12
مذهب ۾ اسان ڪشاده دل آهيون. ڀنگ عام پيئون ۽ ان کي برو ڪونه سمجهون. ڪٽر ڪونه آهيون. ملان کي ملامت ڪيون ۽ مستن کي پوڄيون. منهنجي دوست غلا النبي سومري وٽ هڪ آمريڪي دوست آيل هو. ڪيترا ڏينهن رهڻ کان پوءِ عجب ظاهر ڪيائين ته ”ههڙي غريب ۽ پوئتي پيل ملڪ ۾ نه نفسياتي ڊاڪٽر آهن نه نفسياتي شفاخانه!“ غلام النبي سومرو نه رڳو ذهين هو، پر منجهس مزاح جي به اعليٰ خوبي هئي. سو چيائينس ته ”هت چريو ايترو اڻلڀ آهي جو اتفاق سان ڪو چريو ٿي پوي ته اسان ان کي سنت saint سمجهي پوڄيندا آهيون.“ مون چيو ”نه، ملان کي ملامت ڪيون ۽ چرئي کي درويش سمجهون. ماءُ پيءُ، چاچي مامي ۽ وڏي ڀيڻ کي پيرين پئي ملون، ٻين سان هٿ جوڙ جي واٽ. باقي سر زمين ۾ ساهه اٿئون. نه سنڌ ڇڏي ٿا سگهون نه ان تان هٿ کڻي ٿا سگهون.“ لُڪ ۽ لوءِ ۾ مٿي اگهاڙا پيرين اگهاڙا بيهڻ برداشت ڪيون ٿا پر سنڌ کي ڪوسو واءُ لڳندي سهي نٿا سگهون. اسان جي انهيءَ ڄر تي گهڻائي ليڊر سڳورا پنهنجي کچڻي پچائڻ لڳي وڃن ٿا. عجب نه آهي جو مهاجر به ائين اسان جيان ٿي وڃن ۽ شل اهو قدم سڳورو ٿئي.
مون مٿي پنجاب تي ۽ پنجابي فوج تي تنقيد ڪئي آهي پر اها سورنهن آنا صحيح نه آهي، رموٽ ڪنٽرول ڪنهن ڏورانهين ڏيهه ۾ آهي. اهو جيئن چاهي چئنل مٽائي ويٺو ۽ اسين ان مٽ سٽ ۾ گڏن جيان پيا نچون ٽپون، ڪِرون ۽ مرون. اهو پس پڙده دجال شايد اصل ڪاڻو دجال هجي جو سڀ ڪجهه، پنهنجي مفاد ۾، هڪ اک سان ويٺو ڏسي. اصل ڏوهه ان دجال جو آهي جو آءِ. ايم . ايف جي روپ ۾، يونائيٽيڊ نيشنس جي روپ ۾، نئين ورلڊ آرڊر جي روپ ۾ ويٺو رموٽ ڪنٽرول جو ٻٽڻ دٻائي.
هيڏا سارا صفحا سياست تي ڪارا ڪري ويس حالانڪ سياست منهنجو سبجيڪٽ ئي نه آهي. اسان جي بکئي ڏکئي ملڪ ۾ مکيه موضوع سياست نه ٿيندو ته ٻيو ڇا ٿيندو؟ آزاديءَ کان اڳ هڪ آمريڪي سولجر مونکي چيو ته ”حيرت آهي، توهان جو هر هڪ ماڻهو سياست تي ڳالهائي ٿو.“ کلي چيائين ته ”سياست جي ڳالهه هجي نه هجي توهان ڦيرائي گهيرائي ان ۾ سياست ٽنبيو ٿا.“ چي ”هڪ ماڻهوءَ کان پڇيم ته توهان هندوستاني مرچ ايترا گهڻا ڇو ٿا کائو؟ ته چيائين ته غلامي ۽ غريبي ۾ ٻيو ڪجهه کائڻ لاءِ ميسر ناهي ته مرچن جي چهر تي رکي سڪي کائي ٿا وڃون!“ سياست ۽ حڪومت سان عوام جو واسطو نه هوندو ته ٻيو ڪنهن جو هوندو؟ اهو ته لازمي امر آهي. تنهن ڪري ائين چوڻ ته اسان جو سياست سان واسطو ناهي، منافقي ٿيندي.
باقي سياست کي جيڪا اڄ معنيٰ ڏني وڃي ٿي ته سياست معنيٰ ڪوڙ، ٺڳي، دولاب، دوکو ۽ چالاڪي، اهو سڀ غلط آهي. سياست معنيٰ قرباني، مال جي ملڪيت جي، اولاد جي، سر جي، وقت جي، عيش آرام جي، ۽ شخصي مفاد جي. اڄڪلهه ان جي بلڪل ابتڙ پيو ٿئي، يعني شخصي مفاد لاءِ ٻين جي سڪون آرام ۽ مفاد کي قربان ڪري ڇڏڻ، جيڪو ڏس سو ميمبري حاصل ڪرڻ لاءِ حيران پريشان ۽ دهل جي ڏؤنڪي تي پيو چوي ته ”مونکي ووٽ ڏئي ميمبر ڪيو ته توهان جي خدمت ڪيان.“ صفا ڪوڙ! اها ڳالهه ئي غلط آهي ته ميمبر ٿيڻ سان ڪو ماڻهن جا مسئلا حل ڪرائي سگهبا يا سندن مفاد جو تحفظ ڪرائي سگهبو. حقيقت ۾ ميمبر صاحب وزير بڻجڻ جا خواب پيو ڏسي ۽ مسئلا ۽ مفاد پنهنجا بچائيندو، عزت ماڻيندو، ٺيڪا کڻندو، رشوتون وٺندو، بنگلا گاڏيون ۽ زمينون خريد ڪندو ۽ ساڳي ڦرلٽ ڪندو جيڪا ٻيا پيا ڪن.
حقيقت ۾ سياست ۾ هڪڙو فرد ڪابه حيثيت نه ٿو رکي. ووٽ فرد کي نه، پارٽيءَ کي ڏبو آهي ڇاڪاڻ ته هڪ منظم طاقتور عوامي پارٽي ئي مهاڏو اٽڪائي مسئلا حل ڪرائي سگهي ٿي. ها، پارٽيءَ کي به پنهنجا مفاد آهن ۽ اتي مار کائي وڃي ٿي جيئن ڪميونسٽ پارٽي، جا همھ گير، عالمي ۽ عوامي پارٽي هوندي به مار کائي وئي. پر ڇاڪاڻ ته اها عوام دوست منظم ۽ عالمگير پارٽي هئي تنهن ڪري پنهنجا اڻ مٽ نشان ڇڏي وئي آهي جي زنده سلامت آهن ۽ ڪڏهن به آرس ڀڃي ڪر موڙي اٿي بيهي رهندي. باقي اسان جا شوقيه سياستدان ته اهڙا آهن جو خدا جي پناهه!
مون مٿي ڪٿي لکيو آهي ته ماڻهو اهڙا ڀورڙا ناهن جو شهرن ۾ مقيم وڪيلن، ليکڪن ۽ دانشور سڏائيندڙ قوم پرستن کي ووٽ ڏئي وتن ڌڪا ٿاٻا کائيندا. اهڙا صاحبلوڪ ساڻن ملڻ به پسند ڪونه ڪن، نه مٺي ننڊ ڦٽائڻ نه کين سڏ ۾ سڏ ڏين. وڏيرو ته وچ ميدان ۾ آڌي مانجهي اوطاق ڪيو ويٺو آهي. بنان پئسي وڪيل بڻجي ٿاڻي تي به ويندو، تپيدار وٽ به ويندو ته ٽنڊيل آبدار وٽ به ويندو. جي ڪو گهرو جهڳڙو يا راڄائتو مسئلو هوندو ته اهو به نبيريندو. اسان جا دانشور سڳورا پاڻ سڌارڻ بجاءِ چوندا ته ماڻهو ڄٽ اڻ پڙهيل ۽ بيوقوف آهن. اڄڪلهه مشهور صحافي اياز امير ميمبر چونڊيو آهي سو صاحب مهيني ٻن ۾ اهڙو بغان ٿيو آهي جو فرمائي ٿو ته ماڻهن جا مسئلا ٻڌڻ لاءِ نه وٽس وقت آهي نه سهپ. چئو اڃا به ته جمال ڪوڙو، وڏيرن جو دلال.
ڪير سچ چوي. ڪير سچ ٻڌي. هاڻي ته قانون ٺاهيو اٿن ته جيڪو جناح، پاڪستان يا فوج تي تنقيد ڪري سو پينل ڪوڊ هيٺ ڏوهاري ۽ سزا جو مستحق آهي. هي ته آهي سڌي سنئين حرامپائي! ڀلا تاريخ تي پڙدا ڪيئن وجهبا؟ جناح کي جو هٿ وٺي مرڻ ڏنو ويو ان لاءِ ڪو ڪونه ٿو ڪڇي. فاطمه جناح دانهون ڪندي مري وئي پر اخبارن سندس ڳالهين کي بليڪ آئوٽ ڪري ڇڏيو. هاڻي ڪمال منافقيءَ سان فاطمه جناح ۽ لياقت علي خان جون ورسيون پيون ملهائجن. چي ”جناح وڏو جمهوريت پسند ۽ اصول جو پختو هو!“ هڪ سال اندر سنڌ جي چيف منسٽر کي ڊسمس ڪيائين. پنجاب جي چيف منسٽر ۽ سرحد جي چيف منسٽرن کي ڊسمس ڪيائين جيتوڻيڪ ٽنهي کي اسيمبليءَ ۾ اڪثريت حاصل هئي. ٻيو ته ٺهيو لياقت علي خان کان به اڳواٽ استعيفا لکائي پوءِ کيس پرائم منسٽر ڪيائين. اها ڳالهه مون سان مير علي احمد خان ٽالپر پاڻ ڪئي. وري جو لياقت علي جي سوانح عمري پڙهون ته سندس سيڪريٽري نواب صديق علي خان لکي ٿو ته لياقت علي خان کي پرائم منسٽر ٿيڻ جو ڪو شوق ڪونه هو، ان ڪري هن جناح صاحب کي اڳواٽ ئي استعيفا لکي ڏئي ڇڏي هئي. ڳالهه ظاهر پئي آهي، پر چئبو ڪين.
چي ”جناح صاحب وڏو مدبر سياستدان بلڪل اسٽيٽسمن هو!“ اڄ پاڪستان جو هر پڙهيل لکيل ماڻهو ڄاڻي ٿو، جسٽس دوراب پٽيل به چوي ٿو ته ”هندستان جو سربراهه مملڪت، لارڊ مائونٽ بيٽن، پرائم منسٽر نهرو جو پيغام کڻي آيو ته ڪشمير وٺو ۽ حيدرآباد دکن ڏيو. جناح صاحب روايتي شوخي ۽ ضد سان انڪار ڪري ڇڏيو!“ نتيجو سڀني ڏٺو ۽ ڏسن ويٺا. ڪشمير به ويو، دکن به ويو. دکن ۾ لکين ماڻهو مارجي ويا ۽ ڪشمير ۾ اڄ تائين هزارين ماڻهو مارجن پيا ۽ ٽي لڙايون لڳي چڪيون آهن، جي ٽيئي اسان هارايون. هيءَ ڪهڙي سياسي بصيرت چئبي؟ اهي فاش سياسي غلطيون جناح صاحب جي کنڌي ۾ وجهون يا لياقت علي خان جي کنڌي ۾ جنهن مُڪو اڀو ڪري هندوستان کي للڪاريو. ڪيئي ڪونڌر ڪسجي ويا. ڪروڙن اربن جو نقصان ٿيو ۽ وريو ڪجهه به نه.
مونکي هندوستاني فلم جو گانو ٿو ياد اچي ته ”بولونگا تو بولينگي کھ بولتا هي!“ ڪُڇي ڪير؟ ڪشمير ۾ به ڪوس مسلمانن جو ۽ دکن ۾ به ڪوس مسلمانن جو، جن کي جناح صاحب سڏيندو هو ”موزلمانس!“ اهڙيون من گهڙت ڪهاڻيون کڻي ٺاهيائون جو خدا جي پناهه. چي ”آڌي رات جو پريزيڊنٽ هائوس ڪراچيءَ ۾، هڪڙو اردلي جان کڻي جناح صاحب جي ڪمري ۾ جهاتي پائي ته جناح صاحب تهجد پيو پڙهي“ توبهه، ڪوڙ جي به حد ٿيندي آهي. هُن ويچاري کي نماز پڙهڻ ته ڇا وضو ڪرڻ به ڪونه ايندو هو.
ٿيو ڇا جو 1945ع ۾ سنڌ مدرسھ ۾ ٽالپر هائوس ۽ خيرپور هائوس کي شاگردن جي هاسٽل ڪيو ويو هو. اسان شاگردن جناح صاحب کي دعوت ڏني جا هن مهرباني ڪري قبول ڪئي. هڪ ننڍو جلسو ڪيوسين. سپاسنامو احمد خان لانگاهه پڙهيو ته ٽپهري نماز جي ٻانگ آئي. مون جناح صاحب کي چيو ته ”نماز لاءِ مسجد ۾ هلون!“ سنڌ مدرسھ ۾ ٻه مسجدون، سني مسجد ۽ شيعا مسجد آهن. جناح صاحب مهل ۽ موقعو ڏسي هائوڪار ڪئي ۽ مسجد ۾ هليو. ڇوڪرن وضو ڪيو ته جناح صاحب ڏسندو رهيو. نيٺ ٿورو جهڪي رڳو هٿ آگهاريائين. مان سندس ڀرسان بيٺس. اکين ڏٺو شاهد آهيان ته جناح صاحب لوڻا ڦيريندو ڏسندو رهيو ته ڇا ٿا ڪن ۽ ائين ڪندو رهيو. مس وڃي رڪوع، سجدي ۽ نماز مان جند ڇڏايائين. ٻيو دفعو مون کيس عيدگاهه تي عيد نماز پڙهندي ڏٺو. سر غلام حسين ۽ خدا نٿو ڀلائي ته خانبهادر کهڙو ساڻس گڏ هئا. ڪو خاص اهتمام ڪري ڪونه آيا هئا جو آخري صِفن ۾ عام ماڻهن سان گڏ بيهي رهيا. جناح صاحب گورنر جنرل هو پر جَس هجيس جو نه پوليس جو اٽالو آندائين نه ڪنهن مخصوص جاءِ تي بيٺو ۽ نه ئي اڳين صفن ۾ بيهڻ جو بندوبست ڪيو هئائين. مان سندس پٺيان واري صف ۾ هئس ۽ اتي به اهو ئي نظارو ڏٺم جو ٻه اڍائي سال اڳ سنڌ مدرسھ واري مسجد ڏٺي هئم. هونئن به هرڪو ڄاڻي ٿو ته اسماعيلي خواجه نه نماز مان ڄاڻن نه ئي قرآن جي تلاوت ڪن. بس جماعت خاني ۾ گڏ ٿين ۽ گنان پڙهن.
خواجه ڏاڍا ڀلا ماڻهو آهن ۽ ڪيترا منهنجا گهاٽا دوست آهن. فيروز خواجه ڪيمسٽ، جنت علي خواجه، شير علي خواجه، مِس گلشن حاجي اسيمبليءَ جي لئبريرين کي ته رکيو ئي مون نوڪري ۾، منهنجي سرڪاري گاڏي جو ڊرائيور به مون هڪ خواجه رکيو. سڀ ڀلا ماڻهو هئا. فدا حسين خواجه هاءِ ڪورٽ وارو ۽ سندس وڏو ڀاءُ فقير محمد عيسيٰ خواجه جا به مونسان تمام سٺا تعلقات هئا پر اهي اسماعيلي نه هئا. الله جنت نصيب ڪرين ٻئي گذاري ويا آهن.
هي ته مسلمان ڀائر آهن پر مان هونئن به مذهبي ڀيد ڀاؤ ڪونه رکان. هندو ڀائرن سان به تمام سٺا تعلقات رهيا آهن. اسڪول ۽ ڪاليج ۾ ته هئا ئي هندو دوست پر ٻين سان به ڀائپي وارا تعلقات رهيا آهن. ميرپورخاص جا سيٺ ته گهڻا ئي گڏ پڙهندا هئا ۽ دوستي هلندي آئي. سيٺ گنومل جا پٽ سيٺ سوڀراج ۽ سيٺ آسنداس سان سٺو نباهه ٿيو. سيٺ ديارام ۽ رتن آباد وارن سيٺين سان به سٺي دعا سلام رهي. ٽنڊي آدم وارا سيٺ سيرومل ۽ ٻيا مهربان هئا. سيٺ جمنومل ته هندوستان مان به خط موڪليندو هو ۽ دعوتون ڏيندو هو. اتم سان به سٺي سڪ محبت اٿم جو بمبئي مان حال احوال موڪليندو رهندو آهي. دبئي ۾ به جيتوڻيڪ منهنجا عزيز رهن ٿا پر مان وٽن وڃڻ بجاءِ سڄو وقت موتي پرڪاش ۽ ڀيڻ ڪلا وٽ گذاريو جن ڏاڍو آڌرڀاءُ ڪيو. مونسان گهر واري به ساڻ هئي. جيتوڻيڪ منهنجي پير صاحب جي مون کي منع ٿيل آهي ته هندن وٽ ماني نه کانوان ڇو ته ان ۾ شايد پاڪيزگي نه هجي، پر مون انهي اذن جي پوئواري نه ڪئي آهي. ٻڌو ويو آهي ته هندو ماڻهو کاڌي جي شين کي گانئٽ جو ڇنڊو هڻندا آهن. اسان ته ننڍي هوندي کان هندن جا ٿڌڙيءَ جا لولا کاڌا آهن. پنهنجي اکين سان ڏٺوسين ته گانءِ پيشاب ڪندي هئي ته هندو ماڻهو برتن جهلي هو گڏ ڪري گهر کڻي ويندا هئا ۽ ان کي گانئٽ سڏيندا هئا ۽ برڪت وارو سمجهندا هئا عجب جهڙا عقيدا آهن. ڇا چئجي.
اسان سان هڪ ڇوڪرو پرڀو گڏ پڙهندو هو جو سنجوڳي شيخ هو يعني اڌ مسلمان اڌ هندو. پاڪستان ٿيڻ کان پوءِ اهو ۽ سندس ڪٽنب هندوستان پيا وڃن ته سڀ هندو دوست (پڙهيل ڳڙهيل) مٿن ٽوڪون پيا ڪن ته ”توهان هندوستان ڇو ٿا وڃو، توهان ته مليڇ آهيو ڌرم ڀرشت ڪري ڇڏيو اٿؤ، توهان کي ته نه ڪوئي سڱ ڏيندو نه وٺندو!“ پر جيئن هتي تيلي، ڪوري ۽ ڪاسائي، مٽجي سيد مرزا ۽ نوابزادا ٿي ويا تيئن هو به اتي کُپي ويا. بابا جي به هندن سان گهڻي پوندي هئي ڇاڪاڻ ته انهن ۾ نياز نوڙت، صفائي سٺائي ۽ ڌرم ڪرم جي شناس هئي. امڙ ته ڀنگياڻيءَ سان به سٺو ورتاءُ ڪندي هئي. ڪيسري ڀنگياڻي، امان سان اهڙو ٺهي وئي جو جنهن محلي ۾ وڃي، ڪيسري به اتي اچي ٺڪاءُ ڪري. ڪرمان باغ ۾ به اها، دڙيءَ ۾ به اها ته جاڙل شاهه ۽ نوان تڪ ۾ به اها. آخر تائين توڙ نباهيائين. ڪم ڪار لاهي امان سان ڪچهريون ڪري، ڏک سور ونڊي، ڍڳ مانين جو يا بچيل چانور رئي جي پلاند ۾ ٻڌي کڻي ويندي هئي. نلڪو گيڙي بالٽيون ڌوئي ڀري ويندي هئي. ٻيون مايون اعتراض ڪنديون هيون ته امان چوندي هئي،”هي ڇا؟ اسان جهڙي الله جي خلقيل آدم زاد آهي. ڇا ٿي پيو.“ مايون نڪ چاڙهي چونديون هيون ته ”ڪرپٽيءَ ۾ هٿ ٿيون هڻن.“ امان به مات کائڻ واري ڪانه هي. چوندي هئي ”ڪير نٿو ڪرپٽيءَ ۾ هٿ وجهي. پنهنجي ڪرپٽيءَ ۾ روز هٿ وجهون. ٻارن جا گونهه ڌوئون. ڪيسري ويچاري ته پرائو ڪچرو ٿي کڻي. باقي هو صابڻ رکيو آهي. هٿ ۽ ٻانهون صابڻ سان ڌوئي پوءِ ٿي بالٽيون ڀري. ڀنگياڻي هجي يا چهڙي، آهي ته اسان جهڙي.“ مون چيو نه، ته گهر وڏو درسگاهه آهي، بلڪه يونيورسٽي آهي. جتي اهڙيون ڳالهيون ٻڌبيون ۽ ڏسبيون، اتي تربيت به اهڙي ٿيندي. هي جو چوندا آهن ته خاندان سٺو هجي انهي جو مطلب به اهو آهي ته اٿڻي ويهڻي، سوچ ويچار، اخلاق ۽ ڪردار سٺو هجي پوءِ کڻي پئسي ۽ مال ملڪيت ۾ خانداني نه هجن.
چڱو جو ڪيسريءَ جي ڳالهه نڪتي ۽ سياست مان جند ڇٽي. نه ته سياست تي لکڻ ويهجي ته ڪيئي دفتر ڪارا ٿي وڃن. سوئي اسان جي ملڪ جي سياست ۽ سياستدان. سڀ مفاد پرست، انا پرست، خود پرست ۽ نڪ چڙهيا. اڳتي جيئن جيئن ذڪر آيو ته مختصر ٽيڪا ٽپڻي ڪبي رهبي.
پنهنجو پاڻ تي لکڻ به ڪو مذاق ناهي. پاڻ تي لکڻ معنيٰ پنهنجو پاڻ کي ڳولهي ظاهر ڪرڻ. پاڻ کي پٽ وجهڻ، معنيٰ پاڻ کي سڃاڻڻ. پاڻ سڃاڻڻ اهڙوئي اؤکو آهي جهڙو ڪائنات ۽ ان جي اسرار کي سڃاڻڻ. اها ڪا ٽِنڊُو ٽوپڻ جي مجال ناهي جو وڳنڌ جيان کڙيون کڻي کائڻ لاءِ به اک ٽيٽ ڪري ته خوشبوءَ لاءِ به شهباز جيان لامارا ڏئي. اسين عام مخلوق، سڀ وڳنڌ آهيون سو ٻه گدرا ڪيئن مٺ ۾ ايندا. ’اديون آءٌ اڻڄاڻ.‘ ’آءٌ ڪوه ڄاڻان پنڌ ڪيچ جو.‘ اسين گرا، گدلا، گولاڙا، اگلڙا. ’اگلڙي آئون مون کان ڀڙا ڀڳا نه ٿيا.‘ ’ائين وقت ڪٽيو، ائين عمر لٽي.‘ ڪوچارو ڪونهي، ڪا واهه، وٿي، واٽ ڪانهي، سواءِ ائين چوڻ جي ته ”سما ڄام سلطان، منهنجي ذات مهاڻي.“ هي جو اسان جا ڪجهه يار سمجهن ٿا ته دنيا ڌوڏي ڇڏي. سي الائي ڪهڙي جنت ۾ رهن ٿا. ماڻهوءَ جي محنت جو مان منڪر ناهيان، پر ڪنهن به ڪي ڦاڙها ڪونه ماريا آهن ۽ نه ماري سگهن ٿا. هڪڙو اٽل نظام هلي پيو، هلندو رهندو. ڪو ڀينڊ ڀتر اڇلي ڦينگو ڦهلائي سگهي ٿو، بس! باقي هڪڙو ديوَ هيڪل ڪامپيوٽر، جنهن ۾ اڳواٽ مواد ڀريل آهي، اهو ڪل ڪائنات کي ڪنٽرول ڪيون، پيو پنهنجي ماڳ ڏانهن هلائي. ٿيڻو اهو ئي آهي جيڪي ٿيندو. سک، شانتي ۽ امن سان رهي، پيار محبت ونڊي، عجز نياز نوڙت ۽ خدمت سان، خادم ٿي گذاري وڃجي ته لک کٽيوسين. ماڻهو پڏرجي ته اسان ڪا کيپ کٽي آهي، سو اجايو آهي، پاڻ سان دوکو ۽ دولاب آهي. اسان ڪجهه ڪونه کٽيو آهي، رڳو هارايو آهي. سڄي عمر، خالي ڪشڪول کڻي هليا آهيون. لطيف سائين فرمايو آهي ته:
هــڙ ۾ ڪـيـن هــــون، هـهـئين هن نه چاڙهـيـا،
ســارو ڏيــنـهـن سـمـونڊ تي، لهي سج ويون،
جڏهن سانئينءَ سبب ڪيون، تڏهن ستڙ ٿيا سيد چئي.
اسين به ائين آهيون، ڪشڪول خالي آهي، هڙ ۾ ڪي ڪين اٿئون. اجايو پساري پيا سڏايون. ٿر ۾ ٿرين کان ڏاڍو پيارو گفتو ٻڌم. چي، سائين،”انسان ويچارو ماڙهوءَ جي آچار!“ ماڻهوءَ کي شايد ماڙهو ٿا چون، الائي مڙهه آچار ٿا سمجهن، ڪيڏو نه پيارو سچ آهي ان گفتي ۾! انسان ڪيڏو به عالم، فاضل، بزرگ توڙي بادشاهه ٿئي ته به آهي ته ماڙهوءَ جي آچار. هڻ هڻان ڪيو حياتي وڃايو ڇڏن، هڙ حاصل ڪجهه به نه، ’هوت تنهنجي هنج ۾ پڇين ڪوهه پهي،
ڪڏهن ڪانه وئي هوت ڳولڻ هٽ تي
(شاهه).
هوت ڪو هٽن تي ملندا آهن ڇا!
’هوت تنهنجي هنج ۾ پڇين ڪوهه پرياڻ،
پــنـهنجـــو آهــي پــاڻ ،آڏو عـــجيــبــن کي.‘
اهو ”پاڻ“ جيڪو آڏو به آهي هنج ۾ به آهي، تنهن کي سڃاڻڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. بلهي شاهه جهڙي بزرگ به دانهن ڪري چيو ته،”ڪي ڄاڻان، مين ڪون!“ ”هجڻ“ يا ”نه هجڻ“ ماڻهن کي ڏاڍو منجهايو آهي. شيڪسپيئر به چيو ته ”سوال ئي آهي هجڻ يا نه هجڻ جو!“ غالب فرمايو ته
” ڊبويا مجهه ڪو هوني ني، نه هوتا مين، تو ڪيا هوتا!“
هجڻ ۽ نه هجڻ ۾ ڪو فرق ئي ڪونهي. هجڻ به حالت آهي نه هجڻ به حالت آهي. هوءَ به حقيقت، هوءَ به حقيقت، البت تبديل ٿيل حقيقت! ٻئي حالتون آندل آهن هڪ ئي لازوال هستيءَ جون، جا ازل کان آهي. اسان کي تبديلي کي ناهي ڏسڻو، پر ڏسڻو آهي ان تبديلي آڻيندڙ کي جو آد جڳاد کان موجود آهي ۽ بيحساب تبديليون پيو ٿو آڻي. تارن ستارن ۾، جبلن، سمونڊن ۾، زمين آسمان ۾ ۽ سموري ڪائنات ۾. پوءِ هڪ معمولي تبديليءَ جي ڪهڙي وقعت. هڪڙو تارو اڄ هتي آهي سڀاڻي نه هوندو پر هي مانڊاڻ هڪ نظام هيٺ موجود هوندو. هئڻ ۽ نه هئڻ جي ڪا حيثيت ئي ڪانهي. هئڻ ۽ نه هئڻ جي بکيڙي ۾ نه پئجي ته چڱو! ڀلي ماڻهو ان سوال جو جواب تلاش ڪن. تلاش برحق آهي. پر ماڻهوءَ جي سمجهاڻي، سمجهائي نه سگهندي، ڇاڪاڻ ته ماڻهوءَ جي ”وجودي طاقت“ ۽ سمجهه جو دائرو، انهيءَ ڳجهه يا اسرار جي سمجهڻ جي سگهه نه ٿو رکي. اهو الاهي اسرار آهي، جنهن جي ڄاڻ الاهي اذن کان سواءِ ممڪن ڪونهي ”وجودي سمجهه“ جي قوت کان ئي جا شيءِ ٻاهر آهي. اها ڪيئن سمجهبي؟ مڇيءَ کي زميني ماحول جي ڪهڙي خبر جيسين کيس پاڻيءَ کان ٻاهر ڪڍي خشڪيءَ تي ڪڍي ڦٽو ڪجي، پوءِ کيس ٿوري محدود خبر پوندي ته گهڻي ويهين سؤ آهي.
ماڻهوءَ کي به اهڙي طرح وجود کان ٻاهر نڪري ڄاڻ پوندي، يا ائين چئجي ته ڪجهه ڌَپو پوندو ته ڪجهه مڙيوئي آهي. هي ڳجهه آهي، اسرار آهي، جنهن کي سلڻ جي امانت انسان کي سونپي وئي آهي. انهيءَ لاءِ منصور حلاج واري اٻهرائي ۽ مستي ڪم نه ايندي ۽ نه ئي گوتم ٻڌ واري تن کي تسيا يا روزا ۽ رياضت. هيءَ ته مهرباني آهي، جنهن تي ٿئي. مستي توڙي صبر ٻئي انساني جبلتون آهن ۽ انهيءَ لحاظ کان ”پڙدو“ آهن. جيسين پڙدو نه کڄندو تيسين ڪيئن ڪجهه نظر ايندو؟
حضرت جنيد بغدادي فرمايو ته ”صبر آهي روحاني تسڪين جي حالت ۽ مستي آهي سڪ ۽ محبت جو حد کان لنگهي وڃڻ“ ۽ اهي ٻئي حالتون يا ڪيفيتون انساني ڪاوش سان حاصل نٿيون ڪري سگهجن. ”او ڪو ٻيو فهم“ مطلب ظاهر پيو آهي پر ٻڌائي نٿو سگهجي. غالب انهيءَ بکيڙي ۾ ڦاسي رڙ ڪري چيو ته
”بَڪ رها هون جنون ۾ ڪيا ڪيا، ڪچهه نه سمجهي خدا ڪري ڪوئي.“
مان به الائي ڇا وڦلي ويو آهيان. چريائپ ڏسو، چوان ٿو ته مطلب ظاهر پيو آهي؛ اهو به ته نيٺ پنهنجي وجودي عقل آهر ٿو چوان نه؟ ان لاءِ ڪهڙي اٿارٽي آهي. اٿارٽي هئي ته ڪن مخصوص چونڊ ٻانهن، نبي سڳورن ۽ معصومن وٽ. چپ رهڻ چڱو! لطيف سائين به چپ رهيو يا چئجي کڻي ته چپ لڳي ويس جو فرمايائين ته
حقيقت هن حال جي، جي ظاهر ڪيان ذري،
ته لڳي ماٺ مِرن کي ڏونگر پون ڏري،
وڃن وڻ ٻري اوڀڙ اڀري ڪين ڪي.
هيءَ ڳري ڳالهه چئبي. الائي ڪهڙو اسرار آهي.
دوست ڪهائي دادلا، محت مارائي،
الله صمد بيپرواهه، سا ڪري جا چاهي،
انهيءَ ۾ آهي، ڪا اونهي ڳالهه اسرار جي.
اسان جيتامڙا ڪير ٿيندا آهيون جو انهيءَ اونهي ڳالهه کي پرجهون، پروڙڻ ته پري ٿيو. انهيءَ ڪري ازرا پائونڊ وانگر سڌي ڳالهه سؤنٽي جي ته ”مان نٿو ڄاڻان، نٿو ڄاڻان، نٿو ڄاڻان. بس چپ!“
”ڪي ڄاڻان مين ڪون!؟“
پوءِ به هڪ اهم ڳالهه رهجي ٿي وڃي. ’حيرت ۾ حيران‘ رهڻ پنهنجي جاءِ تي، پر انساني ڪرتوَ يعني اعمال، انسان جو بنيادي فرض آهي. نيٺ ته بشري ۽ سماجي تقاضائون آهن. انهن کي پورو ڪرڻ، ۽ احسن طريقي سان پورو ڪرڻ، انسان جو نهايت اهم فريضو آهي. گهر ٻار، اوڙي پاڙي، توڙي عام مخلوق سان احسن سلوڪ ڪرڻ. اهو آهي تت! حضرت گوتم ٻڌ به ته تپسيائون ڪري انهيءَ نتيجي تي پهتو ته ”منش جو ڪارج آهي ڪرتوَ!“ شري رامچندر به ائين فرمايو ته ”مستقبل جي بکيڙي ۾ نه پئو. توهان جو فرض رڳو اهو آهي ته ڪرم يعني ڪم، چڱا ڪندا رهو!“ حضور صلي الله عليھ وآلھِ وسلم ته پنهنجي رسالت جو مقصد ئي اهو ٻڌايو ته ”ماڻهن جي خلق اخلاق کي زور وٺايان“ فرمايائون ته ”تواضع ۽ نوڙت، پاڪيزگي جا عمل آهن!“
سندس حسن اخلاق اهو هو جو ڪنهن کي سلام ڪرڻ ۾ اڳرائي پاڻ ڪندا هئا. اسين آهيون جو چئون ته ”فلاڻو ڪير ٿيندو آهي جو مان سلام ڪيانس!“ حسن اخلاق اهڙو جو ڪو ساڻن (حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم ) هٿ ملائيندو هو ته پاڻ هٿ ڇڏائيندا نه هئا جيسين اڳلو ڇڏي. رستي ويندي ڪوئي ساڻن گفتگو ڪندو هو ته پاڻ سڳورا سمورو وقت بيهي سندس ڳالهه ٻڌندا هئا. اسان وانگر ”چڱو ڀلا!“ چئي جند ڪونه ڇڏائيندا هئا. ماني عام ماڻهن سان گڏجي پٽ تي ويهي کائيندا هئا. اسان وانگر ڪونه جو مهمان ويٺا هوندا ته ٻار اچي ڪن ۾ چوندو هو ته ”بابا گهر هلي ماني کائو!“ هي ته مون ڪي معمولي مثال ڏنا جيئن توهان اندازو لڳائي سگهو ته اخلاق ڇا ٿيندو آهي. پاڙي وارن جي خبر گيري ڪرڻ، بيمارن جي تيمارداري ڪرڻ، دشمن تي احسان ڪرڻ، يا ٻين کي کارائي پاڻ بکئي پيٽ سمهڻ. اهڙا ڪرتب روزمره جو معمول بڻائي پوءِ ڏسو ته توهان ڪيئن پاڻ کي پاڻ کان الڳ ڪري ٿا وڃو.
ٻين لاءِ جيئبو ته پاڻ کي وسارڻ سکبو. پاڻ وسارڻ يا وقف ڪرڻ آهي پهريون ڏاڪو تصوف جو. خلوص ۽ اخلاص شرط آهي، ڇو ته اهو بنياد آهي ۽ ضروري آهي. اهڙي طرح ماڻهو پاڻ کان آزاد ٿيندو ته وجودي قوت کان علاوه ڪا ٻي ازغيبي قوت يا قوتون مٿس القا ٿينديون يا واسو ڪنديون. جڏهن اهڙيون ازغيبي قوتون کيس ويڙهي وينديون يا لپيٽي ڇڏينديون ته هڪڙو نئون انسان جنم وٺندو ۽ اهڙي ماڻهوءَ کي چوندا آهن”پهتل شخص“. وري به چئون ٿا ته خود مطلبي، لوڀ يا شوق قطعي نه هجي، مڪمل اخلاص اولين شرط آهي. پنهنجو يا پنهنجن جو ڪو به شخصي غرض نه هجي، نه ئي پنهنجي پذيرائي جو شوق هجي. رڳو ٻين جو خير گهرجي ۽ ٻين کي خير پهچائجي. ويدانت، ڀڳوت گيتا، توريت، انجيل ۽ قرآن الحڪيم اهو ئي درس ڏين ٿا ۽ هڪ ئي يا هڪ جهڙي ڳالهه چون ٿا. ويدانت ته ڏاڍي سولي ۽ سليس سمجهاڻي ڏني ته ”ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موهه ۽ اهنڪار تياڳ ڪيو!“ ڪام معنيٰ نفسياني خواهشون، ڪروڌ ڪاوڙ، لوڀ لالچ، موهه، چاهنا ۽ اهنڪار آهي تڪبر جيڪو سڀ کان خطرناڪ آهي ۽ هڙني نيڪين کي کائي وڃي ٿو. قرآن الحڪيم اڳين ڪتابن جي سختيءَ ۾ اعتدال آندو آهي. برهمچريه ۽ سنياس کي نه قبوليو آهي. بشري تقاضائون به پوريون ڪرڻيون آهن پر حد اندر. بشري تقاضائون احسن طريقي سان پوريون ڪرڻ فرض ڪيون ويون. زالن ۽ ٻارن جي پرگهور لهڻ، ماءُ پيءُ جي خدمت ڪرڻ، عزيزن قريبن کي ڪم اچڻ، پاڙيسري، مسافر ۽ مظلوم جي ڪم اچڻ عبادتن ۾ شامل آهي. رڳو پاڻ وساري، شخصي مفاد ڇڏي، عام خلق جي خدمت ۾ لڳي وڃڻ سان روح کي غذا ۽ تقويت ملي ٿي ۽ ان ڏس ۾ انسان جو کنيل هر قدم ذڪر الاهي جي مترادف آهي. عملي ذڪر اهو ئي آهي باقي ڪنڊ ۾ ويهي ”هُو! هُو!“ ڪرڻ ڪا خاص معنيٰ نٿو رکي، البت ياد الاهي به ضروري آهي. ”لاڳاپا لاهي، حسن اخلاق سان خدمت خلق ڪرڻ، الله ڪارڻ، خوف ۽ عجز سان“ اهو آهي تصوف جو نچوڙ. الله جون مهربانيون پوءِ پاڻهئي وسڻ شروع ڪن ٿيون. هڪ نئون لاغرض انسان جو تخليق ٿئي ٿو، اهو آهي صوفي! اهڙو انسان جو پاڻ کي، پنهنجي مفاد کي ۽ پنهنجي انا کي مڪمل طرح ڇڏي، هر انسان جي بلا تفريق نسل ۽ مذهب جي خلوص ۽ خيرخواهي سان خدمت ۾ جنبي وڃي، اهو ئي آهي صوفي يا درويش يا ولي. پنهنجو ڀلو ڇڏي ٻئي جو ڀلو چاهڻ ۽ خلق خدا جي خدمت ۾ لڳي وڃڻ وارو آهي ڀلومانس. ٻي ڪا واٽ ئي ڪانهي. ڪرامتون يا پٽ پاراتو يا تعويذ وغيره، ڪا ڪسوٽي ناهي.
ڪرامتون ۽ معجزا انسان جي وسن ۾ ناهن، ڪرامتون معجزا، نفعو نقصان سڀ الله جي طرفان آهي جو مهربان ٿئي ته سڀ ڪجهه ٿي وڃي ٿو؛ ۽ الله مهربان ٿئي ٿو جڏهن ماڻهو تن من ڌن ۽ خلوص سان انسان ذات جي ڀلائيءَ ۾ جنبي وڃي، بنا معاوضه، لوڀ، لالچ يا پذيرائي جي. رسول ڪريم صلي الله عليھ وآلھِ وسلم رحمت العالمين هئا. صوفي درويش يا ولي به صرف اهوئي ٿي سگهندو جو ٻين لاءِ رحمت جو باعث بڻجي وڃي. هر ڪنهن جو دعاگو هجي، خير خواهه هجي، خدمتگذار هجي ۽ مندو نه چاهيندو هجي. جيڪو ائين ڪري سگهي سو هن پِڙ ۾ پير پائي. پاڻ وڃائڻ، پاڻ وسارڻ، پاڻ ارپڻ اهو آهي پاڻ سڃاڻڻ تهان پوءِ جيڪو قدم کڻندو سو رحمت ئي رحمت هوندو، عبادت هوندو ۽ ذڪر هوندو. اهڙو ماڻهو ڀلائيءَ جو ڀنڊار ٿي پوندو.
درويش الله لوڪ ۽ ٻهروپئي وچ ۾ فرق ۽ سڃاڻپ جو سؤلو ۽ سؤ فيصد صحيح طريقو توهان کي ٻڌايان ٿو. سچي درويش جي سڃاڻپ آهي ته پاڻ وڃي وڌيڪ سادو ۽ مفلس ٿيندو ۽ سندس پوئلڳ يا مريد وڃن خوشحال ٿيندا. ان بجاءِ اسان الٽو طريقو ڏسون ٿا ته هڪ غريب مفلس فقير اچي ديرو ڄمائي ٿو ۽ درويش سڏجي ٿو. ڏسندي ڏسندي ڪوٽ قلعا ماڙيون اڏبيون وڃن ٿيون ۽ زمينون زمينداريون ۽ ٻيا آمدني جا وسيلا وڌندا وڃن ٿا ۽ هو موٽر ڪارون ۽ پجيرا وغيره رکڻ شروع ڪري ٿو؛ هوڏانهن سندس پوئلڳ ۽ مريد وڃن وڌيڪ بدحال بکيا ۽ ڏکيا ٿيندا ۽ هو انهن کي نوڪر ۽ هاري ڪري هلائي ٿو ۽ کين پنهنجا ٻانها ڪري سمجهي ٿو. هيءَ ڪهڙي فقيري ۽ درويشي آهي. سڌو سنئون ڍؤنگ ۽ فريب آهي. پير فقير اهو آهي جو ڏيندو وتي ۽ ورهائيندو اچي؛ پاڻ وٽ پئسو پنجڙ نه رکي، نه گڏ ڪري. قرآن الحڪيم ٿو فرمائي ته ”جيڪو ميڙي ٿو ۽ ڳڻي ڳڻي ٿو رکي ان لاءِ وڏو عذاب آهي ۽ انهيءَ ئي سون چانديءَ سان کيس ڏنڀ ڏنا ويندا“ هاڻي ته ڳالهه صاف ٿي وئي نه، بنا شڪ شبهي جي، ته اهڙو ماڻهو درويش ڪيئن ٿيندو. ڀلي حضور صلي الله عليه و آلھِ وسلم ۽ سندس آل ۽ اصحابن ۽ بعد جي بزرگن جون حياتيون جاچي ڏسو.
مولا علي ڪرم الله وجھ ته صاف فرمايو ته ”جتي به ملڪيت گڏ ٿيل ڏسو ته سمجهو ته غلط طريقا استعمال ڪيا ويا آهن!“ پوءِ ڀلا غلط طريقن استعمال ڪرڻ وارو ڪيئن درويش بزرگ يا ولي الله ٿيندو؟ سڄو مدار آهي اعمال حسنه ۽ حسن اخلاق تي. اهو ئي آهي تصوف، اهائي آهي درويشي ۽ بزرگي. ذڪر الله به اهو ئي آهي، هي جو چون ٿا ته قلبي ذڪر ڪجي يا ٻين لفظن ۾ قلب ذڪر ڪري، بي معنيٰ ۽ غير مستند ڳالهه آهي. ڀلا دل کي ڌڙڪائڻ سان ڪهڙو خلق خدا جو فلاح ۽ بهبود ٿيندو! سورتھ جمعھ ۾ قرآن الحڪيم ڳالهه واضح ڪري ڇڏي ته، ”اي مؤمنو! جمعي جي ڏينهن جڏهن نماز لاءِ سڏيو وڃي ته ڪم ڪار ڦٽي ڪري ڊوڙو الله جي ذڪر ڏانهن!“ صاف ٿيو ته ذڪر الله، دل کي ڌڙڪائڻ ۾ نه پر، باجماعت نماز ۾ آهي جتي خطبو ٻڌڻ فرض آهي ۽ نماز ’واجب‘ يعني ”اجتماعي طور گڏجي قرآن شريف ٻڌڻ سمجهڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ“ آهي ذڪر. اجتماعي طور قرآن جي روشني ۾ سوچ ويچار ڪري صحيح عمل جو تعين ڪرڻ ۽ گڏجي ان راهه تي عمل پيرا ٿيڻ آهي ذڪر الله. مان ڪو عالم نه آهيان ۽ نه ئي دستار بند مولوي پر جيڪي ڪجهه مون پڙهيو آهي ۽ پرايو آهي سو بيڌڙڪ چوان ٿو، ڇو ته اهو چوڻ گهرجيم. ماٺ ڪبي ته مشرڪ ٿبو آهي.’سچ‘ اهو ته پاڙيسريءَ سان اهڙو سلوڪ ڪيو جهڙو گهر ڀاتيءَ سان ۽ هر شخص سان اهڙو ورتاءُ ڪيو جيڪو توهان پاڻ لاءِ چاهيندا هجو. هي مان ڪونه ٿو چوان، هي رحمت اللعالمينﷺ جا فرمان آهن. اهو آهي نج تصوف ۽ ان تي عمل ڪندڙ آهي مبتدي (ابتدائي) صوفي. انهيءَ حساب سان توهان مارڪس ۽ لينن کي به مبتدي صوفي سڏي سگهو ٿا ڇاڪاڻ ته انهن سڄي ڄمار عوام جي ڀلي لاءِ سوچيو ۽ جاکوڙيو، سر جو سانگو ڪونه ڪيائون، توهان چاهيو ته رسول بخش پليجي، شيخ اياز ۽ سائين جي ايم سيد کي به ان قطار ۾ شامل ڪري سگهو ٿا.
ڪٿي جمال ابڙو ڪٿي هي ڦوڙاٽ ۽ دقيق مسئلا. الله معاف ڪندو! پر مونکي به پنهنجي مهربان شيوخ، هن سمنڊ ۾ ٽٻي ڏياري آهي. پهرين منهنجو ابو علي خان ابڙو ۽ پوءِ سيد اخلاق احمد رضوي صاحب ۽ منهنجو شيخ الشيوخ حضرت سيد افضل حسين شاهه، علي پور سيدان واري جماعت جو گادي نشين، شيخ اياز به هلي ساڻن مليو. سائين تمام ٿورڳالهائو ۽ فرش نشين آهن. اياز کين فقط دعا لاءِ گذارش ڪئي. ڪي تمام ٿورا ماڻهو ساڻن اهڙي حجت ڪندا آهن، پر سائين هڪدم هٿ کڻي اياز جي حق ۾ ٻاڏايو. اياز جو چوڻ آهي ته انهن چند منٽن ۾ سندس پنجاهه سيڪڙو ذهني مونجهارا توڙي جسماني علالت، لهي ويا. هاڻي هيءَ ڳالهه ڳري آهي. اياز جهڙو اسڪالر ۽ دانشور جنهن تي دهريت جو ٺپو به لڳل هجي سو ههڙي ڳالهه ۾ ڪوڙ ته ڪونه ڳالهائيندو ۽ ڇو ڳالهائيندو؟ هيءَ ته معمولي ڳالهه آهي پر هن فقير، يعني مون تي اهڙيون مهربانيون ٿيون آهن جو ڳالهه نٿي ڪري سگهجي، نه ئي ڪرڻ کپي.
پڙهيو هئم ته لنواري واري بزرگ کان ڪنهن پڇيو ته ”سائين، حضور صلي الله عليھ وسلم جن جو معراج جسماني هو ته ڇا پوءِ ٻيو ڪوئي بشر به معراج جي سعادت ماڻي سگهي ٿو؟“ بزرگ ڏاڍي ڌيرج سان فرمايو ته، ”بغداد جي خليفي دجله تي پل ٻڌائي پوءِ پهريائين پاڻ وڏي شان مان ۽ ٺٺ ٺانگر سان گهوڙي تي چڙهي اتان لنگهيو. هاڻي سڄي خلق خدا جي، ان پل تان پئي لنگهي!“ هي وري تمام وڏي ڳالهه ٿي وئي. حضور سائين صلي الله عليھ وسلم فرمايو هو ته ”انا بشر مثلڪم“ يعني مان بشر آهيان توهان جهڙو. جي ائين آهي ۽ ضرور ائين آهي ته پوءِ سوال آهي ته هڪڙو بشر پاڻ ۾ اهڙيون خاص خصلتون پيدا ڪري، ڪجهه ڪڻا هڙ پلئه ڪري سگهي ٿو. هيءُ آهي اصل اسرار ۽ اهو اسرار رهڻ ئي کپي ڇو ته ’ڳولها‘ هڪ عمل جاريه آهي.”ڳجهه“ لامحدود آهي تنهن ڪري مسلسل لوچ ۾ ئي انساني ارتقا جو راز سمايل آهي. ”ڳولهيان ڳولهيان، شال مَ ملان هوت“ يا ”اٿي لوچ لطيف چوي!“ يا ”مر مران مارڳ ۾.“
انسان جو اولين فرض آهي ”لوچ“ يا قرآني زبان ۾ عمل صالح. حضرت ابو بن اڌم جڏهن بادشاهي ڇڏي برپٽ رلندو رهيو ته کيس ڄاڻ پئي ته ”سچو علم آهي ئي عمل ۾.“ فرمائي ٿو ته ”جيڪي ڪجهه ڄاڻو ٿا ان تي ئي عمل نٿا ڪيو ته پوءِ جيڪي ڄاڻو ئي نٿا ان جي پٺيان وهلور ڇو ٿا وڃو!“ هيءَ به تمام وڏي ڳالهه! معنيٰ ته ڏاڪو ڏاڪو ڪري جيڪا ڄاڻ پوي ان تي عمل ڪري پوءِ ٻيو ڏاڪو چڙهجي. حضرت امام ابو حنيفه فرمايو ته ”عمل کانسواءِ علم آهي ئي ڪونه؛ ڇاڪاڻ ته علم حاصلات ئي آهي عمل جي!“ اسان وٽ سنڌ ۾ جو ملان يا ٻانڀڻ تي طنز ٿئي ٿي سا به رڳو ان ڪري جو هو آهن عالم ”بنان عمل“ جي، يعني علم اٿن ئي ڪونه ڇو ته علم پئدائش آهي عمل جي.
هاڻي وڏي ڳالهه آهي ته ’علم‘ آهي ڇا؟ علم لامحدود آهي، اسرار آهي. عجب آهي حيرت آهي. ان ڪري جيڪا به هريڙ هڙ پلئه پوي ان تي شڪر ڪري نهٺائي ۽ نماڻائي سان عمل ڪري جيسين وڃي ڪو ٻيو سوجهرو پويس ۽ وري عمل دهرائي. ڇيهه ته آهي ئي ڪونه. فقير عبدالرحيم گرهوڙي رحمتھ الله عليھ ٿو فرمائي:
عجب آهي مون ڌڻي، جامع اضدادن،
اڻ جڙنديون ان جوڙيون، جي مشڪل مخلوقن،
عيسيٰ عبدالله جو، پيءُ ري پيدا چون،
امر سان الله جي، سرجيو سو ڄاڻن،
ريءَ سمجهاڻي رب جي، ڪين ڪڏهن سمجهن،
هيءَ ڳنڍ وهين نه ڇڙڻي، جا ڏني پاڻ پرين.
اهو ڳجهه ۽ اسرار هڪ ڳنڍ آهي، جا ڏني پاڻ پرين. شاهه لطيف به انهيءَ ڳنڍ کي هڙ ٿو سڏي ۽ سندس مشهور بيت آهي ته،
”جا هڙ اندر جيءَ ساهڙ ڏني ساهه کي،
سا هڙ کلي نه ساهه جي سا هڙ، ساهڙ ريءَ.“
شاهه لطيف گهڻو اڳ ۾ چئي ويو ته اها ساهه کي ڏنل ڳنڍ، ساهڙ (الله) کانسواءِ کلندي ڪونه. گرهوڙي فقير به ائين چيو ته ”امر ساڻ الله جي“ پرو پوندو. تت اهو ٿيو ته بي انت علم جو انت تڏهن پوندو جڏهن امر ٿئي الله جو. اها ڪا نئين ڳالهه نه آهي. قرآن الحڪيم ڏيڍ هزار سال اڳ ۾ صاف ٻڌائي ڇڏيو ته، ”جيڪي سندس علم جي احاطي ۾ آهي. ان جي گهيري کي ڪو ڇهي به نٿو سگهي، سواءِ سندس مرضيءَ جي.“ (آيت 255 سورتھ البقرتھ) مون لفظ ”مرضي“ استعمال ڪيو آهي. مولانا تاج محمود امروٽي عليھ الرحمتھ ترجمو ڪيو آهي ته ”جي هو (الله) گهري“ ڳالهه مڙيئي ساڳي آهي. علامه علي خان ابڙو سليس ٻوليءَ ۾ لکي ٿو ته ،”انسان هن جي علم مان ڪجهه پروڙي نٿو سگهي مگر ايترو جيترو الله تعاليٰ پاڻ عطا ڪرڻ چاهي ٿو ۽ ڏئي ٿو.“ چاهڻ، گهرڻ ۽ مرضيءَ جو مطلب هڪ ئي نڪري ٿو. اصل قرآني لفظ آهي ”ماشاءَ“ ۽ مون لفظ احاطه ۽ گهيرو استعمال ڪيو آهي جو قرآن ۾ لفظ آهي ”يحيطون“.
قرآني ٻولي ادبي ۽ سائنسي لحاظ کان به تمام سهڻي آهي. منهنجي سوچ ڇاڪاڻ ته سائنسي آهي ان ڪري جيڪو ٿورڙو علم اٿم سو انهيءَ رنگ ۾ اٻڙڪي ٿو پوي. رياضيءَ جي شاخ جاميٽري ۾ گهيري کي سرڪمفرنس يا گولائي دائرو چئبو آهي. علم جو گولائي دائرو O آهي ۽ جيڪا ليڪ ان جي ٻاهرئين حصي سان لڳي ان کي ٽيجينٽ tangent چئبو آهي. ۽ ان لڳاءَ کي ٽيجينشل ٽچ O يا ڇهاءَ چئبو آهي. هاڻي ڏسو ته ڳالهه ڪهڙي سهڻي ٿي بيٺي. علم جي دائري سان ڇهاءَ، سواءِ رب جي منشا جي ناهي ۽ الله تعاليٰ قرآن الحڪيم ۾ بار بار فرمايو آهي ته ”توهان نٿا ڄاڻو، مان ڄاڻان ٿو.“ رسول الله صلي الله عليھ وسلم به بار بار فرمايو ته ”مان نٿو ڄاڻان. الله کي خبر آهي جو عليم ۽ خبير آهي.“ عبدالرحيم گرهوڙي ۽ شاهه لطيف عليھ رحمت به ائين ئي چيو ته،”ريءَ سمجهاڻي رب جي، ڪين ڪڏهن سمجهن“ يا ”سا هڙ کلي نه ساهه جي سا هڙ ساهڙ ريءَ.“ هي تمام اونهي عميق جا معاملا آهن. انهن جي کوج ضروري آهي. جواب مون هيچمدان وٽ ڪونهن، البت ٻين الله وارن بزرگن کي پڙهيو اٿم ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم. حضرت علي هجويري جو ڪشف المحجوب، حضرت سلطان باهو جو محڪ الفقراء ۽ حسين بن منصور حلاج جو ڪتاب الطواسين اردو ترجمو، ڪجهه ڪجهه پڙهيا اٿم ۽ سمجهڻ ۽ سوچڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم.
مون اڳ ئي لکيو آهي ته جسماني حدن ۾ رهي حاصلات ڪرڻ مشڪل آهي. عجب جهڙيون ڳالهيون ڪري سگهجن ٿيون پر سلي اهو سگهي ٿو جنهن تي الله طرفان علم القا ٿئي. ان لاءِ قلب، ذهن، ضمير ۽ جسم جو آئينو صاف ۽ اجرو رکڻو پوندو. جو ”عمل“ سان يا ”امر ربي“ سان حاصل ٿيندو. هڪواري اهو آئينو اجرو ٿي ويو ته اهو ريڊيو رسيور جي حيثيت رکي ٿو. رڳو سئي، ريڊيو رسيور جي پوري جاءِ تي فٽ ٿئي. پوءِ بي بي سي جي بگ بين گهڙيال جا ٺڪاءَ لنڊن ۾ ويٺل ماڻهوءَ کان اڳ اوهان ٻڌي سگهندا. آهي نه عجب جهڙي ڳالهه. اسان روزانه اهي ٺڪاءَ ريڊيو تي لنڊن وارن کان اڳ ۾ ٻڌون ٿا پر نه عجب کائون ٿا نه ڄاڻون ٿا ته اهو ائين آهي. علم به ائين اوچتو نور آهي جو القا ٿئي ٿو. ”علم ۽ عمل“ جو مشترڪه هئڻ ته مان اڳ ئي سمجهائي چڪو آهيان، باقي ”امر ربي“ مان نه سمجهائي سگهان ٿو نه سمجهائي سگهندس. هي ايمان ۽ عقيدي جو سوال آهي. ايمان ۽ عقيدو بنياد آهي جن کانسواءِ صحيح علم جو حصول به مشڪل آهي، ڪنهن يورپي فلسفيءَ کي پڙهيو هئم جو چوي ٿو ته، ”جيڪڏهن ڪنهن قوم يا ملڪ کي مُسخر ڪرڻ چاهيو ٿا ته اول سندن ايمان ۽ عقيدو کسي وٺو.“ چوڻ جو مقصد اهو آهي ته ايمان ۽ عقيدو تمام اهم آهن.
امر ربي آهي روح. اهو قرآن چوي ٿو. انهيءَ حساب سان روحانيت جو تعلق به امر ربي سان آهي. الله امر ڪري ته روحانيت جا راز القا ٿين ٿا. مون اڳ ئي چيو آهي ته اسرار ۽ رموز جو راز ڄاڻڻ لاءِ علم ۽ امر ربي ضروري آهي جن ٻنهي لاءِ حسن اخلاق ضروري آهي. پر امر ربيءَ کي سبقت حاصل آهي، جو چاهي ته بنا محنت مشقت جي محبوب ملائي.
ڪيئي مثال آهن، ڪيترا ڄمندي ڄام آهن. ڪي مادر زاد ولي آهن. حضرت عيسيٰ عليھ السلام ڄمندي ڳالهايو ۽ شاهدي ڏني. فقير گرهوڙي فرمايو ته، عيسيٰ عبدالله جو (الله جو ٻانهو) ريءَ پيءُ پيدا چون. اڻ جوڙيون، ان جوڙيون، جي مشڪل مخلوقن، مشڪل رڳو مخلوقن لاءِ آهي، هو ته اڻ جوڙيون ٿو جوڙي ۽ پيءُ ري پيدا ڪري، اهو اڻ ڏٺي تي ايمان ازحد ضروري آهي نه ته نٽشي وارو ڪامل انسان سپر مين، هڪ مشيني روباٽ وڃي رهندو. علامه اقبال به نٽشي کان متاثر ٿي مرد مؤمن جو تخيل ڏنو ۽ خودي کي بلند ڪرڻ جو تصور پيش ڪيو. مان فلسفي جو شاگرد نه رهيو آهيان پر ڪاليج ۾ اچڻ سان نٽشي ۽ افلاطون جي رپبلڪ جو چوٻول ٻڌوسون. ٻنهي ۾ روحانيت جو فقدان هو انهيءَ ڪري ئي کاٻي ڌر جي دهريت پسند طبقن ۾ اهي دانش جو محور هئا. پر مون کي ڪونه آئڙيا.
نٽشي جي نظر ۾ جو ”مرد ڪامل“ نه هو، اهو بيڪار پرزو هو. افلاطون جي ريپبلڪ ۾ ته اهڙي انسان کي جيئرو رهڻ جو به حق نه هو. جيڪو بدصورت، بدشڪل، ڪمزور، بيمار، لولو لنگڙو هو تنهن کي ختم ڪرڻو هو ۽ کانئس شادي ڪرڻ جو حق به کسڻو هو. انسان کان جيڪڏهن رحم، همدردي، تيمارداري، خدمت ۽ ايثار جا جذبا کسيا وڃن ته انسان ڇا رهندو سواءِ هڪ روباٽ جي. پوءِ انسانيت جي آبياري ڪيئن ٿيندي. علامه عنايت الله خان المشرقي، جو وڏو داناءُ ، عالم، سائنسدان ۽ مذهبي ماڻهو ۽ باعمل انسان دوست هو، تنهن ٻه ٽي بنيادي اصول ڏئي ايڏي مضبوط خاڪسار تحريڪ بڻائي جنهن جو مثال نٿو ملي. خاڪسار معنيٰ ئي خاڪ نشين، نياز نوڙت وارو ۽ سادگي سچائي وارو. دعوت عمل ڏنائين خدمت خلق بلاتفريق، مذهب ۽ ملت جي. انسان ذات جي خدمت هڙان ۽ وڙان. سڀني ڏٺو ته انهيءَ سببان خاڪسارن ۾ ڪيڏو اخلاص ۽ جذبو هو. علامه صاحب خاڪسار تحريڪ کي ختم ڪيو ته به جيڪو خاڪسار جتي به جنهن به مقام تي هو اتي اخلاق ۽ ڪردار جو نمونو ٿي رهيو، مثال طور لال بن يوسف، محمد عرس سمو، علي احمد قريشي، تاج صحرائي، شمس الدين شاهه، مستري فيض محمد، نصير محمد نظاماڻي، محمد حسين لوهر (ترڪ)، مير نور احمد ٽالپر، مير علي احمد خان، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سائين جي ايم سيد ۽ ٻيا اڪيچار.