11
”يار هي ته صفا ڏاڍ مڙسي آهي“ ته به چيائين ته ”بس ايترو مون سان وهه، ٿورو ڪر!“ ائين چئي هليو ويو. مان ويچار ۾ پئجي ويس ته اهو ڪم ٿيندو ڪيئن؟ ٻن ٽن ڏينهن کانپوءِ حاجي نبي بخش خان نظاماڻي اچي نڪتو. جوابدارن جا نالا هٿ ۾ ڏئي چيومانس ته ”هنن جا وارنٽ ڪڍرائي ڏي!“ چيائين ”حاضر! پر شاهد فريادي ڪير آهن؟“ چيم ”اهي به توهان ئي ڏيندا!“ چپ رهيو، سمجهي ويو چيائين ”اهو به ٿي ويندو، باقي وڪيل؟“ مون چيو ”حاضر!“ گُلاب وڪيل دوست هئو سڏائي ورتو مانس. گلاب به هڪدم حامي ڀري پر چيائين ته ”ڪيس حيدرآباد ۾ داخل ڪندس، فريادي شاهدن کي هت حاضريون ڀرڻيون پونديون.“ اهو ٻڌي حاجي صاحب چيو ته ”ٺهيو گلاب کي تڪليف نٿا ڏيون. وڪيل به ماتليءَ ۾ ٿي ويندو!“ پندرهن ويهن ڏينهن کانپوءِ حاجي صاحب آيو ۽ وارنٽ آڻي مونکي هٿ ۾ ڏنائين. مون ڇا ڪيو جو وارنٽ ٽپال ذريعي سائين علي مدد شاهه کي رجسٽر ڪري موڪليم ته ڀلي پاڻ پوليس کي هٿوهٿ ڏئي تعميل ڪرائي، ماڻهن کي گرفتار ڪرائي.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ سائين علي مدد شاهه مون وٽ آيو. نه شڪريو، نه پڇا ته وڪيل، فريادي، شاهد ڪٿان آندءِ، ڪيئنءَ هيڏو سارو اهتمام ڪيئي. مورڳو ڏوراپو ڏنائين ته ”واهه يار واهه، تو وارنٽ کڻي مونکي موڪليا ۽ مونکي ٿي ڏٺو ڪيو“ وارنٽ موٽائي ڏنائين ۽ چيائين ته ”پوليس کي به تون موڪل!“ سائينءَ کي ڪا ڊيڄڙي جي بيماري هئي الائي ڇا؟ ڪم به دوست ڪن، ٻوهي ۾ به اهي پون. هيءَ ڪهڙي دوستي چئبي؟
خير! وارنٽ مون فيض گنج جي پوليس کي موڪليا. ماڻهو ته سمجهي ويا. هرڪو پاءُ اٽي جو کائي ٿو. وڃي سائين علي مدد شاهه کي چنبڙيا ۽ سندس مرضيءَ موجب ٺاهه ڪيائون. سائين اڇو پڇو رهيو، ڪارا اسين ٿياسين. غلام النبي سومرو چوندو هو ته ”سيد تي ۽ حڪمران تي ڪڏهن اعتبار نه ڪجي.“ هونئن به سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته، ”ڦڦڙ ناهي گوشت، ڪامورو ناهي دوست“. تڏهن به چوندو آهيان ته پنج ئي آڱريون برابر ناهن. عبدالله ميمڻ ۽ عبدالقادر ابڙي جهڙا ڪمشنر ۽ هوم سيڪريٽري ڏٺاسون، جي خلق خدا جا ڀرجهلو ۽ دوستن جا دوست هئا. ٻيا به ڪيئي، جن جا نالا ڳڻائڻ اجايو ٿيندو. سائين علي مدد شاهه جهڙا ماڻهو تمام سياڻا چئبا، جيڪي قدم ڦوڪي ڦوڪي رکن ۽ ڪير سندس ڏانهن آڱر به نه کڻي. ڪم به ڪڍي وڃن، سڏجن به سڌا سادا، فائدا به وٺي وڃن ۽ وڏا وڏا عهدا ماڻن. الله خوش رکين. خلق آزار ته ڪونه آهن. نيڪ سيرت ۽ نيڪ خصلت به آهن.
ڳالهه هئي نبي بخش خان نظاماڻي جهڙن پيارن ۽ پرخلوص ماڻهن جي، جيڪي ڪڏ ڏئي هڙئون وڙئون خرچ ڪري، دوستن توڙي دوستن جي دوستن جا به ڪم ڪندا وتن ۽ وري جتائن به ڪونه، نڪي ڪو ڪم چون. اهڙو سون ورنو ماڻهو گذاري ويو ته مان سندس تڏي تي به ڪونه ويس. اهي آهن اسان، اديب ۽ دانشور سمجهيا ويندڙ ماڻهن جا افعال، ڪاڏي نڪرندي، ٻرو پيو چڙهندو. ڪجهه سالن کانپوءِ هڪ تقريب ۾ سندس ڀائيٽيو مليم، ان وقت ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو چيئرمين هو. نه هو منهنجو اڳ ڏٺل هو، نه هن ڪڏهن مونکي ڏٺو هو. مان هلي وڃي ساڻس مليس. نوجوان هو پر نهايت خوش اخلاق. پنهنجو تعارف پاڻ ڪرايم ۽ بيٺي ساڻس سندس والد صاحب ۽ پڻ حاجي نبي بخش خان جي تعزيت ڪيم ۽ تڏي تي نه پهچڻ جي معافي ورتم. ڏاڍي عزت سان پيش آيو ۽ چيائين ته ”سائين اسانجي وڏن جا دوست آهيو. وڌيڪ شرمندو نه ڪيو، هاڻي به جڏهن وڻيو ٻه پير ڀري وڃو، باقي تعزيت قبول! هاڻي رڳو اسان وٽان گهمي ڦري وڃو ته اوهان جا لک احسان.“ مون اڄ تائين سندن ڳوٺ ڏٺو ئي ناهي. پر پڪ اٿم ته هاڻ به ويندس ته مان لهي ايندس، راڄائتا ماڻهو آهن.
ڳالهه هئي ٿر جي ۽ اٺ جي سواريءَ جي. اهو ناممڪن پيو لڳي جو راڻو مينڌرو رات وچ ۾ اٺ تي چڙهي، ايڏو ڏور، ماٿيلي مان ٿي اچي. يا ته مومل ماٿيلي جي نه هوندي يا راڻو عمر ڪوٽ جو نه هوندو. رئيس حاجي محمد عثمان مريءَ سان ڳالهه ٻولهه دوران، پاڻمرادو چيائين ته ”جج صاحب توهين اديب ماڻهو، مارئيءَ کي کڻي ٿا ڀالوا جو ڄاڻايو سو به هروڀرو جڏهن عبدالله چنا صاحب، کڻي اهڙو انڪشاف ڪيو. ٿورو ويچار ته ڪيو ته عمر ڪوٽ مان اٺ تي چڙهي، ڇاڇرو ۽ اسلام ڪوٽ کان ٿيندو ڀالوا پهچڻ ڪو چرچو آهي ڇا جو ڪوئي عيش پليو بادشاهه، اڪيلي سر سفر ڪري اچي، سو به هڪ معمولي ٿري ڇوڪري ڏسڻ لاءِ.“ ڳالهه ته وزندارهئي. پڇيومانس ته ”توهانجو ڇا خيال آهي؟“ چيائين،” اسانجو نه ڪو خيال آهي نه خبر اٿئون. پر اسانجو هي علائقو ٿر به آهي ته سرسبز ۽ شاداب، ناري (اڀرندو نارو) جي وٽ سان آهي. هت ناري تي هڪ گهيڙ (گهاٽ) آهي جنهن کي سڏين ٿا مارئيءَ جو تڙ. ڀرسان ئي مارئيءَ جو مقام آهي. (سنڌ ۾ مقام، قبرستانن کي به چون). اهي ٻيئي جايون اڄ به موجود آهن ۽ انهن نالن سان سڏجن ٿيون. عمرڪوٽ ويجهو به آهي ۽ پنڌ به سؤکو. وڌيڪ پاڻ ڄاڻو.“ مان تفتيش ۽ تحقيق جي چڪر ۾ ڪونه پوندو آهيان. شايد اٻهرو ۽ تڪڙو آهيان، ان ڪري، الائي آرام پسند آهيان ان ڪري، اهڙي رڳڙي ۾ ڪونه پوان.
ٽنڊو الهيار ۾ عبدالحق زمين ورتي پنج سؤ ايڪڙ منهنجي نالي سو ڪيئي دفعا ميان ونهيون جي تاريخي مقام وٽان لنگهڻ ٿيو جتي بيگلار خاندان جون قبرون آهن. پر مان لڙي ڪونه ويس. بس هڪ دفعي ميان ونهين جي مقبري تي فاتح پڙهي، هڪ ٻه قبرون بيگلارن جون ڏسي موٽي آيس. ان ميدان جا وڏا نالا آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ پير حسام الدين راشدي. اڄڪلهه جي نوجوانن ۾ آهن ڪليم لاشاري، بدر ابڙو ۽ اشتياق انصاري.
حاجي محمد عثمان مري ۽ سندس ڀاءُ حاجي محمد اسحاق مريءَ سان هڪ ملاقات ۾ اهڙي چس ٿي وئي جو وسرئي نٿا وسرن. ويهن سالن کانپوءِ جڏهن مان ناظم آباد ڪراچيءَ ۾ رهندو هئس ته نصرپور جو علي اڪبر ميمڻ، جو پوءِ ڊپٽي ڪمشنر به ٿيو اچي مليم. ميرپورخاص ۽ جهوناڳڙهه ۾ گڏ پڙهيا هئاسون، جلد ئي اتاوليءَ مان اٿيو. چيم خير؟ چيائين ”حاجي عثمان مري بيمار ٿي ڪراچي علاج لاءِ آيو آهي سو ان سان ملڻ ويندس!“ مون چيو ”مان به هلندس!“ گاڏي وٽس هئي. نارٿ ناظم آباد جي الائي ڪهڙن رستن ۽ گهٽين مان وراڪا ڏيندو اچي هڪ جاءِ وٽ گاڏي روڪي در کڙڪايائين. حاجي صاحب جو ڪو پٽ، ڀائٽيو يا ڪو ٻيو عزيز نڪري آيو. ان کي چيائين ته ”حاجي صاحب کي ٻڌاءِ ته علي اڪبر ميمڻ آيو آهي.“ اندر زنانو عالم هئو سو حاجي صاحب پاڻ نڪري آيو، ساڳيوئي خوبرو ٺاهوڪو مڙس، البت بُت ۾ سنهو ٿي ويو هو. خوش اخلاقيءَ سان مرڪي مليو ۽ معافي ورتائين ته اسانکي ويهارڻ لاءِ وٽس بندوبست ڪونه هو. مون چيو ته ”حاجي صاحب توهان مونکي ته ڪونه سڃاتو هوندو. ڀلا رڳو هڪڙي ويهارو سال پراڻي ملاقات، ورهيه لنگهي ويا، سو نڪ نقشو ڪٿي ٿو ياد بيهي؟“ ته چيائين ته ”جج صاحب اسين پنهنجن مهربانن کي ڪونه وساريندا آهيون!“ ڏسو ڪيڏي وضعداري ۽ انڪساري هئي. حالانڪ مون مٿس هڪ به مهرباني ڪانه ڪئي هئي. رڳو ري ڪوٺيو سندس دعوت ۾ شريڪ ٿيو هئس ۽ اها مهرباني ياد هئس.
ڪجهه فڪرمند ڏٺو ٿي. پڇيم ”ڪهڙي تڪيلف آهي؟“ چيائين ”دل جي!“ مون کيس دلداري ڏني ته ”حاجي صاحب ڪا ڳالهه ناهي، مونکي ڏسو، منهنجي دل جي ڪارونري جي رڳ سؤ سيڪڙو بند آهي ۽ دل جو اڳيون اڌ بلڪل مئل ۽ ناڪاره آهي ۽ سڀني ڊاڪٽرن جو چوڻ آهي ته مان 1977ع تائين مري ويندس ته به مڙيئي خير آهي مان ته پيو هلان چلان ڪم ڪاريون ڪيان!“ ڏٺم ته سندس پتي تي پاڻي ئي نه پيو ۽ ڏاڍو مايوس هئو. اها مايوسي نڀاڳي سڀ کان وڏي بيماري آهي. غلام النبي سومرو چوندو هئو ته ”ڪنهن به معاملي کي پاڻ تي سوار ٿيڻ نه ڏيو. توهين ڀلي مٿس سواري ڪيو!“ مست ملنگ ماڻهو هو چوندو هو ته ”ڀلي ڇوريءَ سان عشق ڪيو پر ان جي پڪڙ ۾ اچي پنهنجي ميڄالي ۾ گهڙڻ نه ڏيو!“ پاڻ ٻه ٽي ڳنڍيريون چوسي، اهڙو ڦاٿو جو مائٽن جي مخالفن باوجود، سندس قول مطابق سڄي سومرا رپبلڪ کي ناراض ڪري، شادي ڪري ويٺو. ٿري ماڻهن چواڻي انسان ويچارو ماڙهوءَ جي آچار!
حاجي محمد عثمان مري به جلد ئي الله کي پيارو ٿي ويو. ڪامورا پاڻ کي سمجهن خدا جا پٽ، سو ڪٿي ٿا پير ڀرين. باقي ڀائيندا ته ٻيا سڀ سندن در تي ليلڙاٽيون پائيندا رَهن. مان پاڻ ئي پاڻ تي لعنت ڪندو آهيان جو سندس تعزيت تي ڪونه ويس. ٿي سگهي ٿو ته مون ۾ به ڪامورڪي مڳي اچي وئي هجي. حاجي صاحب ته ٺهيو هڪ معزز ۽ نيڪ ماڻهو هو پر منهنجا تمام پيارا دوست حاجي سانوڻ خان ٻٻر حاجي محمد اڪرم پاٽولي يوسفاڻي، گذاري ويا ته مان اڄ تائين ڪونه ويو آهيان. دل ته روئي ٿي پر وسيلا ڪونه آهن. هڪ ته دل جو مريض ٻيو پئسن جي ٻاڙائي. اوٽ موٽ ايئرڪنڊيشن گاڏي، پئٽرول ۽ ڊرائيور جو خرچ، نه نوڪريءَ دوران نه هاڻ رٽائرمينٽ کانپوءِ برداشت ڪري سگهجي ٿو.
نوڪريءَ واري ماڻهوءَ کي کپي ته نوڪري هوندي ئي ڪجهه آمدني جا ذريعا ٺاهي ڇڏي جيئن پوءِ اولاد آڏو هٿ ٽنگڻو نه پويس. مان ته وري به سکيو آهيان ۽ اولاد به صالح اٿم، پنهنجي مرحوم گهر واريءَ جي ڳالهه ياد پويم. دوا کٽي ويندي هئس ته پٽن کي ڪونه ٻڌائيندي هئي. جڏهن مون چيومانس ته ”پٽن کي ڇو نه ٿا چئو؟“ ته چيائين”سائين، ڊڄندي ٿي وتان!“ سندس جواب ۾ ڪيڏي نه اذيت ۽ ڪرب هئو. ماءُ کي اولاد مان ڊپ هجي ته متان آڏو ابتو جواب نه ڏين. الله پناهه ڏئي. تنهن جي معنيٰ ته اولاد کي پاڻمرادو اهڙا جتن ڪرڻ کپن جو ماءُ پيءُ جو مڪمل اعتماد حاصل ڪن، پيءُ ماءُ ڪيئن ڪڇندا جو شيخ سعدي عليھ رحمت وانگر چئي ڏين ته، ”فراموش ڪردي ڪه بچاره بودي در آغوش من.“ يعني ”وساري ڇڏيئه ته منهنجي هنج ۾ ويچارو ٿيو پيو هوندو هئين.“
اهو هڪ عجيب ڪرشمو آهي جو شاديءَ جي هڪ رات ۾ سڄي ڪايا پلٽ ٿي ٿي وڃي. هڪ رات ۾ ڇوڪرو به ماڻهو ئي ٻيو ۽ ڇوڪري به صفا ٻي. ڀانئنجي ٿو ته خود اعتمادي جو احساس، حيثيت کان ڪجهه وڌيڪ اڀري اچي ٿو. ڇاڪاڻ ته اصل ۾ ايتري خود اعتمادي ۽ ذميداريءَ جا وسيلا آهن نه حيثيت. ان ڪري ڇوڪرو هٿ ناٽ ڪري مصنوعي رعب تاب ڏيکارڻ جي ڪوشش ٿو ڪري. ڇوڪري وري هٿرادو ڀنڊڻ ۽ روئڻ رسڻ سان پنهنجي انفراديت ۽ حيثيت مڃائڻ جي ڪوشش ٿي ڪري. انهيءَ صورت ۾ نهايت تحمل، بردباري ۽ صبر سان ٻنهي کي موقعو ڏجي ته پاڻهئي ٿڌا ٿي، اُڀامڻ ڇڏي، پنهنجي نجي ۽ اصل جڳهه تي اچي ويندا. مخالفت ۽ ٽوڪبازيءَ سان ويتر وڳوڙ پيدا ٿيندو. ۽ حالتون سڌرڻ بجاءِ مخالف سمت ۾ چوٽ پهچي وينديون. اها صورتحال ڪنهن لاءِ به فائديمند نه آهي. منهنجي مرحوم گهرواريءَ کي صبر جا مٽ هئا. ننهرن سان اهڙو چڱو هلندي هئي جو هڪ ننهن ته پنهنجي ماءُ کي چئي ڏنو ته ”تون منهنجي سس جهڙي سس ٿي ڏيکار ته مڃانءِ!“ اها ڳالهه سندس ماءُ مون سان پاڻ ڪئي ۽ چيائين،”ادا، هيءَ ڏس تڏ جيتري. سا ٿي مونکي سبق سيکاري.“ ٻي به هڪ ڳالهه منهنجي مرحوم گهرواري ڪئي جا هوند سونن اکرن ۾ مڙهائي هر گهر ۾ لڳائڻ کپي. مون جڏهن ساڻس هڪ ننهن بابت شڪايت ڪئي ته جواب ڏنائين ته،”سائين پنهنجو سڪو کوٽو آهي، پرائي ڌيءَ کي ڇو ٿا ڏوهه ڏيو؟“ منهنجو هميشه لاءِ وات بند ڪري ڇڏيائين. اهڙي سوچ ۽ ورتاءَ، خداداد لياقت آهي؛ هر ڪنهن ٽنڊو ٽوپڻ يا ايمڻان جي مجال نه آهي.
اهڙا مسئلا نهايت نازڪ، نجي گهرو مسئلا آهن جن کي سلجهائڻ لاءِ اڙيا ٿڙيا طريقا وٺڻ بجاءِ ڪنهن ماهرِ نفسيات جون خدمتون وٺڻ کپن. نه ته ننڍڙيون رنجشون ۽ معمولي اختلاف به وڌي وڻ ٿي ٿا وڃن ۽ گهپي، گوڙ ۽ وڳوڙ جنم ٿا وٺن. مون پنهنجي گهر ۾ انوکو طريقو اختيار ڪيو. نهرون اچن ٿيون ته هڪ ڌاريو خون ڌاري سوچ ۽ ڌاريون چاهنائون وغيره به ساڻ کڻي ٿيون اچن. گهر ۾ ٻه ٺڪر ته ضرور ٺهڪن. مون وري گهرو پارليامينٽ جوڙي جنهن ۾ هر ننڍو وڏو، ويندي ٻارن کي به سڏي ويهاريندو هئس. ائين ڪرڻ سان هڪڙو ته دل جا بخار نڪري ويندا هئا ٻيو ته جنهن جي طبيعت ۾ ڪجهه جهول هوندو هو ته اهو به ظاهر ٿي پوندو هو. پر ڍڪ ڍڪي وڃبو هو. يعني ننديو نه ويندو هو. آهستي آهستي مون پاڻ کي پارليامينٽ کان ڌار ڪري ڇڏيو ڇو ته منهنجي موجودگيءَ ۾ ڪنهن جي ڪچائي ڦڪائي ظاهر ٿيڻ مناسب به نه هئو ۽ ان جا منفي، خود بچاءَ جا، اثر به ٿي سگهيا ٿي. هاڻي مونکي رڳو پارليامينٽ جي ڪارروائي ۽ فيصلا ٻڌايا ويندا (رپورٽ ڪيا ويندا) آهن ۽ مان انهن کي اوڪي ڪري (منظور ڪري) ٺپو هڻي ڇڏيندو آهيان. انهيءَ ڪري رب جي مهربانيءَ سان منهنجي گڏيل ڪٽنب جو ڪار وهنوار، گهڻي حد تائين مـيٺ محبت ۽ رضاڪارو پيو هلي. انهيءَ هوندي به مون پنهنجي مهربان ڊاڪٽر، ماهر نفسيات پروفيسر انور هاليپوٽي کي عرض ڪيو جنهن هر هڪ گهرڀاتي سان جدا جدا ويهڪون ڪري مسئلا ٻڌي، مونکي اوڪي (سڀ ٺيڪ) جي رپورٽ ڏني. ممڪن آهي ته هر ڪنهن کي ڪي مشورا به ڏنا هجائين جي نه هن ٻڌايا، نه مون پڇيا. هي ڏاڍي سود مند صلاح آهي جا مون هروڀرو وچ ۾ هڻي ڇڏي ته ڀلي چڱن چڱن ڪٽنبن جو ڀلو ٿئي. آزمائش شرط آهي.
سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’ڪاڏي منهن مريم جو ڪاڏي الهه يار.‘ ننڍي هوندي مان سمجهندو هئس ته هي پهاڪو عيسائي عقيدي تي ٽوڪ آهي جيڪي”پيءَ، پٽ ۽ پاڪ روح (بيبي مريم)“ جو عقيدو رکندا آهن، منهنجي خيال ۾ اهو مطلب بلڪل ٺيڪ هو ته ڪٿي منهن مريم جو ڪٿي الله يار! پوءِ ڪنهن چيو ته مريم هڪ توب جو نالو هو جا ڪوٽ تي رکيل هئي. پر صحيح پهاڪو ڪجهه ٻيو هو. چون ٿا ته مريم هڪ سهڻي مائي، مير الهيار خان جي وقت ۾ هئي ۽ مير صاحب شڪل جو مڙئي سادو هو. هيڪر ننڍي هوندي جيڪا ڳالهه دل تي ويهي ٿي رهي ته پوءِ مشڪل سان ٿي ميسارجي. ٽنڊي الهيار ۾ جج ٿي ويس ته هر پڙهيل لکيل ماڻهوءَکان پڇيم ته هرڪو چوي ته ”اسان به ٻڌوآهي باقي پوري خبر ڪانه اٿئون!“
ٽنڊي الهيار جي پراڻي ڪوٽ ۾ ويس جتي اڄڪلهه مختيار ڪاري ۽ پوليس ٿاڻو آهي. اتي به نه ڪائي توب هئي نه ڪائي لکت. البت پراڻو روينيو رڪارڊ ڏسندي هڪ عجب جهڙي ڄاڻ ملي ته انگريزن سرڪاري زمينون مفت ئي مفت ۾ ماڻهن کي ڏنيون. مثلاََ ڪنهن ماڻهو رڳو درخواست ڏني ته ”مونکي هيتري زمين ڏيو ته محنت ڪري آباد ڪندس ۽ ڍل سرڪار کي ڏيندو رهندس!“ بس درخواست منظور ۽ چونڊ ڀلي زمين مالڪاڻي حقن سان سندس حوالي. مزو وري اهو ته ماڻهو به اهڙا اڻ پڙهيل جو صحيح ڪرڻ به نه اچين. درخواست لکائي هيٺان نشان منڌيئڙو يا گولڙو يا ٻيو ڪجهه ٺاهي ڇڏين ته به درخواست منظور ۽ زمين سندن حوالي. نه رڳو زرعي زمين پر سڪني زمين به ڀڳڙن مٺ تي ماڻهن کي ملي ويندي هئي. هيرآباد حيدرآباد ۾ پئسي ٽڪي فوٽ. ڪراچي ۾ به ائين. منهنجو هڪ واقفڪار هئو ميجر سراج جنهن جو هڪ هزار گزن تي بنگلو هئو خالد بن وليد روڊ تي. ٻڌايائين ته کيس اهو پلاٽ ڏنائون پنج سئو رپين ۾ ته هن دانهون ڪيون ته مونکي ڇو ٿا اوجهڙ ۾ ايترا پئسا خرچ ڪرايو. پوءِ فخر سان ٻڌايائين ته اڄ ان جا اسي لک ملن ٿا. ليکو ڪيو ته گز جا ٿيا اٺ آنا. ائين زمينون ۽ پلاٽ، سرڪار جهڙوڪر مفت ۾ پئي ورهائيندي هئي. اها ڪيڏي نه چڱي پاليسي آهي. هڪ ته ملڪ آباد ۽ سرسبز ٿي ويندو ۽ پڻ وسنديون. خانگي سيڙپ سان ٺهي وينديون. رشوت کي به ٻنجو. ڀلا اٺين آني گز سرڪار سڏ ڪيون پئي ڏئي ته رشوت ڏئي ڪير وٺندو؟ الائي ڇو اڄوڪي سرڪار کي عقل نٿو اچي. شايد پئسي جي چُوس عقل تي پڙدا وجهي ڇڏيا آهن.
مون مريم توب جو منهن الائي ڪاڏي ڦيرائي ڇڏيو ۽ وٺي جهنگ منهن ڪيم. سائين استاد محمد ابراهيم جوئي صاحب منهنجو پهريون ڪتاب پئسن تي خريد ڪري پڙهي ڇڏيو جيتوڻيڪ کيس اطلاع ملي چڪو هو ته مون ڏانهنس اعزازي ڪاپي ڏياري موڪلي هئي. پڇڻ تي صلاح ڏنائين ته هڪ ته پئراگراف وڏو ٿو ڪيان جنهن ڪري پڙهندو ورچجي ٿو پوي. ٻيو ته موضوع کي ڇڏي ٻين موضوعن ڏي هليو ٿو وڃي. چيومانس ته برابر پئراگراف ننڍا ڪندس باقي ڳالهه مان ڳالهه ٿي نڪري ان کي ڪيئن ڇڏيان. اها منهنجي ڪمزوري يا انوکي اسٽائيل سمجهو. سراج الحق ميمڻ تمام ذهين، سچو تنقيدنگار ۽ اونهي نظر رکندڙ، منفرد سوچ وارو ماڻهو آهي. ان وري مبارڪ ڏني ته جمال تنهنجو اهو اسلوب، ڳالهه مان ڳالهه، سنڌي ادب ۾ هڪ نواڻ ۽ نئين زور آور (پاورفل) جدت کي جنم ڏيندو. ٻئي وڏا وڃي پاڻ ۾ ڄاڻن. مون ته جهڙا تهڙا رنڍا روڙيا آهن. وڻيوَ ته هنئين سان هنڊائجو نه ته ٿوڪاري ڇڏجو.
پنهنجو ٿر جو نجي سفر پي ٻڌايم ته ڪيئن اٺ جي پاکڙي تي هڪ طرف ٽنگون لڙڪائي پيلوءَ کان اچي ڏاني ڌانڌل پهتس. مون ۾ انتظامي صلاحيتون ڏاڍيون آهن. سڀ آفيسر ان لاءِ داد ڏيندا اٿم. ڏانو ڌانڌل ۾ سڌو ويس پرائمري اسڪول ۾ جتي پولنگ بوٿ ٺهرائي، پڙدا ڏياري، مس، ڪاغذ پنا ووٽرن جون لسٽون ۽ ووٽن جون پيتيون شخصي حفاظت ۾ رکيم. سفر ۾ ٿڪجي چور ٿي پيو هئس. پر ائسپرو، ڪوڊوپائرن وغيره ساڻ هئم سو کائي آرام ڪرڻ جو سوچيم. مير صاحب مير احمد خان ٽالپر جو ايجنٽ چوي ته منهنجا مهمان آهيو ۽ شاهه صاحب چوي ته نه منهنجا مهمان آهيو. مون چيو ٻنهي جو مهمان آهيان مير صاحب جي ماڻهوءَ کي چيم ته کٽ بسترو پاڻي جو دلو ۽چانهه تون پهچاءِ ، باقي ماني ٽيئي وقت سيد سڳوري جي کائيندس. ٻئي راضي خوشي ٿي ويا. چانهه مانيءَ کان پوءِ لت کوڙي سمهي پيس. شام جو شاهه صاحب کي ۽ مير صاحب جي ڪارندي کي سڏائي سختيءَ سان اليڪشن جا اصول سمجهايم ۽ چيم ته ڪا به رعايت نه ڪندس. خبردار ڪيو مان ته هڪ به ڪوڙو ووٽر پڪڙيو ته اتي جو اتي جج جا اختيار هلائي ٽيپ ڏئي ڇڏيندوسانس. مڙيئي ڏڏو ته ٻڌڻو هو. نه ته بنان ڪيس هلائڻ جي ٽيپ ڪيئن ڏبي؟
ڏاني ڌانڌل جو پاڻي مڙيئي ٻاڙو بلڪ کارو هو. چيائون ته سڄي ٿر ۾ گهڻو ڪري ائين آهي. پڇيم ڀلا ”پيلوءَ جو پاڻي؟“ شاهه صاحب توڙي ٻين يڪ آواز چيو ته ”سائين پيلوءَ جو پاڻي آهي گيهه!“ ٿر ۾ گيهه ۽ کير وڏي ۾ وڏي نعمت آهي. سڄو ٿر هڪ قدرتي چراگاهه آهي. ٿري ڳاڙهي ڳئون ته دنيا ۾ مشهور آهي. سرڪاري امداد ۽ سائنسي وسيلن سان ايترو کير مکڻ گيهه ۽ گوشت مهيا ٿي سگهي ٿو جو ڪروڙين اربين ڊالر بچائي سگهجن ٿا، جي اسان سڪو کير ۽ تيل ٻاهران گهرائڻ تي خرچ ڪريون ٿا. وسڪاري نه ٿيڻ ڪري جو ڏڪار جهڙيون حالتون اچن ٿيون، سو به بنا اناج مهيا ڪرڻ جي ٽاري سگهجن ٿيون. رڳو مال لاءِ سڪل ۽ دٻيل چارو ئي ڪارخانن مان موڪلجي ته مال بچي پوي ۽ ماڻهو به کير، مکڻ، گوشت تي تڳي ڏڪار جي موت مان بچي پون. سنڌ ۾ چارو کوڙ، لوسڻ، ڏير، توتڙ، بُهه، پلال، تورئي ۽ سرنهه جو ڦوڳ، پلڙا ۽ سڱريون. رڳو سرڪار ڪارخانيدارن کي همٿائي. زميندار به اهڙا اضافي ڪارخانا قائم ڪري سگهن ٿا. اهڙو چارو مفت ۾ مالدارن کي سرڪار ڏئي ته مال توڙي ماڻهو بچي پون. سڪل ويڙهاٽيل چارو جسامت ۾ گهٽ ٿيندو ۽ انکي اماڻڻ تي خرچ به گهٽ ايندو. مقرر مرڪزن تان مالدار پاڻ ئي کڻي ويندا. ٽرانسپورٽ جو خرچ گهٽ ايندو. رڳو مختيارڪار ۽ تپيدار ايماندار ٿين. مٿن ڪرڙي نظر هوندي ته ڇو نه ٿيندا. انگريزيءَ ۾ پهاڪو آهي ته ”ارادو آهي، ته راهه به ملي وڃي ٿي.“ لطيف سائين تمام سهڻن لفظن ۾ فرمايو ته ”واٽ وندر جي وڻ پيا ڏسيندا.“
ٻئي ڏينهن آرام سان اليڪشن ٿي. البت هڪ چالاڪڙو نوجوان نظر چڙهي ويم۽ شڪ پيم ته ٻيهر ووٽ وجهڻ آيو آهي. دير ئي ڪانه ڪيم. پوليس وارن کي چيم ته ”پڪڙيوس، هڻوس هٿڪڙي!“ منٽ ٿي ويا ۽ نوجوان کي هٿڪڙين سان اسڪول جي اڱڻ ۾ ويهاريم جيئن خلق تي ڏهڪاءُ پوي. جلدئي پير مڙد ۽ سندس وارث کيس ڇڏائڻ آيا. ڪوڙي ڪاوڙ ڏيکاري چيومان ته ”توهان کي به جيل ۾ وجهندس جو ڪوڙا ووٽ ٿا وجهارايو!“ نوجوان کي سڏي سندن روبرو ڪيم جنهن سچي ڪئي ته ٻيهر ڪوڙو ووٽ وجهڻ آيو هو. منجهند جي مانيءَ جي وقفي ۾ مون ماني شاهه صاحب سان کاڌي، باقي ٻين سڀني، پولنگ آفيسرن وغيره جي ماني مير صاحب جي ماڻهوءَ تي رکيم. شاهه صاحب اهڙو سادو ۽ اٻوجهه جو پنهنجي ووٽ سان گڏ پنهنجي نمبر چٽڪي به پيتيءَ ۾ وڌائين. ٽپهري جو خير سان اليڪشن ڪري، ووٽ ڳڻي لفافن ۽ ڳوٿرين ۾ سيل مهر ڪري رکيم. اتي پوليس وارن پڇيو ته ”صاحب هن جوابدار کي ڇا ڪيون؟“
مون ڪوڙي ڪاوڙ مان چيو ”اڙي اڃا ٿا پڇو ، وٺي وڃوس ٿاڻي تي اهي پاڻهئي جيل موڪليندس. اجهو وٺو هي لکت ۾ آرڊر!“ ماڻهون پرڀرو ميڙاڪا ڪيون بيٺا پيا ڏسن ته هاڻي الائي ڇا ٿيندو. ايتري ۾ شاهه صاحب به لنگهي آيو ۽ چيائين ته صاحب، ”منهنجو ماڻهو آهي، معاف ڪيوس!“ مون چيو ”شاهه صاحب بس ڳالهه به اها، ڪو وڏو حڪم ڪيو ها!“ پوليس وارن کي سڏي چيم ته ”بابا شاهه صاحب جو حڪم آ ڪڍوس هٿڪڙيون!“ هنن هٿڪڙيون کوليون ۽ چيو ته ”صاحب هي جيل جو آرڊر؟“ مون وٺي ڦاڙي ڇڏيو. مون چيو ته ”بابا شاهه صاحب جو آرڊر وڏو!“ نوجوان جي ٻانهن کڻي شاهه صاحب جي حوالي ڪيم. ماڻهن ۾ چؤٻول پئجي ويو ۽ شاهه صاحب جي به مڇ ڦڙڪڻ لڳي. ڇوڪرو مالڪن جي حوالي ڪري موٽي آيو. چيائين ته ”صاحب منهنجو مان مٿاهون ڪري ڇڏيئي، هاڻ حڪم ڪر. چيم پيلوءَ پهچڻو اٿم پر اٺ جو سفر مونکان ڪونه ٿيندو!“
شاهه صاحب چيو ته ”سائين وهٽ وهٽ جو فرق آهي. اهڙو اٺ ڏيندوسانءِ جو کير جو ڀريل وٽو هٿ ۾ جهلي ويهه ته کير نه ڇلڪندو!“ مون چيو ”شاهه صاحب وارو ڪر اهڙو اُٺ موڪل پيلوءَ منهنجي همسفر آفيسرن ڏي وڃي منهنجو خط ڏيئن ته جيپ موڪلن!“ چيائين ته بيٺي پير اِجهو ٿو اوٺي وڃي خط پهچائي. مون خط ۾ لکيو ته ”بخار اٿم بيمار ٿي پيو آهيان. سوڪيئن به ڪري جيپ موڪليو!“ هئي ته اٽڪل، پر واقعي به لڱ لڱ ٿي ڏکيو ۽ هلڪو بخار به هئو. وري سموري سفر دوران نه وهنتو هئس نه ڏاڙهي لاٿي هئم سو بلڪل مريض ٿي لڳس. لڙي اڌ رات جو اچي جيپ نڪتي سرڪاري سامان، ٽپڙ ٽاڙي رکائي انهيءَ مهل روانو ٿيس. پيلؤ ۾ منهن اونڌاري اچي پهتس. يارن دوستن منهنجي حالت ڏسي چيو ته ”اسان ڀانيون ته بهانو ڪيو اٿئي پر تون ته واقعي بيمار آهين.“
ناشتو ڪري چانهه پي جو جيپ ۾ ويٺاسين ته سڌو آڌي رات ڌاري اچي ميرپورخاص نڪتاسين. نه سيٺ نهالچند ڏي لڙياسين نه ٻئي پاسي. مان سڌو ويس عبدالحق جي گهر جو اتي ڊي ايس پي هو. منهنجي ڀيڻ منهنجي حالت ڏسي پريشان ٿي وئي. ماني ٽڪر کارائي سمهاري ڇڏيائين. صبوح جو دير ڀرو اٿيس. ڪپڙا ڪڍي وهنجڻ لاءِ تيار ٿيس ته اوچتو ڪوٽڙيءَ کان منهنجي گهر واري به ڀاءَ کان جيپ وٺي اچي پهتي. اچڻ سان ڏوراپا ڏيندي چيائين ته ست اٺ ڏينهن ٿي ويا، نه خط نه پٽ، نه نياپو نڙو، انتظار ۾ ادا کي چيم ته گاڏي ڪري ڏي مان وينديس، پر منهنجي جو حالت ڏٺائين ته سڀ ڏوراپا لهي ويس. اول ته سنوارت(ڏاڙهي لاهڻ) جو سامان کڻي آئي ۽ پوءِ وهنجي سهنجي ڪپڙا پائي ڊي سي صاحب سان ملي، اليڪشني سامان متعلقه آفيسرن حوالي ڪري، سڄو ڏينهن سمهي آرام ڪيم. شام جو مير احمد خان ٽالپر سان ملي سڄو احوال ڏنم ۽ اليڪشن کٽڻ جي مبارڪ ڏنم. مير صاحب درويش صفت ڀلو ماڻهو هو. مير محمد خان ٽالپر جو وڏو ڀاءُ هو. ٻئي ڏينهن عبدالحق کان جيپ وٺي ٻارن سوڌو اچي کپري پهتس.
هيءَ هيڏي ساري ٿر جي سفر جي تمهيد ٻڌم جو شيخ اياز صاحب ٿر گهمائڻ جو بار مون تي رکيو هو. مونکي خبر هئي ته ٿر گهمڻ مذاق ناهي جيسين آفيسرن ۽ تر جي نيڪ مڙدن جو تعاون نه هجي.
کپري پهتس رات جو هڪ بجي. سنڌي روايت موجب، عبدالحق صاحب ماني کارائڻ کانسواءِ ڇڏيئي نه، سو رات جا نون ڏهه ته ميرپور خاص ۾ وڄي ويا. ٻئي ڏينهن سڄي کپري شهر ۾ چؤٻول ٿي ويو ته جج صاحب آڌي رات جو سفر ڪري زال ۽ ٻار (هڪڙي شاهده مائي ڄاول هئي) سميت آيو آهي. صبوح ساڻ منهنجي دوست ڊاڪٽر سانوڻ خان اچي ڇنڊ پٽيم ته ”تنهنجو مٿو خراب ٿيو آهي جو آڌي رات جو ٻارن سان ٿو سفر ڪرين! ميان، رحيم هنڱورو اڃا ڀڳل (روپوش) آهي ۽ پير سائين بادشاه (پيرپاڳاري) جي حڪم تي به پيش نٿو پوي ... ظالم اهڙو آهي جو ٻارن ۽ زائفن کي به گوليون هڻي ماري کلي ٽهڪ ڏئي ٿو!“ ڪوٽ ڏانهن ايندي منهنجي وفادار پٽيوالي فيض محمد به ڳالهايو. چي ”بادشاهه اهڙا ڪم ڪبا آهن ڇا؟ مهرباني ڪري وري اهڙي غلطي نه ڪجو؟“ شام جو رائصاحب شيوڪرام ۽ شهر جا عزتدار ماڻهو به حال وٺڻ آيا. موضوع اهو ئي پر مونکي اڻ لکي خوشي ٿي ته منهنجي انهيءَ معمولي عمل سان عام ماڻهن ۾ اهو جذبو اتپن ٿيو ته ملڪ هروڀرو ويهڻ کان ڪونه ويو آهي، اجايو ڏر به مناسب ناهي.
حڪمران جي عمل جو مظاهرو جادوئي ڪرتب ٿو ڏيکاري. مان نڪو انتظامي آفيسر هئس نه حڪمران، پوءِ به ايڏو اثر ٿيو جو کپري جي بازار، جا سج لهڻ سان بند ٿي ويندي هئي. سا رات جو اٺين نائين تائين کليل رهڻ لڳي. مون وٽ روزانو شام جو رمي راند، تاس جي پتن واري ٿيندي هئي جنهن ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر، ايس ڊي او ۽ ڊاڪٽر شامل ٿيندا هئا. رات جو يارهين بجي ايس ڊي او صاحب اڪيلو ئي اڪيلو پنهنجي بنگلي ڏانهن روانو ٿيندو هو جيڪو شهر کان ٻاهر، اڌ منو ميل پري اوجهڙو ۾ هوندو هو. ايس ڊي او صاحب، مرحوم نور محمد سمو، جهلڻ باوجود ڪونه مڙندو هو. چوندو هو ته مان به ڪچي جو رهاڪو (ماڙي جلباڻي جو) لنڊيون لتاڙڻ جو عادي آهيان. جلد ئي رحيم هنڱوري کي پير صاحب پاڳاري جي مريدن پڪڙي ختم ڪري ڇڏيو ۽ ملڪ تان ڏرت ٽريو.
شيخ اياز صاحب جي ٿر گهمڻ جو بندوبست ڪرڻ لاءِ مون ميرپور خاص جي آفيسرن ۽ کاتن جو جائزو ورتو. خبر پيم ته مليريا کي ختم ڪرڻ واري کاتي وٽ جيپون ۽ گاڏيون جام آهن. کاتي جو سربراهه هئو ڊاڪٽر واحد بخش وڳڻ جو لاڙڪاڻي ضلعي جو، قنبرتعلقي جو هو ۽ ڪراچيءَ ۾ گڏ پڙهندا هئاسين. ساڻس چڱي موچاري ڄاڻ سڃاڻ هئي. وڏي ڳالهه ته ادا شمس جو پيالي ڀائي (هم نواله، هم پياله) هو. کلڻو ڳالهائڻو باغ و بهار شخصيت جو مالڪ. منهنجو ته مسئلو ئي حل ٿي ويو. دل تان بار لهي پيو. وٽس لنگهي ويس. ڏاڍو خوش ٿيو. خوشيءَ سان سڄو بندوبست ڪرڻ قبول ڪيائين. شرط اهو وڌائين ته پندرهن ويهن ڏينهن جي مهلت ڏيو. مون چيس ته تاريخ تون مقرر ڪر.
ماتحت آفيسر گهرائي ميٽنگ ڪري سڄو پروگرام ٺاهي پروگرام جوڙيائون. 1966ع ون يونٽ جو دؤر هو سو ماتحت آفيسر، ڊاڪٽر، ڊرائيور سڀ پنجابي هئا، جن کي شيخ اياز جي اهميت جي خبر ئي ڪانه هئي. پر واحد بخش وڳڻ مٿن ڪافي رعب وڌو ته ”وي آءِ پي مهمان آهن سو پورو پورو خيال رکجو!“ وري مونکي شرط وڌائين ته ”هڪ ڏينهن اڳواٽ اچجو منهنجي دعوت کائجو(قبول ڪجو)!“ مون چيو ”بيشڪ پر سٺو سرڪاري بنگلو مخصوص (رِزرو) ڪرائجو! ڇاتيءَ تي هٿ هڻي چيائين ”حاضر! جيڪي حڪم.“ مون شيخ صاحب کي اطلاع ڪيو ۽ هن صاحب رشيد ڀٽي، غلام رباني آگرو ۽ سائين محمد ابراهيم جويو کي ساڻ کنيون، ڏاڍي سٺي سنگت هئي.
لڙي ٽپهري مهل ميرپورخاص پهتاسون. ڊاڪٽر واحد بخش وڳڻ، ڏاڍي خوشدليءَ سان اسانجو استقبال ڪيو. هڪ خلاصو سرڪاري بنگلو اسان لاءِ مخصوص ڪرايو هئائين جتي آرام سان ٿانئيڪا ٿي ويٺاسون. رات جو وڳڻ صاحب پُر تڪلف سُرڪيءَ واري دعوت (wet dinner) ڪئي. ٿڪ ئي لهي ويا. وڳڻ صاحب شيخ اياز جي اهڙي پيو عزت ڪري جهڙي مرشد جي! سندس ماتحتن کي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه ٿي آئي ته سندن صاحب، هڪ وڪيل جي ايڏي عزت ڇو ٿو ڪري؟ وڳڻ صاحب هڪ صاف ذهن جو سنڌي قومپرست هئو. سندس پنجابي ماتحتن لاءِ اهڙو جذبو سمجهڻ واقعي محال هو. رات جو خوب سمهي ننڊ ڪئيسون. صبوح جو آرام سان اٿي ناشتو پاڻي ڪري وهنجي سهنجي اڇا ڪپڙا پائي تيار ٿياسون ته ٻه جيپون ۽ هڪ ڪار گاڏي (پڪ اپ) مڇرمار ڊاڪٽرن ۽ ڊائيورن سميت اچي هڪيا حاضر ٿيا. راشن پاڻي، ڀاڄيون ڀتيون ۽ پئٽرول جا ڊرم گاڏڙي جيپ ۾ هئا.
اسين به بسم الله ! ڪري جيپن ۾ چڙهي ويٺاسون. قدرت اسان تي اهڙي مهرباني ڪئي جو بادل ۽ ميگهه ملهار جي موسم ڄڻڪ اسان جي آڌرڀاءُ لاءِ سيڙجي بيٺي هئي. نئون ڪوٽ تائين سفر به سڻانگو ۽ چوڦير ساوا کيت ۽ ٿڌڙي هير هئي. موسم ۾ خنڪي هئي ۽ اياز آسمانن ۾ ٿي اڏاميو. اسانجي منزل هئي سڌو ننگر پارڪر وايا اسلام ڪوٽ ۽ ويراواهه پر سڄي هٿ تي مٺيءَ جو رستو ڏسي مون چيو هلو مٺيءَ، ڪنهين اعتراض نه ڪيو. مٺيءَ ۾ مختيارڪار ۽ مکيءَ آڌرڀاءُ ڪيو، ماني به کارائي، مانجهاندو ڪري مٺي شهر گهميوسين ۽ تڙ ٿي، يعني کوهه تي به وياسون. ٿري ماڻهو ننڍي کوهه کي چون وانءِ. سفر جو مزو، تڙ تڪڙ ۽ ڀڄ ڀڄان ۾ ناهي، سو آرام سان رهي پياسون.
صبوح جو چيم ته هلو ڏيپلي. ٿوري آنا ڪاني ٿي پر راءِ اها بيٺي ته آيا آهيون ته ڇو نه ڏيپلو ڏسجي جنهن هيڏا وڏا ذهن پيدا ڪيا هئا. جيپن پنڌ سؤلو ڪري ڇڏيو آهي نه ته اڳي ٽي ڏينهن لڳندا هئا ڏيپلي پهچڻ ۾. اصل سرڪاري اعلان نامو (سرڪيولر) جاري ٿيل آهي ته ڪو ٿري آفيسر هڪڙو ڏينهن موڪل وٺي ته کيس ٽي ڏينهن وڃڻ جا ۽ ٽي ڏينهن موٽڻ جا واڌو ملندا ڇو ته سفر اٺن تي ڪبو هو ۽ وچ تي ڊاٻو (منزل) به ڪيو ويندو هو. ڪچڙي منجهند جو اچي ڏيپلي پهتاسون. تمام ننڍو ۽ معمولي شهر آهي. گهڙيءَ ۾ سڄي ڳوٺ کي خبر پئجي وئي ته مهمان آيا آهن. هڪ خوبرو کلمک نوجوان اچي اسان سان مليو ۽ اهڙو قرب ڏيکاريائين جو اسين سندس چيچ ۾ ٻڌجي وياسين. اسين پيا وڃان وڃان ڪيون ۽ هو ڇڏيئي نه. چي ”ماني کائڻ کانسواءِ نه ڇڏيندو سانوَ!“ ڊاڪٽر صالح ميمڻ ۽ ڊاڪٽر سڄڻ ميمڻ جو ويجهو عزيز هئو. اياز کانئس اوسي پاسي، گاهن گلن، پوشاڪن ۽ ريتن رسمن بابت چڱي چوکي پڇا ڳاڇا ڪئي ۽ پنهنجي ڪتابڙي (ڊائري) ۾ ٽِپ (نوٽ) لکندو ويو.
مانيءَ کانپوءِ اسان موٽڻ جي ڪئي ته هن چيو ته ”هت سارڻ ڍنڍ نه ڏٺؤ ته ڄڻ ڏيپلي آيا ئي ڪونه!“ چي ”قدرت جو ڪرشمو آهي. سڄو ڏينهن ٽرڪون ڀري لوڻ ڪڍوس ته به صبوح جو ڍنڍ لوڻ سان اهڙيائي ٿمي پئي آهي.“ ـ ”ڀائي گهڻو پري آهي؟“ چي ”گاڏين ۾ ويهو ته اڌ ڪلاڪ ۾ ڏسي موٽي به ايندؤ!“ اهو قدرت جو ڪرشمو به ڏسي آياسون. صاف اڇو ڪپهه جهڙو لوڻ جيترو وڻيوَ اوترو ميڙي، ڀاري گاڏيون (ٽرڪون) ڀري کڻو پر لوڻ کٽڻ جو ئي ڪونهي. صبوح تائين کوٽ پوري! اڳي هرڪو مقامي ماڻهو توڙي دڪاندار ۽ واپاري بنا روڪ جي اڻ ميو لوڻ کڻي ويندا هئا پر پوءِ سرڪار ڍنڍ ٺيڪي تي ڏئي ڇڏي. اهڙي هڪ ڍنڍ مون تعلقي کپري ۾، گرهوڙ شريف ويندي، هٿونگي طرف به ڏٺي هئي.
موٽندي اسان جي ميزبان چيو ته ”ڀرسان ئي هڪ سير سپاٽي (پڪنڪ) جي سهڻي جڳهه آهي هلو ته اتان گهمي اچون!“ـ ” ڀائي آهي ڇا؟“ چي ”تلاءَ آهي، وڻ آهن، وسڪاري ۾ ماڻهو اتي سڄو ڏينهن گذاريندا آهن. ٻوڙ ماني پلاءُ پيا پچندا آهن. بس هلو!“ سندس قرب ۽ سڪ ڏسي وياسون. نڪو هو تلاءُ نڪو وڻڪار. هڪ کڏو هو، ڪنهن بنگلي جي ڊرائنگ روم (اوطاقي ڪمري) جيڏو، جنهن ۾ ڦڙو به پاڻيءَ جو ڪونه هئو. هڪڙو ٻه وڻ ڪونڀٽ جا هئا. ٻيو مڙيئي خير! چيائين ته ”مينهن پوڻ سان هي ڀڏو ايترو ڀرجندو آهي جو ماڻهو ان ۾ ترندا آهن. ڳالهه کي وزندار بڻائيندي ٻڌايائين ته هڪ آفيسر ان ۾ ٻڏي به ويو هو!“ سندس دل رکڻ لاءِ واهه واهه ڪئيسون. گڏوگڏ اهو به محسوس ڪيوسون ته جت وڻ ناهي اتي ڪانڊيرو به درخت. ٿر جي واري ۽ ڀٽن ۾ اهڙي جاءِ هجي جنهن جي پاڻي ۾ ماڻهو ٻڏي وڃي، واقعي وڏي ڳالهه آهي.
انهيءَ جوان جا احسان، نه وسارڻ جا آهن نه ان جو ڪو معاوضو ٿي سگهي ٿو. پر اسان شهرين جا ڏسو افعال! ڏهن سالن کانپوءِ اهو نوجوان مون سان ڪراچي ملڻ آيو جڏهن مان اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس. ٽي چار دوست به ساڻ هئس جن سان شايد ڊاڙون به هنيون هجائين ته مان سندس تمام قريبي واقفڪار هئس. الميو ته ڏسو ته مو ن کيس سڃاتو ئي ڪونه. هو ويچارو ڏاڍو ڦڪو ٿيو. پوءِ ته مون ماحول سڌارڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي، ڪوڪا ڪولا به گهرايم ۽ مانيءَ جو به زور ڀريومان، پر ڳالهه نه ٺهي نه ٺهي. ماني قبول نه ڪيائون ۽ مان به ڏاڍو ڦڪو ٿيس، اڄ ان واقعي جو جائزو وٺان ٿو ته مون به ڏوهه ڪونه ڪيو. ڏهه سال گذري ويا. شڪليون صورتون ئي مٽجي ٿيون وڃن. وري اوچتو اچي نڪرن، ماڻهو ڪيئن سڃاڻندو؟ اڳواٽ فون ڪري، يادگيرو ڏياري اچي ها ته نه پاڻ ڦڪو ٿئي ها، نه مونکي ڏٺو ڪري ها. رڳو اڳواٽ خط لکي ها ته به ڳالهه ٺهي وڃي ها. مونکي ته سندس نالو به وسري ويو آهي.