6
اڄ اسان جي سنڌي نوجوانن به فرض کان منهن موڙي حقن جي ڳالهه ڪرڻ شروع ڪئي آهي. ڀائرو، پاڻ سنڀالي وٺو نه ته ڳاٽي ڀر ڪرندا. نوڪري وٺي، ڪم ڪن ڪونه. ڪوڙيون حاضريون ڀرائي پگهار تڳائي مڇن کي تاءُ ڏئي ٻانهون لوڏيندا هوٽلن تي ويٺا آهن. سڄي نئين ٽهي هوٽل پوٽا ٿي پيا آهن. ڊڄو ان ڏينهن کان جڏهن گجر موري جيان ڪُتر جي ويندؤ! پرائي عيب جوئي ڪجي، سو به چشڪا وٺي، ته پوءِ اهي ئي عيب پاڻ ۾ پيدا ٿيندا ۽ اڳيون نور به هليو ويندو.
ڪرڻي هئم پنهنجي ڪٿا ۽ ويٺو آهيان پنهنجا ويچار اورڻ. پر منهنجا ويچار ئي ته مان پاڻ آهيان، نه ته رڳو گوشت پوست ۾ هلچل، جنهن کي اياز ’ڳڀي جي ڳولا‘ ٿو چوي. هن ۾ ڇا رکيو آهي؟ ڪٿي پڙهيو هئم ته آتم ڪٿا دراصل آهي آتم اگهاڙ. اهو ته وڏو فن آهي شايد مان نه نڀائي سگهان. هونئن به رب سترپوش آهي، ان جو حڪم آهي ته نه رڳو ٻين جي سترپوشي ڪيو پر پنهنجا عيب به لڪايو. پنهنجا عيب لڪائڻ به چڱي ڳالهه آهي. چوندا آهن ”ڍڪي ڀلي“ اها هڪ سماجي خوبي آهي. عيب کولبا ته آهستي آهستي حيا ۽ شرم موڪلائي ويندا ۽ ٻڌڻ وارا به چوندا: فلاڻو به هيئن ٿو ڪري، جي اسان ڪيو ته ڇا ٿي پيو؟ ائين برائي جو ٻج ڇو ڇٽجي؟ خود پاڻ به ان کي عيب نه ٿو سمجهجي. پوءِ اهڙو به وقت اچي ٿو جو ماڳهين ان عيب کي چڱو سمجهي ان برائي تي فخر ٿو ڪجي. توهان گهڻن کي اهڙي ڊاڙ هڻندي ٻڌو هوندو ته ”مون به اهڙي ڪئي مانس جهڙي ٻرڙو ڪري ٻارن سان. يا ڪتن سان گڏ کارايو مانس، اهڙو ته ڪم ڪيو مانس جو ياد ڪندو“ چور چوريءَ جا ڪارناما ٻڌائيندو. زاني پنهنجي زناڪاري جون ڪارروايون فخر سان ٻڌائيندو ڄڻ ته ڪا کيپ کٽي هجيس ۽ پوءِ برائي کي برو نه سمجهندو.
علامه آءِ آءِ قاضيءَ کان هڪ دفعي پڇيو سين ته ”سائين اهو ’شَرِّ غَاسِقٍ‘ ڇاهي جنهن کان سوره فلق ۾ پناهه گهري وئي آهي ته رب منهنجا پناهه ڏي ان اونداهي شر کان جڏهن ڇانئجي وڃي.“ علامه صاحب جواب ڏنو ته ”اهو گناهه يا برائي جيڪا ڪندي ڪندي اوهان جي ذهن کي اهڙي اوندهه گهيري ويندي جو برائيءَ کي برائي نه سمجهندا ۽ چڱائي جو ڪرڻو به نظر نه ايندو. سو، شر غاسق، اهو شر آهي جو ذهن ۽ قلب تي اهڙو ڇانئجي وڃي جو ان ۾ برائي نظر ئي نه اچي.“ الحمد الله اهڙن عالمن جي صحبت نصيب ٿي جن دلين جا انڌيرا دور ڪري ڇڏيا تنهن ڪري پرواهه نه ڪيو، مون شر غاسق کي غالب پوڻ نه ڏنو آهي، ان ڪري جيڪي ڪجهه آهيان کولي پٽ وجهندس، پوءِ برو چئو يا چڱو، مون کي ڪهڙو ٿو فرق پوي. جوانيءَ ۾ ڪوئي لوئيندو يا الزام تراشي ڪندو هو ته ڏاڍو ڏک ٿيندو هو ۽ ٻه ٽي ڏينهن اندر ۾ آنڌ مانڌ هوندي هئي ۽ پوءِ ٺري ٿانئريا ٿي ويهي رهندا هئا سون. الله سائين صبر جا خرار ڏئي ڇڏيا هئا. سو آهستي آهستي سور پچائڻ جي عادت پئجي وئي ۽ بقول ڀٽائي گهوٽ جي ”ڪڏهن ڪوسا نه ٿيا ڏوراپو ڏيئي.“ ڏوراپو نه ڏيڻ جي ڪري اڳلو پاڻ مرادو ککو وکو ٿي اچي پنهنجي صفائي پيش ڪندو هو ۽ پاڻ وري سندس پٺي ٺپري دلجوئي ڪندا هئاسين ته مڙئي خير آهي، انسان خطا جو گهر آهي، ڪڏهن اسان کان به ڪا خطا ٿي پوي ته دل ۾ نه ڪجانءِ، معاف ڪري ڇڏجانءِ. ان دوست تي اهڙو اخلاقي رعب پئجي ويندو هو جو سڄي عمر عزت ڪندو رهندو هو. ائين دوستن ۽ مداحن جو حلقو ويو وڌندو، ويو وڌندو، ۽ رب به رهنمائي ڪندو رهيو جو نه ڪنهن جي دل رنجائي سون ۽ نه ڪنهن جي بيعزتي ڪئي سون. ان ڪري سڀن وٽان مانُ مليو. هونئن به هڪ ڳالهه ٻڌايانوَ، مون وٽ لڪائڻ لاءِ ڪجهه به نه آهي. اهڙي ڪا حرڪت ڪانه ڪئي اٿم جو شرمار هجان. ڀلي منهنجي دشمنن کان پڇي ڏسو. دشمن ته اٿم ڪو نه. البته مخالف ته ٿين ئي ٿين ٿا. انهن مخالفن به ڳولهي ڳولهي ڪو الزام هنيو ته منهن جي کائڻي پين.
پنهنجي هڪ ڳالهه ٻڌايان؟ اعتبار ڪونه ڪندؤ آهي ته هام هڻڻ ۽ يا پنهنجي منهن ميان مٺو بڻجڻ پوءِ به چوڻ ۾ ڇاهي. مون ڪڏهن به ڪوڙ ڪونه ڳالهايو آهي. ننڍي هوندي کان ئي اها ڳالهه منهنجي سرشت ۾ ويٺل آهي. طبيعت کان مجبور آهيان. خير ننڍا ننڍا بي ضرر ڪوڙ يا خيري ڪوڙ ته ڳالهائجن ٿا. ائين ته ڪنهن بزرگ جو قول آهي ته پنهنجي زال سان کلي ڳالهائڻ، ساڻس محبت جو اظهار ڪرڻ ۽ سندس حسن جي ساراهه ڪرڻ، عبادت آهي. مطلب ته ثواب آهي. ڪنهن کي قاتلن کان بچائڻ خاطر ڪوڙ ڳالهائڻ ضروري ٿيو پوي. شر کي ٽارڻ يا مسئلي کي سلجهائڻ ۽ ٻن ڌرين کي پرچائڻ لاءِ ڪجهه ترڪيب ڪرڻ کي به نندي نه ٿو سگهجي. قاضي امام علي ۽ سندس ڀاءُ قاضي اختر علي پاڻ ۾ ايترو ڪاوڙيل هئا جو ڳالهائيندا ئي نه هئا. مان لاڙڪاڻي ويس ته قاضي اختر علي هڪ شاندار پارٽي ڪئي هئي ۽ ان ۾ مون کي سڏايو هئائين. ممتاز علي ڀٽي سان منهنجي پهرين ملاقات اتي ٿي. ممتاز صاحب خاموش طبيعت ۽ ٿور ڳالهائو ٿي لڳو. مون اتي امام علي قاضي جو ذڪر ڪيو. ڪراچي موٽي اچي امام علي قاضيءَ کي پارٽيءَ جو سارو احوال ڏنم ۽ چيو مانس ته ”اختر علي توکي سلام ڏنا.“ قاضي صاحب تمام ذهين ماڻهو آهي. اعتبار نه آيس سو چئي ڏنائين ته ”هو مون سان ڳالهائي ڪونه سو سلام ڪٿان ٿو موڪلي.” مون چيو ”پڇي ڏسجانئس!“ نتيجو اهو ٿيو ته آهستي آهستي ٻئي ڀائر پاڻ ۾ ڳالهائڻ لڳا. اهڙا ڪي ٿورا واقعا ڇڏي صفا نپٽ سچار هوندو هئس. ڪو زيان ٿي پيو ته امان کي وڃي چوندو هئس ته هي زيان مون کان ئي ٿيو يا هي پليٽ مون کان ڀڳي. امان به ٿڦ وهائي ڪڍندي هئم.
اسڪول ۾ به ائين. شام جو اسڪول وڃي ڪرڪيٽ يا والي بال راند کيڏڻ لازمي هئي. بيٽ، بال ۽ ٻيو سمورو سامان اسڪول وارا ڏيندا هئا ۽ راندين جي في هوندي هئي اٺ آنا مهينو. پوءِ به ڪير ٿو شام جو گهر ڇڏي، پاڙي جون رانديون ڇڏي اسڪول وڃي. سو ڪيترا ڇوڪرا ڪونه ايندا هئا، پر حاضري پوندي هئي. ٻئي ڏينهن ماستر صاحب اهڙن ڇوڪرن کي اٿاري سبب پڇندو هو. ڪو چوي امان بيمار هئي يا مون کي بخار هو يا مهمان آيا هئا. سيڌو وٺڻ ويو هئس وغيره. مون کان جڏهن ماستر صاحب سبب پڇيو ته چيم ”بس دل نه ٿيم سو ڪونه آيس.“ ٻين کي اٿاري بيهاريائين ۽ مون کي چيائين ”بينچ تي چڙهي بيهه!“ ٻئي دفعي ماستر مسٽر ناگراڻي هو شايد تنهن بورڊ تي هڪ پرابلم لکيو ته موڪل جي گهنٽي وڳي. چيائين ”سڀ ويٺا هجو، پرابلم لکي گهران ڪري اچجو!“ ٻئي ڏينهن صبح ساڻ وٺ ڪيائين. جن نه ڪيو هو تن کي دڙڪا به ڏنائين ۽ هڪ هڪ آنو ڏنڊ به وڌائين. ڪن چيو ته ”ڪونه ڪيوسين“، ڪن چيو ”سمجهه ۾ ڪونه آيو.“ جڏهن مون کان سبب پڇيائين ته مون چيو ته ”مون بورڊ تان اتاريو ئي ڪونه!“ چيائين ”ڇو؟“ مون چيو ”بس ائين ئي.“ ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ ٻه آنا ڏنڊ وڌائين.
شام جو راندين تان موٽندي تجر باغ مان لنگهڻ لاءِ ريل جو بند ٽپڻو پوندو آهي. بند تي گورکا فوجي بيٺا هئا. ڇوڪرا پري بيٺا هئا. چون پيا ”نه وڃو گورکا مارين ٿا جو اڳ ۾ ڪن ڇوڪرين کين پٿر هنيا هئا.“ گورکا قد جا ننڍا، سانورا بدن جا مضبوط ۽ شوخ طبيعت جا ٿين ٿا. پهاڙي ماڻهو آهن ۽ انگريز کين فوج ۾ ڀرتي ڪندا هئا. ڇوڪرا چون ته ”ڦري وڪڙ ڪري ڦاٽڪ وٽان هلون!“ مان چوان ”ڇو؟ مون ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي؟ مان کين سڌو ٻڌائيندس.“ سو اڪيلو ئي اڪيلو بند تي هليو ويس. ڏهن ٻارهن سالن جو ٻار پر سچائي ۾ يقين. هڪ فوجيءَ کڻي ٻانهن کان جهليم الائي ڇا چيائين ڀڳل ٽٽل اردو ۾. مون کيس چيو ”تون ڪير ٿيندو آهين مون کي جهلڻ وارو. مون ڪو ڏوهه ڪونه ڪيو آهي.“ ان گورکي سپاهي جا مون کي ٿڦ هنئين اها اڃا ياد اٿم، ڳٽو پوسرڻ لڳو ۽ ڪن مان زوزاٽ نڪري ويا. پوءِ به ٻانهن ڇڏائي بند ٽپي هليو ويس، ٻيا ڇوڪرا ڀڄي ويا. سڄي واٽ پڄرندو خارون کائيندو آيس. سچ ڪو ڏاڍو ڪوڙو ٿو ٿئي، امڙ ئي ڪٽي رکندي هئم. پر جي منهنجي زبان ڪوڙ تي وري نه، ڇا ڪجي.
حيدرآباد ۾ لطيف آباد واري بنگلي تي لڙي منجهند ٽين چئين بجي مير علي مدد خان ٽالپر اچي نڪتو. مير صاحب جو ائين بيوقتو اچڻ سمجهه ۾ نه آيو. مير صاحب چيو ته ”هڪ ماڻهو منهنجي ڳولها ۾ آهي ساڻس ملڻ نه ٿو چاهيان. ڀايان ٿو فون هت به ڪندو پر توهان نه کڻجو يا کڻو ته چئجوس ته مير علي مدد خان هت ڪونه آهي.“ ائين فون جي گهنٽي وڳي. مون فون کنئي ۽ هن ماڻهو چيو ”جمال صاحب مير علي مدد خان کي ڏجو!“ ته مون سوال پڇيو ”مير علي مدد خان؟“ ته مير صاحب فون مون کان کسي ۽ ٻئي هڪ دوست کي ڏني ۽ کيس چيو ته ”چوينس ته ڪونهي.“ هن به فون واري کي چيو ته ”مير صاحب هت ڪونه آيو آهي.“ پوءِ مير صاحب چيو ته ”جمال صاحب معاف ڪجو مون کي خبر آهي ته توهان فون تي به ڪوڙ ڪونه ڳالهائي سگهندا.“
سزائون به کاڌم، ٻالڪ پڻي ۾، اسڪول ۾ ويندي نوڪريءَ جي آخري سالن ۾، پر جي ڪوڙ ۽ دوکو اچيم نه، ڇا ڪجي؟ شاهاڻي لا ڪاليج ۾ ٽي پيرڊ ٿيندا هئا. ٻن پيرڊن کان پوءِ رسيس ٿيندي هئي ۽ گهڻا ڇوڪرا هليا ويندا هئا. ٽيون پيرڊ هوندو هيو مسٽر ٿڌاڻي جو جيڪو آئين جي تاريخ ۽ قانون سازي پڙهائيندو هو. ان کي ڪاوڙ لڳي ته ڇوڪرا سندس پيرڊ ۾ نه ٿا اچن. سو پرنسپال کان آرڊر ڪرايائين ته جيڪو ٽئين پيرڊ ۾ نه ايندو ان کي سڄو ڏينهن غير حاضر ليکيو ويندو. بمبئي يونيورسٽي هئي، ڪو مذاق نه هو. هڪ ڏينهن به حاضر کٽل هوندي هئي ته امتحان ۾ ويهڻ نه ڏيندا هئا، ڪو هڪ پيپر ۾ صرف اڌ مارڪ تان فيل ٿيو ته ڀلي سر غلام حسين جو پٽ هجي پاس ڪونه ڪندس. ٻئي ڏينهن ٽئين پيرڊ ۾ فل حاضري ڏسي پروفيسر صاحب خوش ٿيو ۽ چيائين ته ”ڪو به جوڳو سبب هجي ته اهو ڇوڪرو کانئس موڪل وٺي سگهي ٿو.“ ڏهه پنڌرهن شاگردن جي قطار لڳي وئي ۽ مان به ان ۾ شامل ٿي ويس. ڪنهن مٿي جي سور جو چيو، ڪنهن پيٽ جي گڙٻڙ، ڪنهن ماءُ جي بيماري، ڪنهن ٻيو ڪو ضروري ڪم پر سڀ ڪنهن کي انڪار ڪندو آيو. مون کان پڇيائين ”ڇاهي؟“ مون دريءَ ڏانهن نهاري برنس گارڊن ڏانهن اشارو ڪيو. جهڙالو هو ۽ بوندون پئي وسيون. چيم ”موسم ڏاڍي سٺي آهي ڀانيان ته ٻاهر ڪنهن وڻ هيٺان وڃي ويهي رهان!“ مون کي چيائين ”تون ڀلي وڃ!“ اهو حياتيءَ ۾ پهريون دفعو سچ ڳالهائڻ جو اجر مليو هئم. پروفيسر صاحب ڪو اهلِ ماڻهو هو. مان به ڀرپور خوشي ۾ نڪري برنس گارڊن ۾ هليو ويس. اهو برنس گارڊن اڄ وارو برنس گارڊن ڪونه هو. سهڻو، وڻن گلن، ناريلن ۽ ڪارن انگورن جي ولين وارو گارڊن هو. هاڻي ته دڪان، مسجدون، فليٽ، آفيسون، ميوزم، آرٽ ڪائونسل وغيره ٺهي ويون آهن. نالو باغ جو وڃي رهيو آهي. انهيءَ ننڍي اجر جي خوشي اڄ به ياد اٿم، باقي ته سزا ئي سزا مليم. پنهنجي امڙ ئي ڪُٽي رکيو.
پنهنجي امڙ جي مار تي ڏک ٿيندو هو، سخت ڏک، ايتري قدر جو اذيت پسند ٿي پوندو هئس ۽ پاڻ کي نقصان پهچائڻ جو سوچيندو هئس ڀل تي امڙ کي سيڪ اچي! اها اذيت پسندي ئي بنياد آهي خودڪشيءَ جو. خودڪشي نه بهادري آهي ۽ بغاوت. اهڙا ماڻهو حد درجي جا گيدي ۽ مقابلي کان عاري ۽ ذهني طرح معذور ٿين ٿا. پوءِ فرار ڳولهين ٿا پنهنجي اذيت پسنديءَ جي تسڪين لاءِ ۽ پنهنجن پيارن کي سهسائڻ ۽ روئاڙڻ ۾. سو پنهنجن نامناسب روين تي ڏک ٿيندو هئم؛ ڏاڍو شديد ڏک. باقي پراون جي ڪاوڙ تي ڪاوڙ ايندي هئم ۽ پنهنجي ڪئي تي پاڻ مضبوطيءَ سان پير کوڙي بيهي رهندو هيس. اهڙا واقعا جيئن ياد آيا تيئن لکندو ويندس. سردست ٻه ٽي سياسي واقعا ياد اچن ٿا تن جو ذڪر ڪندو هلجي.
1972ع کان 1978ع تائين اسيمبلي جو سيڪريٽري هئس ۽ وري جڏهن 1984ع ۾ اسيمبليون قائم ٿيون ته 1985ع تائين سيڪريٽري رهيس. 1972ع کان 1977ع تائين خانصاحب غلام الرسول ڪيهر اسپيڪر هو. تمام شاندار ماڻهو، حد درجي جو سياڻو، صابر نهٺو ۽ قاعدي قانون پابندي هو. سندس دؤر ۾ ميران محمد شاهه کان پوءِ، اسيمبلي جو شاندار دور هو. 1977ع ۾ نيون اليڪشنون ٿيون ته ڪيهر صاحب ڏاهپ کان ڪم وٺي پاڻ اليڪشن ۾ بيٺو ئي ڪونه ۽ سندس وڏو فرزند امداد حسين ڪيهر ميمبر چونڊجي آيو. ڪيهر صاحب اسپيڪر هو ۽ سندس پوٽي جي شادي ممتاز علي ڀٽي جي نياڻي سان لاڙڪاڻي ۾ ٿيڻي هئي. هڪ طرف اسپيڪر ٻئي طرف چيف منسٽر. ته به ڪيهر صاحب مونکي چيو ته ”ابڙا صاحب اسيمبلي جي ويگن کپندي. توهان جي ڇا صلاح آهي؟“ مون چيو ”سائين توهان جي پنهنجي شيءِ آهي ڀلي کڻي وڃو، باقي صلاح پڇو ته پوءِ قائدي موجب اٺ آنا ميل جي حساب سان ٽي سئو روپيه ڀري رسيد وٺي پوءِ کڻي وڃو!“ چپ ٿي ويو. ٻئي ڏينهن مونکي سڏائي منهنجو شڪريو ادا ڪيائين جو صحيح صلاح ڏني هئم. ٽي سؤ رپيا ڀري رسيد وٺي پوءِ ويگن کڻي ويو جا لاڙڪاڻي ۾ مهمانن، آفيسرن، اخبار وارن ڏٺي ڪو ڀؤ ڀولو ڪونه هو جو رسيد ساڻ هئي ۽ قانون جي خلاف ورزي ٿيل ڪانه هئي. شادي تان موٽي هڪ ڀيرو ٻيهر منهنجو شڪريو ادا ڪيائين. اهو محض پنهنجي ماتحت آفيسر جي همت افزائيءَ لاءِ ڪيائين ته جيئن صحيح صلاح ڏيڻ کان نه هٻڪي.
ان جي ابتڙ 1977ع ۾ آغا صدر الدين اسپيڪر ٿيو ته مونکي چيائين ته سندس حقوق مطابق سندس ”ذاتي بنگلي تي ايئر ڪنڊيشنر لڳايا وڃن ۽ ريفريجريٽر به ڏنو وڃي.“ مون کيس ٻڌايو ته ”اهي سهوليتون سرڪاري بنگلي لاءِ آهن. اوهان اڳي ئي پنهنجي خانگي بنگلي لاءِ گورنمينٽ کان ست هزار رپيا مهينو وٺون ٿا ان ڪري اها قانون جي ڀڃڪڙي ٿيندي جو توهان خانگي ايئر ڪنڊيشنر ۽ ريفريجريٽر به سرڪاري خرچ تي لڳايو. ٻيو ته فلاڻي قانون هيٺ ان لاءِ چيف سيڪريٽري، فنانس سيڪريٽري ۽ ڪميونيڪيشن جي سيڪريٽري کي لکڻو پوندو ۽ هو اسان جي گهر رد ڪري ڇڏيندا جا ڳالهه اسپيڪر جي شانَ وٽان ناهي.“ آغا صاحب ناراض ٿي پيو. وري اچي کيس ٻه خوشامدي ڀولڙا لڳا هڪ مسٽر ولي محمد بلوچ جو ڊپٽي سيڪريٽري هو ۽ ٻيو عبدالقيوم چاچڙ جو ڪلارڪ ۽ هڪ نااهل ۽ فتنه انگيز ماڻهو هو. مسٽر ولي محمد ته محنتي ۽ قابل ماڻهو هو پر کيس نوڪري جي لوڙ ۽ لالچ هئي. قيوم چاچڙ ته ڏڏ، جڏو، اڻڄاڻ ۽ خودغرض ۽ حرفتي ماڻهو هو. اهي ٻئي آغا صاحب کي ورائي ويا ته توهان پاڻ مالڪ آهيو جيئن وڻيَو تيئن ڪري سگهو ٿا ۽ ابڙو صاحب خواهه مخواهه توهان جي مخالفت ٿو ڪري.
نيٺ آغا صاحب کي خانگي بنگلي تي ٻه ايئرڪنڊيشنر ۽ ريفريجريٽر سرڪاري خرچ تي هڻائي ڏنائون. وري آغا صاحب وڃي سکر هاڪي مئچ ڏسڻ ته اچڻ وڃڻ ۽ رهائش جي خرچ جو بل هزارن ۾ ٺاهي مون ڏي موڪليائين ته پاس ڪريان. مون روبرو وڃي کيس سمجهايو ته ائين ڪرڻ ۾ توهانجو ئي نقصان آهي پر آغا صاحب ماڳهين ڪاوڙجي پيو. مون به کيس چئي ڏنو ته هو پنهنجي دستخط سان بل وصول ڪري ۽ هو ائين ڪرڻ لڳو. الٽو چيف سيڪريٽري سعيد احمد قريشيءَ کي لکيائين ته مسٽر ابڙي جي جاءِ تي کيس ٻيو سيڪريٽري ڏنو وڃي. مون کي به کڙڪ پئجي وئي سو وڃي آغا صاحب کان پڇيم ته چيائين ته ”ابڙا صاحب، چيف سيڪريٽري توتي ڪاوڙيل آهي.“ مان به سڌو ويس چيف سيڪريٽريءَ وٽ ۽ ڪاوڙ جو سبب پڇيم. چيائين ”ڪير ٿو چوي ته مان توتي ڪاوڙيل آهيان.“ مون چيو ”آغا صاحب!“ ته هڪدم چيائين ته ”بڪواس ٿو ڪري مان ته تو مان تمام خوش آهيان پر هو پنهنجي مائٽ بارڪزئي کي آڻڻ ٿو گهري!“ مون چيو ”سائين اسپيڪر صاحب پاڻ ائين ٿو چاهي ته پوءِ ٺيڪ آهي ائين ئي ٿيڻ کپي!“ خدا جو شان، مارشل لا لڳي، آغا صاحب نڪري ويو مان ويٺو رهيس. پر ان کان وڏي ڳالهه اها ته انهن ئي ايئرڪنڊيشنر، ريفريجريٽر ۽ گشتي سفر جي بلن جي ڪري آغا صاحب کي گرفتار ڪيو ويو. اُها ئي ايم پي اي هاسٽل مارشل لا ڪورٽ ۾ آغا صاحب پنهنجن ماتحتن جي روبرو پيدل جوابدار جي حيثيت ۾ پيش ٿيندو رهيو. تعز من تشاء و تذل من تشاء.
وري ٻيو اسپيڪر مسٽر عبدالله حسين هارون به انهن ٻن خوشامدڙين جي وَرَ چڙهي ويو ۽ مٿان مليس نادان دوست آغا رفيق جو تڪڙي پروموشن جي شوق ۾ اکيون ٻوٽي بيهي رهيو. مون هارون صاحب کي گهڻو ئي سمجهايو پر منهنجو ذاتي خيال آهي ته هارون صاحب جو عقلي درجو (آءِ. ڪيو) پندرهن سورهن سالن جي الهڙ ڇوڪراٽ کان مٿي ڪونه هو. وري مٿي ۾ هوا اها ويٺل ته هو تمام قابل هو. اسيمبليءَ کي به ميونسپالٽي سمجهائين ٿي، جتان هو آيو هو. ڪلارڪن کي ويهڻ لاءِ ڪرسيون ميزون ڪونه هجن ۽ هارون صاحب اُهي پيسا ورائي پنهنجي ڪمري جي آرائش تي خرچ ڪرڻ لڳو. خير، اهڙو کيس اختيار هو ته منظور ٿيل بجيٽ جي حد اندر، هڪ مد جو خرچ ڦيرائي ٻي مد ۾ ڪري، انڪري مون رڳو کيس سمجهايو ۽ مخالفت ڪانه ڪيم.
آفيس جي ڪمري اندر وري هڪ ڪئبن ٺهرايائين جتي دوستن سان ويهي ماني وغيره کائي سگهجي. سو به ٺهيو، مٿان حڪم ڪيائين ته ريفريجريٽر ۽ ڪراڪري (پليٽون، چمچا وغيره) سرڪاري پئسن مان خريد ڪيا وڃن. مون انڪار ڪندي کيس سمجهايو ته اهو غلط ٿيندو ۽ سندس لاءِ ئي نقصانڪار ثابت ٿيندو؛ ٻيو ته ڪا به خريداري ان ڪميٽيءَ معرفت ڪبي جنهن ۾ فنانس منسٽر، فنانس سيڪريٽري ۽ ڪميونيڪيشن سيڪريٽري هوندا. هڪ ڏينهن منهنجي ويٺي ئي يا مون کي پنهنجي هوشياري ڏيکارڻ خاطر فنانس سيڪريٽريءَ کي ۽ وري سيڪريٽري ڪميونيڪيشن کي به لنچ جي دعوت ڏنائين. ٻنهي سيڪريٽرين ڇو ۽ ڇا ڪئي ۽ نيٺ ”حاضر!“ چئي هائو ڪيائون. عبد الله ميمڻ هو فنانس سيڪريٽري ۽ سالڪ نذير هو سيڪريٽري ڪميونيڪيشن. هارون صاحب فخر سان مون ڏانهن ڏسي چيو ته ”ٻئي اچن ٿا“ ۽ پوءِ انٽر ڪانٽينينٽل هوٽل جي مئنيجر کي مختلف کاڌن لاءِ آرڊر ڏنائين ته ڏيڍ بجي گرم گرم پهچايا وڃن.
مان ته سيڪريٽري صاحبن جي ڇو ڇا مان سمجهي ويو هئس ته هو ڪونه ايندا. سي ايس پي آفيسر ڏاڍا سمجهدار، تور تڪ ڪرڻ ۽ ڳڻ ڪرڻ وارا هوندا آهن. ڏيڍ جا ٻه ٿي ويا ۽ هو ڪونه آيا. هارون صاحب جي کين فون مٿان فون پئي پوي ته اچو پر هنن جو پي اي پيو جواب ڏئي ته ”سائين توهان ڏانهن اچڻ لاءِ نڪري چڪا آهن.“ هارون صاحب چيو ته ”بس اچن پيا.“ مان به مشڪندو اٿي ويس ڇو ته منهنجو ويهڻ مناسب نه هو ڇاڪاڻ ته منهنجي بالا آفيسر جي منهنجي روبرو پت وائکي ٿي پوي ها ۽ مون ائين ڏسڻ نٿي چاهيو. اهو هو هارون صاحب جي سوچ ۽ سياڻپ جو انداز!
اهي ته ٿيون رواجي ڳالهيون پر هارون صاحب اسيمبليءَ جي ڪارروائيءَ ۾ به گهپلي بازي ڪرڻ لڳو. مثال طور مهمليءَ جي رٿ هڪ ڏينهن ۾ رڳو هڪڙي کڻي سگهبي آهي، پر هارون صاحب حڪومتي ڌر کي پريشان ڪرڻ خاطر قانون کي ريٽي، پنهنجي مرضي مطابق ڪابه مهمليءَ جي رٿ چونڊي اها کڻندو هو ته جيئن حڪومتي ڌر کي وڌ کان وڌ پريشان ڪري سگهجي. اهڙي طرح ميمبر صاحب ٺهراءُ پيش ڪندا آهن ۽ ان لاءِ سندن روبرو پُکا ڪڍبا آهن پوءِ جنهن جو ٺهراءُ پهرين نڪتو اهو ميمبر صاحب خوش ٿي ان ٺهراءُ لاءِ مواد، حقيقتون، دليل ۽ تقرير جي تياري ڪري ايندو آهي، پر هارون صاحب سڀ قانون کي ٽوڙي پنهنجي پسند جو ٺهراءُ کڻي، ان کي اسيمبليءَ ۾ کڻندو هو. ائين ڪرڻ سان ميمبر به ناراض ٿيندا هئا ته حڪومتي ڌر به ڇو ته ڪو ان لاءِ تياري ڪري ڪونه ايندو هو.
اسيمبلي جي انتظامي معاملن ۾ به ايڏي مداخلت ڪندو هو جو لکت ۾ آرڊر ڪيائين ته ڪنهن پٽيوالي جي بدلي به سندس اجازت کان سواءِ نه ڪئي وڃي. هاڻي غريب پٽيوالا، ڪو بيمار يا پوڙهو، ڪو دل جو مريض، ڪو ٻچڙيوال ملير کوکرا پار کان دير سان پهچڻ وارو هوندو، ڪو بنهه ڇوڪراٽ ۽ اڻ آزمودگار، سو انهن جون بدليون ڊپٽي سيڪريٽري، سيڪريٽريءَ سان ڳالهه ٻولهه ڪري سڀني جي سهوليت آهر ڪري ڇڏيندو هو پر هارون صاحب اختيارات استعمال ڪرڻ جي شوق ۾ گڙ ٻڙ گهوٽالو ڪري ڇڏيو. مون به بيزار ٿي کيس چيو ته آغا رفيق کي گهرائي ايڊيشنل سيڪريٽري ڪري رکي پوءِ جيئن وڻيس تيئن ڪري. آغا رفيق صاحب آيو ته مسٽر ولي محمد بلوچ ۽ عبدالقيوم چاچڙ جن جو ذڪر مون مٿي ڪيو آهي، سي کيس گهيري ۾ وٺي ويا ۽ ابتا سبتا آرڊر ڪرائي اسيمبلي سيڪريٽريٽ ۾ مانڌاڻ مچائي ڏنائون.
هيڏانهن، هارون صاحب چيف منسٽر خلاف گروپ بڻائڻ شرع ڪيو ۽ باقاعدي سندس چيئمبر سازش جو مرڪز ٿي پيو. هڪ ڏينهن مان به اتي وڃي نڪتس ۽ پاسو وٺي ويهي رهيس. هارون صاحب ايتري حد تائين ويو جو چيف منسٽر جي والد صاحب لاءِ چيائين ”بکيو سيد هو، گڏهه تي چڙهي ونڊ جون مانيون وٺندو هو!“ خيرپور ميرس جو هڪ ميمبر سرڪار علي شاهه ڀڻڪيو ته، ”پوءِ به ٽفن ڪئريئر کان بهتر.“ ياد رهي ته سر عبد الله هارون سائيڪل تي ٽفن باڪس کڻي آفيسرن کي اجرت تي ماني پهچائيندو هو. سرڪار علي شاهه جو رمارڪ هارون صاحب ڪونه ٻڌو پر جن ٻڌو سي کليا. مون پوءِ به ماحول اهڙو سٺو ٺاهيو جو چيف منسٽر، سائين غوث علي شاهه کي آماده ڪيم ته هو روزانو پنج منٽ کن اسپيڪر سان ملي پوءِ اسيمبليءَ جي هال ۾ هلي ته ائين ڪرڻ سان اسيمبلي جي ڪارروائي سؤلي سڌ ۽ چڱي ماحول ۾ هلندي. سائين غوث علي شاهه پهرين ته انڪار ڪيو پوءِ پر مون کيس ٻڌايو ته سر غلام حسين هدايت الله به ائين ڪندو هو ۽ اهڙي روايت قائم ڪرڻ گهرجي. اسپيڪر هڪ غير جانبدار منصف آهي.
هارون صاحب جون سازشون ڏسي سائين غوث علي شاهه هڪ دفعي مون کي چيو ته ”مان ته وٽس ڪونه ويندس، پر هاڻي ڏسجانءِ ته پٽيوالي جي معرفت کيس پاڻ گهرائيندس!“ ۽ مون افسوس سان ڏٺو ته ان ڏينهن ئي هارون صاحب ڊوڙندو چيف منسٽر سان ملڻ ويو ۽ ٻاهر نڪتو ته سندس ڪن ئي ڳاڙها ٿي ويا هئا معنيٰ چڱي ڇنڊ ڪڍي هئائينس پر هارون صاحب غلط بيانيءَ کان ڪم وٺندي مون کي چيو ته ”مسٽر ولي محمد بلوچ تي ڪاوڙيل هو!“ اها ڳالهه دل سان نه لڳي. ولي محمد بلوچ جي ڪاوڙ، اسپيڪر صاحب مان ڪيئن ڪڍبي. مون هارون صاحب کي تمام ٿڌي نموني سمجهايو ته هو قابل آهي، شاهوڪار آهي، چڱي خاندان مان آهي ۽ وڏي ڳالهه ته ننڍي عمر جو آهي سو هو جيڪڏهن حڪمت عملي ۽ صبر سان هلندو ته سندس سياسي مستقبل شاندار ٿي سگهندو باقي ههڙين حرڪتن سان ته هو اسپيڪر، توڙي اسيمبلي ۽ سيڪريٽريٽ جو وقار وڃائيندو، ته سندس ذهانت جي سطح (آءِ. ڪيو) اهڙو گهٽ هو جو پنهنجي ڪمري جي آرائش ڏي اشارو ڪندي چيو ته ”مان اسيمبلي جو وقار وڌايان پيو.“ مون به چئي ڏنو ته ”سائين اسيمبلي ڪو هوٽل جو ڪمرو ناهي!“
نيٺ هڪ ڏينهن تنگ ٿي مون فيصلو ڪيو ته مان استعيفا ڏئي ڇڏيان. مون گهر ۾ اهڙو اعلان ڪيو. منهنجي مرحوم گهر واري اکر ڪونه ڪڇي ڇاڪاڻ ته هوءَ منهنجي طبيعت کان چڱي طرح واقف هئي. باقي منهنجي داماد لالا سڪندر ۽ پٽن مخالفت ڪئي ته هيڏي وڏي ويهين گريڊ جي نوڪري، ڪار، پيٽرول، شوفر، گهر، ٽيليفون، نوڪر سڀ ڇڏڻا پوندا. پر منهنجي پتي تي پاڻي ڪونه پيو ۽ سڌو اسيمبليءَ ۾ اچي هارون صاحب کي چيم ته ”توهان سان خلاصو ڳالهائڻو آهي اندر ڪئبن ۾ هلو!“ وائڙو وائڙو ٿي اندر هليو. چيومانس ته ”هارون صاحب جيئن تون چڱي خاندان مان آهين، تيئن مان به آهيان، مان ڏسان ٿو ته توهان کي مون سان ڪم ڪرڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ٿي، انهيءَ ڪري مون کي سڀاڻي ڪرسيءَ تي نه ڏسندا.“ هارون صاحب ڪجهه وائڙو ٿيو پر ڪمال منافقيءَ سان چيائين ته ”ابڙا صاحب تنهنجي اسان کي ضرورت آهي ۽ توکي ڪونه ڇڏينداسين، ٻڌاءِ ڪهڙا ڪم تنهنجي مرضيءَ کانسواءِ ٿيا آهن ته اهي تنهنجي مرضي مطابق ڪري ڇڏينداسون.“ مان ته اهڙا مثال پني تي لکي کڻي ويو هئس سو کڻي هٿ ۾ ڏنومانس. هڪ هڪ مثال پڙهندو ان کي قلم سان نشان ڏيندو ويو ۽ چيائين ته ”ائين ٿيندو جيئن تون چوين ٿو، هاڻي ته بس نه؟“ مون کيس جواب ڪونه ڏنو. ماٺڙي ڪري آفيس ۾ آيس ۽ پنهنجا خانگي ڪاغذ پٽ، ڪتاب ۽ مصلو کڻي گاڏيءَ ۾ رکايم.
آفيس ۾ ويٺو ئي هئس ته مير حيات خان ٽالپر، چيف منسٽر خلاف عدم اعتماد جي رٿ کڻي آيو جنهن تي ٻارهن تيرهن ميمبرن جون صحيحون ٿيل هيون. مون لکت ڏسي مير صاحب کي چيو ته ”هي رٿ ته غير قانوني آهي، ڇاڪاڻ ته هڪ هڪ ميمبر کي الڳ الڳ رٿ ڏيڻ گهرجي.“ مير صاحب رُکائي يا ڊٺائي سان چيو ته ”تون وٺ، پاڻهئي اسپيڪر اُنکي منظور ڪندو ۽ هن ائين چيو آهي!“ ڏسو سائين هارون صاحب جا ڪم. اسپيڪر هڪ اڻ ڌريو منصف ٿيندو آهي هي ته ميمبرن کي ٽيڪ ڏيئي ڌر بڻجي بيٺو هو. مان وٽس ويس ۽ کيس سمجهايم ته هو اڻ ڌريو رهي، پاڻ کي ڏٺو نه ڪري ۽ اجايو چيف منسٽر سان ٽڪر نه کائي. منهنجي حيرت جي حد نه رهي جڏهن هارون صاحب چيو ته هو چيف منسٽر کان مٿاهون آهي. مون چيو ”ڪيئن ڀلا؟“ ته اسڪولي ٻار جيان جواب ڏنائين ته ”مان مٿي ڪرسيءَ تي ويهان ٿو ۽ هو هيٺ بئنچ تي ۽ مان هائوس جو اسپيڪر آهيان.“ مون چيس ”سائين هو هائوس جو ليڊر آهي!“ ڪڇيو ڪونه پر ڳالهه ڪونه وڻيس.
مان موٽي آيس، عدم اعتماد واري رِٿ تي پنهنجا رماڪ ٽائپ ڪرائي ان کي غير قانوني قرار ڏئي اسپيڪر کي ڏياري موڪليم. انهن ڪاغذن جي فوٽو ڪاپي ڪرائي مان سڌو چيف منسٽر هائوس ويس ته ڪاغذ چف منسٽر کي هٿئون هٿ پهچايان. مسٽر نثار احمد صديقي چيف منسٽر جو سيڪريٽري هو. ان کي گهڻو ئي سمجهايم ته ”مون کي چيف منسٽر کي روبرو ڪاغذ ڏيڻا آهن تون رڳو کيس ٻڌاءِ ته ابڙو آيو آهي يا مون کي فون ڏي ته مان ڳالهايانس.“ پر نثار صاحب منهنجي ڳالهه کي اهميت ئي نه پيو ڏئي ۽ ويٺو کِلي. سمجهي پيو ته منهنجو ڪو ذاتي ڪم آهي. کيس چيم ته ”نقصان چيف منسٽر جو آهي مون کي ڪا پرواهه ڪانه آهي.“ ايترو به چيومانس ته ”چيف منسٽر ڪنهن به سيڪريٽري سان ملڻ کان انڪار ڪري ئي نٿو سگهي“ ته به نثار صاحب کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ۽ شام جا چار وڄي ويا. مان بيزار ٿي نثار کي کڻي ڪاغذ ڏنا ۽ ٻڌايومانس ته معاملو ڇاهي. چيم ”مون پنهنجي ڊيوٽي پوري ڪئي، هاڻ تون ڄاڻ چيف منسٽر صاحب ڄاڻي.“ اتفاق سان چيف منسٽر هائوس جي ڪامپٽرولر جيڪو به آغا هو. ان اها ڳالهه ٻڌي ورتي. ان هڪدم آغا رفيق کي فون تي ٻڌايو ته ابڙو صاحب ههڙا ڪاغذ فوٽو ڪاپي سميت پهچائي ويو آهي.
هڪدم ولي محمد بلوچ، چاچڙ ۽ آغا رفيق گڏ ٿي موقعي جو فائدو وٺڻ لاءِ اسپيڪر وٽ ويا ۽ سندس ڪن ڀريائون. آغا سيڪريٽري ٿيو ۽ ڊاڙ هڻندي ٻڌو ويو ته ”ايڏي ننڍي عمر ۾ ڪوبه سيڪريٽري جي عهدي تي نه پهتو هوندو!“ ولي محمد ائڊيشنل سيڪريٽري ٿيو ۽ چاچڙ ڊپٽي سيڪريٽري ۽ اسپيڪر صاحب کان آرڊر ڪرايائون ته مون کي نوڪريءَ مان ڊسمس ڪيو ويو.
ٻئي ڏينهن اخبارن ۾ هائيدوس مچي ويو. بعد ۾ چيف منسٽر کي مون نثار صديقي جي رويي بابت ٻڌايو ته چيائين ”ماڻهو تمام سٺو آهي پر اها وڏي خرابي اٿس ته پاڻ کي صحيح سمجهندو آهي.“ ٻئي ڏينهن مان خانگي طرح سلوار قميص ۽ چمپل ۾ اسيمبلي سيڪريٽريٽ ويس ته سمورا ڪلارڪ، پٽيوالا، آفيسر ٻاهر نڪري آيا ۽ منهنجي مرحبا ڪيائون. مان هر هڪ جي آفيس ۾ وڃي کانئن موڪلايو. ولي محمد بلوچ وٽ به ويس ته وائڙو ٿي ويو ڇو ته هن تي منهنجا بيحساب ٿورا هئا ۽ اٺهٺ سالن جي عمر ۾ کيس ارڙهين گريڊ ۾ وري نوڪري وٺي ڏني هئم. هارون صاحب کي جو منهنجي مرحبا جي خبر پئي ته تپي باهه ٿي ويو ۽ آرڊر ڪيائين ته مسٽر ابڙو سيڪريٽريٽ ۾ داخل نٿو ٿي سگهي ۽ چيف سيڪريٽري مسعود نبي نور کي به لکي موڪليائين. مون به چيف سيڪريٽري کي لکي موڪليو ته اسپيڪر جو آرڊر غير قانوني آهي ۽ کيس اهڙو اختيار ئي ڪونهي جو هڪ گورنمينٽ آفيسر کي جو گورنر ۽ چيف سيڪريٽريءَ جو مقرر ڪيل هجي تنهن کي ڊسمس ڪري ڇڏي پوءِ ته هرڪو وزير پنهنجي کاتي جي سيڪريٽريءَ کي ڊسمس ڪري سگهندو. چيف سيڪريٽري مون کي گهرايو ۽ مون کيس سڄي حقيقت ٻڌائي. مون محسوس ڪيو ته چيف سيڪريٽري منهنجي اهڙي قدم تي خوش هو، پر ٻيا سيڪريٽري ۽ وڏا وڏا آفيسر به منهنجي اهڙي دليرانا ۽ اصولي قدم تي خوش هئا ۽ مونکي مبارڪون ڏنائون. ويندي چيف منسٽر به منهنجي دلجوئي ڪندي مونکي اشاري ۾ چيو ته ڪورٽ کان منع نامو وٺي وري اچي سيڪريٽري ٿي. حالانڪ هڪ جج صاحب مونکي پاڻمرادو چيو هو ته مون وٽ ڪيس کڻي اچ ته مان ٿو توکي منع نامو ڏيان، تنهن هوندي به مون چيف منسٽر کي انڪار ڪيو. سبب پڇڻ تي چيومانس ته سائين مون ڏهاڪو سال اسيمبليءَ کي رت ست ڏنو آهي ۽ ان جو وقار بلند ڪرڻ لاءِ ڏينهن رات پاڻ پتوڙيو آهي، سو اسپيڪر صاحب ۽ اسيمبلي سيڪريٽريٽ کي ڪورٽ ۾ گهلي بدنام ڪرڻ کي مان برداشت نه ڪري سگهندس.
غوث علي شاهه صاحب ناراض ٿيندي چيو، ”تنهنجي مرضي!“ ممتاز علي ڀٽو صاحب جو هڪ وڏو مدبر، دانشور ۽ سياستدان آهي تنهن جي پڇڻ تي به مون جڏهن کيس ٻڌايو ته ڪورٽ ۾ وڃڻ مون پسند نه ڪيو ته چيائين ته ”تو بلڪل صحيح ڪيو.“ خدا جو شان! هارون صاحب ۽ آغا رفيق ايڏو بدنام ٿيا جو جناح اسپتال جي هڪ فنڪشن ۾ جنهن ۾ پريزيڊنٽ ضياءَ الحق خاص مهمان هو تنهن مونکي خاص سڏائي، اٿي بيهي ڀاڪر پائي مليو ۽ چيائين ته ”هي بچا لوگ سياستدان ٿي آيا آهن. تون دل ۾ نه ڪجانءِ.“ مون هڪڙو فقرو چيو ته، ”مون کي ته هارون صاحب جو شڪرو ادا ڪرڻ گهرجي جو سندس ڪري ملڪ جو پريزيڊينٽ مون جهڙي عام ماڻهوءَ سان بغلگير پيو ٿئي.“ جنرل صاحب خوش ٿيو. اخبار واري به اسان جو ڀاڪر ۾ فوٽو ڪڍي ورتو ۽ ڪاپي مون کي به ڏني. گهر وارن جو اهو فوٽو ڏٺو ته ناراض ٿيا ۽ ناپسندي جو اظهار ڪيائون.
جنرل ضياءَ هزار ڪوششن باوجود ماڻهن ۾ مقبول نه بڻجي سگهيو. ماڻهو کيس ’ڪاڻو‘ سڏيندا هئا يا ’وچين سينڌ‘ يا ’ڏندرو‘، ڇو ته سينڌ وچ مٿي تي ڪڍندو هو ۽ هر وقت ڏند ڪڍي کلندو رهندو هو. آغا رفيق، قيوم چاچڙ ۽ ولي محمد بلوچ اهو سهي نه سگهيا ته پريزيڊنٽ ابڙي صاحب سان ڀاڪر پائي مليو سو هُلايائون ته ”مسٽر ابڙو پريزڊينٽ جي پيرن تي ڪري روئي دانهن ڏني تڏهن پريزيڊينٽ صاحب کيس اٿاريو!“ توبهه، ماڻهو ٺاهه به پنهنجي طبيعت وٽان ٿو ٺاهي ۽ واقعي پاڻ اهڙيون چاپلوسيون ڪندا هئا. خير، نتيجو ته جلد ظاهر ٿيو جو مونکي گورنر صاحب چيئرمين ائنٽي ڪرپشن ڪري رکيو جو هڪ شاندار عهدو، آءِ جي پوليس جي برابر آهي. مٿان وري آغا رفيق کي هٽائي ائڊيشنل سيشن جج ڪنڌ ڪوٽ ڪري موڪليو ويو. روئي منٿون ڪري پنهنجي بدلي دادو ڪرايائين. مٿان وري ڀُڏو ڪم اهو ڪيائين جو اسيمبليءَ جي سرڪاري ڪار کڻي دادوءَ وڃي پنهنجي خانگي استعمال ۾ بيهاريائين. دادوءَ جو ائنٽي ڪرپشن انسپيڪٽر مون وٽ آيو ۽ چيائين ته سائين ”اجازت ڏيو ته سڳ سوڌو گرفتار ڪري جيل ۾ هڻي ڇڏيانس.“ هن سمجهيو ته مان خوش ٿيندس پر مون کيس سختي سان منع ڪئي ته ائين ڪرڻ سان هاءِ ڪورٽ ۽ جج صاحبن جي عزت کي ڇيهو رسندو. هوڏانهن آغا صاحب ماڻهو موڪلي اها ڪار زوريءَ منهنجي گهر وٽان کڻائي ويو هو. ان بيعزتيءَ جو بدلو وٺانس ها ته موقعو سٺو هو. جيڪو ويچارو غريب ڊرائيور منهنجي ڪار ڊيوٽيءَ ۾ هو تنهن کي نوڪريءَ مان به ڪڍيائين ۽ سندس رهيل پگهارون به نه ڏنائين. ماڻهو ڪيئن نه پنهنجي اصليت ظاهر ڪن ٿا ۽ اهڙن ڪريل حرڪتن تي الٽو فخر ڪن ٿا.
حقيقت ۾ آغا صاحب منهنجي خوشامد ڪري، مون کي جيمخانه ۾ مانيون کارائي، اسيمبليءَ ۾ آيو هو. ڪار ته سندس ڪمزوري هئي. جڏهن پهرين چارج ورتي هئائين ته هڪ ننڍڙي ويسپا اسڪوٽر تي چڙهي آيو هو. ائڊيشنل سيڪريٽري جي حيثيت ۾ کيس سرڪاري ڪار استعمال ڪرڻ جو حق نه هو پر هو اسيمبليءَ جي ڪار، پئٽرول ۽ ڊرائيور استعمال ڪندو رهيو. فنانس سيڪريٽريءَ کي خبر پئي ته سخت ڪاوڙيو ۽ مونکي چيائين ته رپورٽ لکي موڪل ته مٿس قدم کڻجي ۽ سرڪاري خرچ جا پئسا سندس پگهار مان ڪٽجن. مون اها ڳالهه به لئه مٽي ڪري ڇڏي.
هي ته ٿيو آغا صاحب جو حشر. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو اسپيڪر هارون صاحب به ٽاپين ۾ اچي ويو. قيوم چاچڙ ، ولي محمد ۽ ٻين جن کانئس ناجائز ڪم ڪرايا هئا تن سرڪار (چيف منسٽر) سان سنمک ٿيڻ خاطر هارون صاحب خلاف ڪچو چٺو تيار ڪري سڀني ميمبرن، گورنرن ۽ پريزيڊنٽ کي ڏياري موڪليو. چيف منسٽر صاحب به دير ئي ڪانه ڪئي اسپيڪر صاحب خلاف عدم اعتماد جي رٿ پاس ڪرائي هارون صاحب کي ڪڍيو ويو. مان ان ڏينهن اسيمبليءَ جي گئلري ۾ ويٺو هئس ۽ سندس خلاف جيڪي تقريرون ٿيون سي ٻڌم ويٺي. سنڌ جي تاريخ ۾ اهو پهريون مثال هو جو اسپيڪر صاحب کي ڪڍيو ويو هو. چيف منسٽر ٻيو قدم اهو کنيو جو اسيمبلي سيڪريٽريٽ کي لا ڊپارٽمينٽ (قانوني کاتي) جي ماتحت ڪري ڇڏيائين. ائين منهنجي اڳڪٿي پوري ٿي جو هارون صاحب کي چيو هئم ته ”توهان پنهنجو ۽ اسيمبليءَ جو وقار وڃائيندا.“ پوءِ به هارون صاحب ڪونه سمجهيو ۽ الٽو اهو نتيجو ڪڍيائين ته کيس منهنجي ڪري ڪڍيو ويو ۽ انهي سڄي ڪارروائيءَ ۾ منهنجو هٿ هو. الله ٿو ڄاڻي ته منهنجو وري اسيمبلي سيڪريٽري ٿيڻ ۾ ڪو چاهه ڪونه هو.
هارون صاحب کي ڪڍڻ واري پهرئين ئي ڏينهن چيف منسٽر صاحب مون کي چيو ته ”ابڙا صاحب اچي پنهنجي ڪرسي سنڀال!“ پر مون انڪار ڪيو. ٻئي ڏينهن نئين اسپيڪر اختر علي قاضي صاحب سان مليس ته ان به هڪدم چيو ته ”ابڙا صاحب وڃي پنهنجي ڪرسيءَ تي ويهه!“ مون چيو ”سائين اهو مناسب نه ٿيندو!“ چيائين ”ڇو؟“ مون چيو، ”سڄڻ ڏئي سڄي ٻانهن ته سڄي نه ڳڙڪائجي، ان جو خير گهرجي.“ قاضي صاحب وري به چيو ”پر ڇو؟“ مون چيو ”سائين مان اسيمبلي ۽ ان جي روايات جو گهڻگهرو آهيان. اجايو ماڻهن ۽ اخبارن وارن کي چوڻ جو موقعو ملندو ته سيڪريٽريءَ جي ڪري اسپيڪر کي ڪڍيو ويو. مان اسيمبليءَ تي اهڙو ٽڪو لڳڻ نه ڏيندس!“ اها ڳالهه به ڪا اسان جي رت ۾ ويٺل آهي. پنهنجي ڪم ۽ اداري سان اهڙو لڳاءُ پيدا ٿي ويندو آهي جو پنهنجا فرض ۽ اداري جا معاملا، اجنبي احساس طور محسوس ٿيندا آهن. سچائي، وفاداري ۽ پيار جي ڪري اڳواٽ پرون پئجي ويندا آهن ته ڇا ٿيڻ وارو آهي، ڇا ٿيندو ۽ انهيءَ جو ڪيئن ٽوڙ ڪبو. اڄ جڏهن اسيمبلي ڇڏئي مون کي يارهن سال ٿي ويا آهن ته به اسيمبليءَ جي معاملن کي رڳن ۾ ڊوڙندي محسوس ڪندو آهيان ۽ اسيمبليءَ جا آفيسر اڄ به فون ڪري منهنجا تاثرات معلوم ڪندا آهن ۽ صلاح مشورو وٺندا آهن.