is the art of telling truth to the people.” چرچل به وزير اعظم ٿيڻ سان قوم کي جيڪو پيغام ڏنو سو اهو ته ”مون وٽ ڏيڻ لاءِ ڪجهه به نه آهي سواءِ رت، جفاڪشين، لڙڪن ۽ پگهر جي“ (I have nothing to offer but blood, toil,tears and sweat). اهي چئبا آهن سياستدان. نه اڄ جهڙا جي سبز باغ ڏيکارين يا بقول مرحوم جسٽس ايم آر ڪيانيء:َ جي ڪالاباغ (نواب ڪالا باغ ڏانهن اشارو) ڏيکارين.
منهنجو چوڻ اهو هو ته ڪاموري (بيوروڪريسيءَ) کي ڪمزور ڪيو ويو آهي جو صريحاَ غلط عمل آهي. چوڻ ڪارڻ ته چيو وڃي ٿو ته اختيارين جي ورڇ ڪري هيٺئين سطح تي ئي ماڻهن جا مسئلا حل ڪيا وڃن، پر اهو منافقيءَ وارو مفروضو آهي. حقيقت ۾ سياسي ماڻهو جيڪي ميمبر چونڊجي اچن ٿا تن جي مٿي ۾ اها هوا هجي ٿي ته هو حاڪم آهن ۽ کين حڪمراني ڪرڻ جو حق آهي. بلڪل غلط.. حڪومت جي وڻ جون ٽي مکيه شاخون ٿين ٿيون. هڪ مقننه يعني قانون ٺاهڻ جو ادارو، اسيمبلي، پارليامينٽ، لوڪل بورڊ وغيره. انهن جو صرف اهو ڪم آهي ته قانون سازي ڪن. ٻي شاخ آهي عدليه يا ڪورٽون جن جو ڪم آهي قانون جي تشريح ڪرڻ ۽ ان موجب سزا وغيره ڏيڻ. عدليه کي، قانون رد ڪرڻ جو حق قطعي نه آهي. وڌ ۾ وڌ عدليه اها سفارش ڪندي ته ڪنهن قانون ۾ جيڪو نقص آهي ان تي پارليامينٽ نظر ثاني ڪري ضروري ترميمون ڪري. باقي قانون تي عمل ڪرائڻ (جنهن کي حڪمراني چئجي) سو نج پج ڪامورن ۽ بيوروڪريسيءَ جو ڪم آهي. ٻيو ڪوبه مداخلت ڪندو ته نظام حڪومت ۾ خرابي پيدا ٿيندي.
ضيائي دؤر ۾ جيڪي سيکڙاٽ ميمبر ۽ وزير آيا سي مغز ۾ اهو اٺ ويهاري آيا ته هُو ئي اصل حڪمران آهن. انهيءَ کي جڏهن سيڪريٽري ۽ ڪامورا قانوني تقاضائن جو ٻڌائيندا هئا ته هو ڪاوڙجي ويندا هئا ۽ سمجهندا هئا ته سيڪريٽري کين پتائي ٿا وڃن. پوءِ اهڙو ماحول پيدا ٿيو ته وزير صاحب پنهنجي قابليت ئي ان کي سمجهندو هو ته هو آفيس يا سيڪريٽريءَ جي راءِ کي ريٽي ڇڏي. ڪامورن جيڪا پاڪستان جي خدمت ڪئي آهي اهڙي ٻئي ڪنهن نه ڪئي آهي. ڏينهن رات ڪم ڪري ننڊون ڦٽائي اوجاڳا ڪري حڪومتي تقاضائن جي تعميل ڪرڻ ڪو مذاق نه آهي. هر آفيسر تپيدار کان ويندي ڪمشنر ۽ سيڪريٽريءَ تائين وٺ پڪڙ ۾ لڳا پيا هوندا هئا، ڄڻ ته وقت کان گوءِ ڪڍڻ جي ڳالهه هئي.
پوءِ جو سيکڙاٽ ميمبر ۽ وزير آيا ته پڏڻ پائي ڪري يا خوشامدڙين جي چُرچ تي حڪومتي نار جو ڍينگو ئي ڍيري ڪري ڇڏيائون. هاڻي رڳو رينگٽ آهي باقي لوٽين مان پاڻي ته اچي ئي ڪونه ٿو. هيءَ مان شخصي مشاهدي جي ڳالهه ڪيان ٿو ڇاڪاڻ ته مان پاڻ عدليه جو جج ٿي ڪري ڏهاڪو سال اهم حڪومتي مشينري ۾ رهيو آهيان. مير حيات خان ٽالپر جڏهن 85-1984ع ۾ اسيمبلي ميمبر ٿي آيو ته مونکي چيائين ته ”ابڙا صاحب هتي ته ڪجهه به پاور ڪونهي انهيءَ کان ته يونين ڪائونسل جي چيئرمني چڱي هئي!“ يونين ڪائونسل ۽ ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي چيئرمينن ته رِڻ ٻاري ڏنو هو ۽ ڪروڙين رپيا خورد برد ڪري ويا هئا. هي هو عوامي نمائندن جو حال!
غلام حسين انڙ لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو چيئرمين ٿيو ته ٻيو ته الائي ڇاڇا پر آفيس جا صوفا، قالين ۽ ڪرسيون به گهر کڻائي ويو. حيدرآباد جي ڊسٽرڪٽ چيئرمين به جهڙوڪ ڌاڙا هنيا. اهو انهيءَ ڪري ٿيو جو مادر پدر آزاد هئا. اڳي مٿن ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڪمشنر جو ڪنٽرول هو پر سياسي نمائندن انهن تي روڪ وجهي ڇڏي. دادو ـ جوهي تڪ مان رئيس علڻ خان لغاريءَ جو پٽ ميمبر ٿي آيو. ڏاڍو صاف گو ۽ مزاحيه طبيعت جو ماڻهو هو. ڪچهري ڪندي مونکي چيائين ته ”ابڙا صاحب، ميمبري مان ته ڦاسجي ويا آهيون. رڳو آهي ڪوري بک، اڳي معمولي وڏيرا هئاسون ته صوبيدار مختيار ڪار بلڪه هيڊ منشي وٽ به هليا ويندا هئاسون ۽ خلق خدا جا ڪم به ڪرائي ايندا هئاسون ۽ پاڇي بچائي به ايندا هئاسون. ڌُر کان وٺندا هئاسون پنج سؤ، صوبيدار کي ٻه اڍائي سؤ ڏئي باقي پنهنجو کيسو به گرم ڪري ايندا هئاسون. هاڻي آهيون مانَ وارا ميمبر صاحب ... سو صوبيدار کي ماڻهو ٿا موڪليون ته اچ! ته اچي ئي نٿو. ڪم به نٿا ٿين ۽ پئسو به ڪونه ٿو ملي. نانءُ وڏو ديهه ويران.“
پوءِ ته ميمبر صاحبن وڙهي جهڙي، بليڪ ميلنگ جا طريقا اختيار ڪري بندوق جي ليسنن جي ڪوٽا، ٽيليفون جي ڪوٽا ۽ نوڪرين جي ڪوٽا ورتي ۽ اهي وڪڻڻ شروع ڪيا. ائين رشوت ۽ سفارش جي بازار گرم ٿي وئي. اهو تمام اهم سياسي ۽ سماجي مسئلو آهي ته ان صورتحال کي ڪيئن منهن ڏجي. يا ته اسيمبلي سرشتو ختم ڪري ميمبرن مان جند ڇڏائجي ۽ پريزيڊينٽ ۽ گورنرن جي سڌي چونڊ ڪرائجي جيئن آمريڪا ۾ آهي. ٻيو طريقو آهي ته جيئن اڳ هو تيئن ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڪليڪٽر کي ضلعي جا مڪمل اختيار ڏجن ۽ پوليس به سندس ماتحت ڪجي ۽ هو رڳو گورنر ڏانهن جوابده هجي. اهڙي طرح ماڻهن جا سڀ ڪم ضلعي سطح تي ٿي ويندا ۽ کين ڪراچي حيدرآباد جا پنڌ نه ڪرڻا پوندا ۽ نه وزيرن جي درن تي ڌڪا کائڻا پوندا. وزير به گورنر صاحب رڳو چار يا پنج رکي جي وقت بوقت کيس صلاح مشورو ڏين، بس. انهن کي نه ايگزيڪيٽو پاور هجي، نه هئڻ کپن. پوءِ جيڪڏهن ڪامورو غلط هلي ته کيس وٺ ڪرڻ به سؤلي. هونئن به سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’ڪامورو ڪچي پنڊي؛درخواست جو کاڄ.‘ هاڻي ته پنڊيءَ جا تِيلا ئي ڪڍي ڇڏيا اٿن ۽ پنڊي رهي ئي ڪانهي. ڪامورو جهڙو ڪمدار يا ميمبر صاحب جي مُڇ جو وار جيڏانهن ورائينس تيڏانهن وري. استاد دامن اهڙي سياسي مڇ (نواب ڪالا باغ جي مڇ) تي واهه جو وار ڪيو. چي،
اے استاد دامن دا شعر اے، ڪسي دي مڇ تـﮯ نهين.“
پيا آهن اهڙا ڪهڙا شخص، جيڪي چوڻو هئن سو چئي ويا. استاد دامن ۽ حبيب جالب ڪير سڏائي.
سچ ٿو ٻڌايانوَ ته جنهن ڪامورا شاهيءَ کي توهان تمام طاقتور ۽ شانائتي سمجهو ٿا سا تمام ڪمزور ۽ ڪمتر (ذليل لفظ استعمال نٿو ڪيان) ٿي چڪي آهي. اڏوهي کاڌل پيل پائو آهي. ڪنهن به وڏي ۾ وڏي آفيسر کي طاقت ناهي جو هڪ معمولي ڪلارڪ ته ڇا، ڪنهن پٽيوالي تي به قدم کڻي سگهي. هڪدم سياسي زور، بار پئجي ويندا. ٻيو ته ٺهيو ڪنهن ڪلارڪ جي باري ۾ ڪو آفيسر ڳجها رمارڪ به نٿو لکي سگهي. شڪارپور ۾ 1956ع ۾ مان جج هئس. هڪ بيلف ڏاڍو نافرمان هو سو سيڙجي سکر پنهنجي سيشن جج فيروز نانا کي وڃي روبرو عرض ڪيم ته ان کي مون وٽان بدلي ڪري ڇڏي. نانا صاحب جيڪو تمام دلير ۽ با اصول آفيسر هو تنهن مونکي چيو ته بدلي ڪونه ڪندوسانس باقي تون کيس پنهنجي چئمبر ۾ سڏي بُلٽ بند ڪري موچڙا هڻي چڱي ڦيهه ڪڍينس. مان ويٺو آهيان پرواهه نه ڪر. مون به ائين ڪيو کيس سڏي در بند ڪري اچي ٿڦن ۽ مُڪن سان ورتومانس. دانهون رڙيون ڪيائين پر مون به ڪونه ڇڏيومانس. گاريون به ڏنيون مانس سڌو ٿي ويو. هر ڪم ۾ حاضر! حاضر! پئي پويس. نانا صاحب ڏي دانهن کڻي ويو ته ان به دڙڪا ڏنس ته ”وڃ وڃي جج صاحب کان معافي وٺ، نه ته نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيندو سانءِ!“ ايڏو هو آفيسرن کي ٻل. ائين هلندو هو انتظام.
پوءِ لڳو 1958ع ۾ ايوب جو مارشل لا، تنهن سڄو نظام درهم برهم ڪري ڇڏيو. آفيسرن جون بيعزتيون ڪيون ويون، کين جيل ۾ وڌو ويو. ڪيترن کي نوڪرين مان ڪڍيو ويو. ائين انتظامي ڍانچي جون ڌڄيون اڏايون ويون. پنهنجيون خاميون ۽ غلط ڪاريون لڪائڻ خاطر، فوجين، سول آفيسرن تي ٽوڪون ڪيون، گلائون ڪيون ۽ رشوتخوري ۽ بد انتظاميءَ جا الزام مڙهيا. ڪانگ کي لڙ ۾ مزو! سو شور مچائي فوجي پاڻ اچي لٽ مار کي لڳا. سڀني کي معلوم آهي ته ڇا ڇا نه ٿيو. گورنر جنرل اسڪندر مرزا لکي ٿو ته ”ڏهن پندرهن ڏينهن اندر اهڙي حالت ٿي جو فوجي ڪراچيءَ جهڙي شهر ۾ ايلفيءَ جهڙي علائقي ۾ معزز دڪاندارن کان دڙڪي داٻ ذريعي شيون مفت ۾ يا ڪوڏين دام ڦرڻ لڳا.“ فوجين اهڙي ڦر لٽ ۽ ڏاڍ ڏمر جو مظاهرو ڪيو جو چنگيز، هلاڪو، تيمور ۽ نادر واري دؤر جون جهلڪيون ڏسڻ ۾ آيون. ماڻهن جي عزت نفس کي تار تار ڪيو ويو. شريف شهرين توڙي پورهيتن کي رستي ويندي جهلي بيعزتو ڪرڻ، اٿ ويهه ڪرائڻ ۽ ڪن پڪڙي ڪڪڙ بنائڻ ته معمول بڻجي ويو. فوجين خود ايڏيون ۽ ايتريون رشوتون ورتيون جو رشوت جو اگهه چڙهي ويو. ميرپور خاص جي ٻن مشهور ماڻهن سان اهڙيون عقوبتون ڪيون ويون جو هڪ دامن شاهه فوجين کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏسي پاڻ کي شوٽ ڪري گولي هڻي ماري ڇڏيو ۽ ٻئي فقير محمد مڱرئي پل تان درياهه ۾ ٽپو ڏنو. اهو ڏاڍ ۽ رشوت جو دؤر 1958ع کان 1960ع تائين هليو. جنرل ايوب خود اهو محسوس ڪندي، فوجين کي واپس بئرڪن ۾ گهرائي ورتو.
ڀلا فوجي به ڪو فرشتا ته ڪونه آهن. ساڳيو ئي اسانجي معاشري جي پيداوار آهن ۽ اسان جا مٽ مائٽ آهن. تن ڏينهن خيرپور ميرس ۾ منهنجي بنگلي ڀرسان بنگلو هوندو هو مسٽر حق نواز مغل جو، جيڪو زرعي کاتي ۾ ڊائريڪٽر هو. مڙس قدآور، بدن جو ڀريل ۽ ڳالهائڻ جو ڪڙڪيدار هو. شڪارپوري هو. اهڙي نفسانفسي واري دؤر ۾ ٻاهر نڪري زور زور سان پيو چوي ته ”ير! ڳالهه ته ٻڌو، ابي کي ٻه پٽ، تن مان هڪ ٿيو فوج ۾ ڀرتي ۽ مان ٿيس سول آفيسر ته ڇا هُو ٿي پيو حلالي ۽ مان حرامي؟ ٻيلي نطفو ته هڪڙو ئي هو، جي مان حرامي ته هو به حرامي، نه ته ٻئي حرامي يا ٻئي حلالي!!“
ماڻهن کي اهڙيون خارون هيون. ماڻهن کي ايتري نفرت ٿي وئي جو ڪو ورديءَ وارو ڏسندا هئا ته چوندا هئا چپ ڪر ڪُتو (يا سوئر) پيو اچي! پوءِ جڏهن بنيادي جمهوريت جو سرشتو رائج ڪري يونين ڪائونسلون وغيره ٺاهي عوامي نمائندن کي آندو ويو، تڏهن وڃي ڪو ماڻهن جي دلين تي ٿڌو ڇنڊو پيو ۽ بنيادي جمهوريت جا چونڊيل نمائندا جنرل ايوب جا وفادار ٿي پيا. انهن ئي جنرل ايوب کي ووٽ ڏئي، محترمه فاطمه جناح جي مقابلي ۾ ڪامياب ڪيو. پوءِ ته انهن بنيادي ميمبرن، جن کي جسٽس ايم آر ڪياني ڀري ڪورٽ ۾ ’بي بنياد‘ سڏيو، وڏا جاوا ڪيا جيئن مير حيات ٽالپر صاحب جي ڳالهه ٻولهه مان معلوم ٿيو. جنرل ايوب صاحب انهي سرشتي جو نالو رکيو: ’بيسڪ ڊيموڪريسي‘ ۽ جسٽس ڪيانيءَ چيو ’بيس ليس ڊيموڪريسي‘، خير، مطلب هو معاشري جو بگڙڻ، رشوت جو زور وٺڻ ۽ عوام ۽ بيورو ڪريسيءَ جي تذليل. اهو سڀ ڪجهه مارشل لا جو تحفو آهي.