10
ايتري ۾ قوال به پلٿي هڻي قواليءَ ۾ شروع ٿي ويا. قوالي جا لفظ مون کي اڃا ياد آهن ته ”خواجه تو سامني آ، تو مين سجده کرون.“ مونکي اها ڳالهه به نه وڻي ته سجدو ته الله کي ڪبو آ، خواجه کي ڪيئن ڪبو. گادي نشين ڪن ماڻهن کي ٻهارا هڻندو وري موٽيو ۽ ڪن ماڻهن کي اشارو ڪندو پاڻ سان گڏ وٺي هليو. مونکي به ڪلهي تي هٿ رکي، ساڻس هلڻ جو اشارو ڪيائين. ڏهه پندرهن ڄڻا چونڊيائين ۽ مزار شريف کولائي اسان کي اندر وٺي ويو. مزار جي چوکٽ کي جي چانديءَ جا پاوا آهن تن کي ماڻهو چنبڙي چميون ڏئي، روئي روئي خواجه کان دعائون گهرندا رهيا. مان مزار جي ويجهو به ڪونه ويس ۽ ڀت کي ٽيڪ ڏئي بيهي رهيس. منهنجو اهڙين ڳالهين ۾ اعتبار ئي ڪونه هو. پوءِ به گادي نشين چمڪندڙ اکين سان مون کي ڏسندو ۽ مرڪندو رهيو. نيٺ مونکي ڪنڌ پٺيان هٿ ڏئي مزار طرف وٺي هلڻ جي ڪيائين پر مان پاڻ ڇڏائي بيهي رهيس ته به ڪاوڙيو ڪونه رڳو کليو. اها ٻي يا ٽين چانس مون وڃائي. اڄ سوچيان ٿو ته گادي نشين جي شرڻ اچان ها ته ڪهڙو هرج. الله معاف ڪندڙ دلين جو حال ڄاڻندڙ آهي ۽ معاف ڪري ڇڏي ها. جيڪڏهن درگاهه تان ڪجهه پلئه پويم ها ته منزلون آسان ٿي وڃن ها. پهرئين لاڙڪاڻي واري بزرگ سچ چيو هو ته عقيدا درست ڪري ته چڱي منزل ماڻيندو، پر مون ڪن لاٽار ڪئي. ڪجهه وهابيت جا جيوڙا مون ۾ ويهي ويا هئا. الله ته وڏو رحمان، رحيم ۽ عفو سان محبت ڪندڙ آهي.
مونکي حيدربخش جتوئي ٿو ياد اچي. اڪثر مهرباني ڪري مون وٽ پير ڀريندو هو. عادت موجب دهريت جو ذڪر ڇيڙيائين ته مون کيس جهليو ۽ حضرت علي رضي الله عنھ جو قول ياد ڏياريو ته ”جي الله سائين ناهي ته به مڃڻ ۾ ڪو حرج ناهي ۽ جيڪڏهن آهي ته ڪفر جي صورت ۾ سزا ڏيندو!“ ته حيدربخش صاحب ڪمال اعتماد سان چيو ته ”جيڪڏهن الله ناهي ته مونکي خوشي ٿيندي ته مان صحيح آهيان. پر جي الله آهي ته به مونکي ڪو ڊپ نه آهي ڇو ته الله سائين مهربان، رحمان ۽ رحيم آهي ۽ مونکي اجر ڏيندو جو مون سندس خلق جي خدمت ڪئي آهي ۽ محض انهيءَ ڪري سزا ڪونه ڏيندو جو ڪو ئي ڀورڙو سندس وجود کان انڪاري آهي“ اهڙا خيال يا دليل، اڳتي هلي نهايت غلط ۽ نقصانڪار رجحان ۽ لاڙا پيدا ڪن ٿا جي قومن جي تقدير لاءِ نهايت هاڃيڪار ثابت ٿين ٿا. ماڻهو ته ڀورڙو آهي ئي. پنهنجي علمي يا عقلي سطح آهر هو سوچي ۽ نتيجا اخذ ڪري ٿو. ان ڪري جڏهن به ڪو عالم، اديب ۽ دانشور ڪا ڳالهه ڪري ته نهايت سوچ سمجهه ۽ احتياط کانپوءِ ڪري.
علامه اقبال جي خوديءَ کي اڃا تائين ڪيترا ماڻهو فخر ۽ وڏائيءَ سمجهن ٿا. خود علامه المشرقيءَ جو غلبئه اسلام ۽ مهاتما گانڌيءَ جي رام راجيه جو حشر جيڪو طالبان ۽ بي جي پي وارن ڏاڙهيل گرو گهنٽالن ڪيو آهي سو اڄ اسان جي اکين آڏو آهي. مهاتما گانڌيءَ وارو ستياگرهه ئي وٺو! ڪٿي اهو ستيه گرهه (سچ جو وچن) ڪٿي اڄ جا ايم ڪيو ايم وارا هڙتالي. ڪٿي ان وقت ڌارين جو بهشڪار، ڪٿي اڄ جو گهيراءُ، جلاءُ ۽ راڪيٽ لانچر. ڪٿي ڀڳت سنگهه جو هڪ انگريز جنرل اوڊائر کي گولي هڻڻ، ڪٿي اڄ معصوم شهرين کي ڪلاشنڪوف سان ڀُڃي رکڻ. سياستدانن توڙي دانشورن کي نهايت سوچي سمجهي، چٻي چٿي ڳالهائڻ کپي ڇاڪاڻ ته هو تاريخ ساز موڙ ڏيڻ وارا ماڻهو آهن. ٻي مهاڀاري لڙائي کان پوءِ سوويت يونين جي اسٽالن جهڙي فولادي ماڻهو به ”عالمگير امن“ جو نعرو ڏنو جو آمريڪا ۽ يورپ جي سامراج شاهيءَ کي پسند نه پيو. الائي ڪهڙي انگريز دانشور چيو آهي ته امن جون فتوحات ڪنهن به صورت ۾ لڙائيءَ جي فتوحات کان گهٽ نه آهن. مون سان ويڌن اها آهي جو سن، تاريخ ۽ مصنفن جا نالا اصل ياد نه پوندا اٿم.
ياد جو مسئلو به اهو آهي ته توهان ڪنهن ڳالهه کي ڪيتري اهميت ڏيو ٿا. جيڪڏهن ڪن واقعن ۽ شخصيتن کي مناسب اهميت نٿا ڏيو ته ياد وري ڪيئن پوندا؟ گورنر يا چيف منسٽر دعوت ڏئي گهرائي ته ڪو وسرندي؟ باقي جي غريب جي شادي به آهي ته تاريخ، وقت ۽ هنڌ وسري ويندا. مون وٽ پئسي جي ٻاڙائي هوندي هئي. مهيني جون پويون تاريخون اوڌر تي گذاريندا هئاسون. پهرين تاريخ تي پگهار وٺڻ ئي وسري وڃي. ائين چوٿين پنجين تاريخ ٿي وڃي، گهر واري ويچاري روز تاڪيد ڪري ته ”سائين گهر ۾ کائڻ لاءِ ڪونهي اچ ته ضرور پگهار وٺي اچجو!“ پر مونکان هميشه وسري وڃي. پئسي کي مون ڪڏهن اهميت نه ڏني ۽ نه پئسي ڏوڪڙ جو خيال ڪيم ۽ نه رٿابندي. نيٺ جڏهن حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ ۾ منهنجي نوڪري لڳي تڏهن منهنجي گهر واري آفيس ۾ فون ڪري مونکي ياد ڏياريندي هئي ته اڄ پگهار کڻي اچجو.
هوائي قلعا به اهڙا اڏيندو هئس جو هڙ ۾ پئسو نه ٺهي ۽ چوندو هئس ته ”بنگلو ۽ ڪار هجي پوءِ حج ڪري ايندس!“ منهنجو دوست شمس الدين صديقي سيشن جج، منهنجيون اهڙيون ڳالهيون ٻڌي چوندو هو.”ميان مغز ته جاءِ اٿئي. بنگلو ۽ ڪار به ٿي ۽ حج به ڪري آئين، هاڻي لهي آ زمين تي!“ سچ چوندو هو، پر الله ڪري ڏيکاريو ۽ ان ۾ منهنجو ڪو عمل دخل نه هو جي هڪ هڪ ڳالهه جي تفصيل ۾ ٿا پئون ته الائي ڪيڏي پٽاڙ ٿي ويندي.
ذڪر پي هليو ڳالهه جي اهميت جو. ڳالهه جي اهميت هوندي ته وسرندي ته ڪانه پر جيڪي سو الڪو ٿي بيهندو. گلاب وڪيل ڏاڍو پيارو دوست آهي. سينئر وڪيل آهي. هڪ ڏينهن سيشن جج شيخ غلام الرسول، ڀري ڪورٽ ۾ ڪاوڙ جو مظاهرو ڪري ڪيس جو فائيل اڇلي ڦهڪو ڪرايو گلاب جي منهن ۾! سڀني وڪيلن ۾ ۽ بار روم ۾ چؤپچؤ ٿي وئي. ٻئي ڏينهن گلاب کلندو مون وٽ آيو چي ”سائين شيخ صاحب مون کي سڏائي افسوس جو اظهار ڪيو ۽ چيائين ته، مونکي هاءِ بلڊ پريشر آهي سو پنهنجي وس ناهيان!“ مون چيو ”اڙي گلاب، اهو بلڊ پريشر هاءِ ڪورٽ جي جج، ڪمشنر ۽ گورنر اڳيان ڇو نه ٿو اچيس. انهن آڏو ته سُسي ڪوئو ٿيو وڃي، بلڊ پريشر به عقلمند اٿس!“ گلاب ڪجهه ڦڪو ٿيو پر مرڪي چيائين ته ”اسان جو تدارڪ ٿيو!“ ڳالهه آئي وئي ٿي وئي، هاڻ کوٽ کوٽان ڇو ڪجيس.
مون چيو اهو رويو صحيح آهي. جهيڙي مان ڪو فائدو ڪونهي. سو بلڊ پريشر به اهميت ٿو ڏسي. گورنر جي اهميت ٻي، وڪيل جي ٻي. مجال آ بلڊ پريشر کي جو وڏن صاحبن جي آڏو آپي مان نڪري. هرڪا ڳالهه، هرڪو عمل، اهميت سان وابسته آهي. ماڻهو نالا، تاريخون ۽ سن الائي ڪيئن ٿا ياد رکن. يا ته واقعي اديبن کي، اديبن جي نالن ۽ تاريخن ۽ تاريخ سان تمام گهري وابستگي يا پيار عزت هوندي. باقي ڪي اديبڙا ته وري بنا پڙهڻ جي مشهور اديبن ۽ سندن ڪتابن جا نالا ياد ڪري ته پنهنجي علم جو ڌاڪو ويهارين ٿا.
ڪن ماڻهن جي دلچسپي ۽ ياداشت غضب جي هوندي آهي. جهڙوڪ: شيخ اياز ۽ مرحوم وڪيل اي ڪي بروهي صاحب جنهن جي بختيارپور وارو ڊاڪٽر مرحوم جان محمد قريشي ڳالهه ٿو ڪري ”ڪراچي هاءِ ڪورٽ ڪنهن ڪيس ۾ شاهدي لاءِ گهرايو سو هڪ ڏينهن اڳ ڪراچي پهچي ويس. شام جو هوا خوري لاءِ ٻاهر نڪتس ته بروهي صاحب ملي ويو. هڪدم پڇيائين ته ڀائو! ميڊيڪل جورسپروڊنس (ڊاڪٽري قانون وغيره) جو سٺي ۾ سٺو ۽ مستند ڪتاب ڪهڙو آهي؟ مونکي به کڻي ٿي کٽي سو هڪ ڦوڙاٽ ڪتاب ۽ ان جي مصنف جو نالو ٻڌايومانس. ٻئي ڏينهن جو هاءِ ڪورٽ ۾ وڃان ته منهنجي آڏي پڇا ڪرڻ لاءِ بروهي صاحب اٿيو. هڪدم پڇيائين ته فلاڻو ڪتاب ۽ مصنف ڊاڪٽريءَ تي سَندَ آهي. چيم هائو. پوءِ ته مونسان اهڙي ڪيائين جهڙي ٻرڙو ڪري ٻارن سان. ان ڪتاب جا حوالا ڊاڪٽري جي باريڪ نقطن بابت وڃي پڇندو. جي مُنجهان ته ان ڪتاب مان حوالو صفحي سميت ٻڌائي ۽ پڇي ته ائين لکيل آهي. ائين لڳم ڄڻ بروهي صاحب استاد ڊاڪٽر هو ۽ مان سندس شاگرد.”ڊاڪٽر صاحب پاڻ به پنهنجي روبرو ٿيل ورهين جا واقعا اهڙي تفصيل سان ٻڌائيندو هو ڄڻ ته فلم پئي هلي. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب کي ڪتابن ۽ مصنفن جا نالا ته ٺهيو پر حوالا ۽ صفحا به ياد آهن. اهو ٿيو والهانه عشق ۽ شوق.
رسول بخش پليجو به بلاڙو آهي. ڪمال منهنجو ڀاءُ، ماهر انجنيئر هو. رسول بخش ڪو انجنيئري تي ڪتاب پڙهي آيو هو سو ڪمال سان خيالن جي ڏي وٺ ڪيائين ته ڪمال کيس نظرانداز ڪري چيو ”پليجا صاحب انجنيئري تمام دقيق ۽ ماهرانه شعبو آهي توهان ٻي ڪا ڳالهه ڪيو!“ پليجي صاحب چيس ته ”نه، ڀلي انجنيئري بابت ڪو موضوع ڇيڙ!“ ڪمال ائين ڪيو ته، پليجي صاحب اهڙا اهڙا نڪتا ٻڌايا ۽ سمجهايا جو ڪمال لاجواب ٿي ويو. هي آهي شوق ۽ ذهانت. اسين ته اهڙي ڪنهن ڪتاب مان هوند ورچجي پئون.
منهنجو دوست غلام النبي سومرو وري گفتن ۽ جملن جو عاشق هو، جتي به ڪو سهڻو جملو يا گفتو ٻڌندو يا پڙهندو هو ته سندس دل و دماغ تي نقش ٿي ويندو هو. پڙهندي پڙهندي وٺي ڪِيڪ ڪندو، ”اڙي ڇا ٿيو!“ ته چوندو ”سڀاڳا هي ته ٻڌ!“ ۽ پوءِ اها سِٽ سڄو ڏينهن پيو ورجائيندو. مير علي احمد خان ٽالپر به ائين ڪندو هو. ڪو شعر يا بيت وڻي ويس ته ٻي ٽي ڏينهن لاڳيتو آئي وئي کي هرهر پيو ٻڌائيندو. مير صاحب تقرير جو آريٽر (وڏو ماهر) هو. مان ته چوندس ته بهادر يار جنگ جي پائي جو تقريري ماهر هو. شروع تقرير ۾ ”ڀانءِ ته! ... ڀانءِ ته ...!“ ڪندو هو ۽ پوءِ جڏهن روان ٿيندو هو ته سامونڊي لهرون ۽ ڇوليون هونديون هيون ۽ سندس ڳالهه ۾ اهڙي نواڻ هوندي هئي جو ماڻهو ڪم ڪار ڇڏي ڏانهنس متوجهه ٿيندا هئا.
ٻيو هڪ بزرگ هو پير غلام مجدد سرهندي. سفيد ڏاڙهي گورو رنگ، تحريڪ خلافت ۽ سياسي ميدان جو مجاهد. اهو به فن تقرير جو ايڏو ماهر هو جو وڃي ٿيا خير. آغا غلام النبي پٺاڻ جنهن جو ذڪر پير علي محمد راشدي صاحب گهڻو ڪيو آهي انهيءَ جي تقرير ۾ به جوش، جذبو، ڪڙڪو ۽ رواني هوندي هئي. باقي قاضي فضل الله، خانبهادر کهڙو ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جون تقريرون مون ريجهو باغ لاڙڪاڻي ۾ ٻڌيون ته انهن ۾ اها رواني ڪانه هئي. سائين جي ايم سيد به چٻي چٿي، سوچي سمجهي ۽ آهستي آهستي ڪري تقرير ڪندو هو.
جناح صاحب انگريزيءَ ۾ واهه جي تقرير ڪندو هو. مخصوص لفظن تي زور ڏئي ائين ادا ڪندو هو جو وار ڪانڊارجي ويندا هئا. هي سڀ ڏات جو ڪرشمو آهي. ڏات کان ڪو انڪاري نٿو ٿي سگهي. ڏات سان گڏ جيڪڏهن مشق ۽ شوق به شامل ٿي وڃي ته پوءِ جيئن ٿڌ تيئن وڌ. ڏات ۽ شوق ۽ يڪسوئيءَ سان ماڻهو ڪيئي مرحلا طئي ڪري وڃي ٿو.
منهنجو سوٽ عبدالقادر ماهر انجنيئر آهي. دادو مورو پل ٺاهيائين. حيدرآباد سپر هاءِ وي باءِ پاس ٺاهيائين پر دوائن ۽ ڊاڪٽري معاملن ۾ اهڙو ماهر جو ڊاڪٽرن کي به حيران ڪيو ڇڏي. دوائن جو ڪيميائي رد عمل ۽ انساني جسم جي مختلف عضون جي علاج جو به ماهر، حالانڪ ڊاڪٽري پڙهي ڪانه اٿائين. سندس والد يعني منهنجي چاچي علي محمد ابڙي جي مثانه جا غدود سڄي پيا. وڏي عمر ۾ ائين اڪثر ٿيندو آهي. هرڪو ڄاڻي ٿو ته ان جو علاج صرف آپريشن آهي، پر جيئن ته چاچو لاغر ۽ ڪمزور هو ان ڪري عبدالقادر آپريشن جي اجازت نه ڏني. سندس چوڻ هو ته غدود سڄن ٿا ڪنهن انفيڪشن جي ڪري سو جي ان انفيڪشن جو علاج ڪجي ته غدود سُسي نارمل ٿي ويندا. پاڻ علاج ڪيائينس ۽ چاچو ٺيڪ ٿي ويو ۽ ڪيترا سال زنده رهيو. سندس ڀيڻ زينت النساءِ زوجه مسٽر غلام سرور عباسي ائڊووڪيٽ لاڙڪاڻو، کي پيٽ جو ڪينسر ٿي پيو. جناب غلام سرور عباسي بي تحاشا پئسو خرچ ڪري سندس علاج ڪرايو. آخر ۾ ڊاڪٽرن جواب ڏنو ته بس هاڻي مهيني ٻن جي مهمان آهي. ادي زينت به واهه جو خنده پيشاني ۽ دليريءَ سان موت جو مقابلو ڪيو، پر عبدالقادر سندس غذا ۾ ماکي ۽ زيتون جي تيل جو اضافو ڪرايو ته کيس ڪافي فائدو ٿيو ۽ پوءِ به ٻارهن مهينا زنده رهي. خير سان تازو رب کي پياري ٿي وئي. ڇا ته شاندار خاتون هئي. اسان جي خاندان ۾ ٻي نهايت شاندار ۽ راڄائتي خاتون آهي منهنجي ٻيو نمبر ڀيڻ رئيس زين العابدين خان اسراڻ جي گهرواري. اها ته مثالي خاتون آهي، لفظ، سندس دانش، صبر ۽ شڪر جي وسعت جي اظهار لاءِ لفظ هٿ ئي ڪونه ايندا.
عبدالحق ولد بچل وقاصي جو ذڪر هلندي مٿيون سڀ ڳالهيون اچي ويون. عجيب فقير منش، سخي مڙد، ڪچهري جو مور ۽ دوستن جو وسيع حلقو رکندڙ شخص هو. جهڙوڪر سڄي ويهين صديءَ تي محيط رهيو. ڏهين آڪٽوبر 1910ع تي تولد ٿيو ۽ ٽين سيپٽمبر 1996 ع تي ٽنڊي آدم ۾ وفات پاتائين ۽ اتيئي انهيءَ هنڌ مدفون آهي جا جاءِ پاڻ پسند ڪري ڏيکاري ويو هو.
عبدالحق صاحب کان ڇهه ڏينهن اڳ سنڌ جو هڪ ٻيو نامور شخص قاضي عبدالمجيد عابد 28 آگسٽ تي گذاري ويو. قاضي صاحب ۽ سندس وڏو ڀاءُ قاضي محمد اڪبر صاحب سيوهڻ شريف جا هئا. سياڻا ۽ سمجهو ماڻهو هئا جن سوچيو ته سندن لاءِ ترقي جا موقعا حيدرآباد جهڙي وڏي شهر ۾ هئا. حيدرآباد ۾ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي ڊاڪ بنگلي ڀرسان اچي رهيا. جلد ئي پنهنجي حسن اخلاق ۽ رلڻي ملڻي طبيعت سبب سڄي حيدرآباد شهر توڙي ضلعي ۾ مشهور ٿي ويا. ڊاڪ بنگلي جي نسبت سان سڏبا ئي هئا ڊاڪ بنگلي وارا قاضي. قاضي محمد اڪبر صاحب گاڏي کاتي ۾ طب جو دُڪان يا دواخانو کوليو. مون پاڻ کيس اتي ڏٺو جڏهن 1940 ۾ مان نور محمد هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هئس.
قاضي صاحب وارا علمي ادبي ذوق رکندڙ ماڻهو هئا ۽ سندن نياڻيون به پڙهيل ڳڙهيل ۽ آزاد خيال هيون جا ڳالهه تنهن وقت جي مسلم معاشري ۾ نياري هئي. مون جڏهن ڊي جي نئشنل ڪاليج حيدرآباد ۾ داخلا ورتي ته پهريون دفعو هيترين سارين ڇوڪرين سان گڏ پڙهڻ جو موقعو مليو پر هيون سڀ هندو ڇوڪريون سي به گهڻو ڪري عامل. عامل ۽ ڀائيبند واڻين جو وڏو تفرقو هو ۽ هڪٻئي تي ٽوڪون ۽ طنز ڪندا هئا. سڄي ڪاليج ۾ مسلمان ڇوڪريون رڳو ٻه هيون. هڪڙي پنهور خاندان جي هئي جنهن جو نالو وسري ويو اٿم ۽ ٻي اسلم شيخ صاحب جي نياڻي فهميده شيخ صاحبه جا اڄڪلهه خير سان ليڊي ڊاڪٽر آهي. ٻئي مسلمان ڇوڪريون معقول لباس ۾ ۽ سفيد رئو اوڍيل هوندو هئن. باقي هندو ڇوڪريون ته مٿا اگهاڙا، وار ڪٽيل ۽ فراڪ پهريل، ٽنگون اگهاڙيون پيون چمڪنديون هيون ۽ ٽهڪڙا پيا پوندا هئن. ڪيڏو نه هندو اسان کان اڳڀرا هئا. اسان جون ڇوڪريون ته اڃا تائين مٿا ۽ ٽنگون اگهاڙيون ڪري نٿيون هلن. اسان جي سوچ اڃا مُلن واري آهي ۽ ان سوچ جي گهاڻي يا چڪر ۾ قيد آهيون.
لاڙڪاڻي هاءِ اسڪول ۾ به جتي پنج سئو کان مٿي شاگرد هئا اتي مسلمان ڇوڪري رڳو هڪڙي هئي جيڪا اڄڪلهه مشهور ڊاڪٽر بيگم اشرف عباسي آهي. شابس آهي سندس ڀاءُ مسٽر غلام محمد عباسي ائڊووڪيٽ کي جنهن اهڙي همت ڪئي. مرحوم هڪ خوبرو ترقي پسند نوجوان هو جو اوچتو ننڍي عمر ۾ گذاري ويو. اها هئي مسلمان ڇوڪرين ۾ تعليم جي حالت. اڄ الحمدالله سوين هزارين ڇوڪريون پڙهن ٿيون. ڪجهه سال اڳ جڏهن سکر مرحوم رشيد ڀٽيءَ جي چاليهي تي ويس ته شامياني ۾ ڪافي سنڌي مسلمان ڇوڪريون ويٺل ڏٺم. ان وقت مون کي ڏاڍي پرمسرت حيرت لڳي جڏهن هڪ مٿي اگهاڙي سيد ڇوڪري پاڻمرادو اچي مونسان ملي ۽ خيالن جي ڏي وٺ ڪئي ۽ پوءِ هيڏي ساري مجمع ۾ تقرير به ڪيائين. واقعي اسان جي ٽهي هاڻي جهوني ٿي وئي آهي ۽ اسين نئين ٽهيءَ جا مسئلا نٿا ڄاڻون. رسول بخش پليجو ان معاملي ۾ پيش پيش آهي ۽ نوجوانن سان گهلي ملي ويو آهي جنهن ڪري سندس سوچ به جاندار آهي ۽ سڀ بندشون ۽ هٻڪون ٽوڙي ويو آهي.
قاضي محمد اڪبر صاحب رنگ جو گورو، کلڻو ۽ رلڻو ملڻو هو. طب جي پيشي ڪري هڪدم وڏن ماڻهن، ميرن، پيرن مخدومن ۽ وڏيرن سان بيحجابانه ۽ گهرا تعلقات پيدا ڪري ويو. متوسط طبقي جو ماڻهو هو. مير غلام علي خان ٽالپر وٽ سندن گهڻو اچڻ وڃڻ هو. مير صاحب رڄ چڱو مڙس ۽ شاندار ماڻهو ۽ وڏي هلندي پڄندي وارو هو. غالباََ سندس ئي مدد سان قاضي عبدالمجيد چيف آفيسر ٿيو ۽ پوءِ يڪدم پئسي وارا ۽ اثر رسوخ وارا ماڻهو ٿي ويا. پوءِ ته مسلم ليگ ۽ جناح صاحب جي مدد سان قاضي محمد اڪبر صاحب جي ايم سيد کان اليڪشن کٽي گهڻو مشهور ٿي ويو. اليڪشن ۾ ظاهر ظهور ڌانڌلي ٿي. اسان شاگردن جا ٽولا به ويا هئا. ڪامورن کلم کلا سائين جي ايم سيد جي مخالفت ۽ قاضي صاحب جي مدد پئي ڪئي. ڪوڙن ووٽرن جون ٽرڪون ڀرجي پي آيون. هاءِ ڪورٽ اهڙي تصديق ڪري قاضي صاحب جي چونڊ رد ڪئي. بهرحال ٻنهي ڀائرن جو ستارو زور هو ۽ ويا چڙهندا. سندن سياست به هئي چڙهنديءَ جو سلام. پراڻيون وابستگيون هڪدم وساري، هر حاڪم ۽ حڪومت سان ساٿ ڏيندا آيا ۽ ان جو کٽيو کاڌائون.
قاضي عابد صاحب اها پاليسي رکندو آيو ۽ هر دؤر ۾ با اثر رهيو. پنج وقتو نمازي، نهايت تيز فهم، عقلمند ۽ عملي سوچ رکندڙ يار ويس ماڻهو هو. ڳالهائڻ جو ٿڌو، نرم مزاج ۽ رک رکاءُ وارو. نماز جو پابند اهڙو جو هڪ دفعي مان ڪراچيءَ ۾ فيروزآباد ٿاڻي وار ي روڊ تي سينيٽر مرحوم محسن صديقيءَ جي بنگلي طرف پي ويس ته مغرب نماز جو ٽائيم ڀرجي آيو. نماز آهي حاضري يا پنج وقتو سلام. نمازي ماڻهو، نماز جي وقت تي بي آرام ٿي وڃي ٿو. مان گهران نڪرندو آهيان ته گهڻو ڪري وضو ڪري نڪرندو آهيان. هي 1973ع جي ڳالهه آهي. مون کي به اهڙي اچي هورا کورا ٿي جو هڪ بنگلي جو گيٽ کليل ڏٺم ته پاڻ کي باور ڪرايم ته اهو مير علي بخش خان ٽالپر جو گهر آهي. مير صاحب منهنجو ننڍي هوندي جو دوست هو. بسم الله ڪري اندر گهڙي باغ جي ڇٻر تي نماز نيتي بيهي رهيس. ائين محسوس ڪيم ته ڪا گاڏي در تي رڪي ۽ هڪ ماڻهو منهنجي ڀرسان الله اڪبر ڪري بيهي رهيو. سلام ورائي جو ڏسان ته قاضي عبدالمجيد. هڪٻئي کي کيڪاريون سون. پڇيومانس ته ”هي مير علي بخش جو گهر آهي؟“ چيائين ”خبر ناهي نماز جو وقت نڪتو ٿي ويو سو توکي ڏسي مان به هليو آيس!“ قاضي صاحب به باوضو هو. ائين الائي ڪنهنجي بنگلي جي ڇٻر تي نماز پڙهي هليا آياسون. قاضي صاحب جو ننڍو ڀاءُ قاضي اعظم وڪيل به نماز جو پابند آهي. ٻنهي ڀائرن کي پيشانيءَ تي سجدي جو داغ آهي. مونکي اهو داغ نه ٺهي، نه ٺهيو آهي. الائي ڇو؟ منهنجو ٻيو نمبر پٽ ڊاڪٽر اظهر به پڪو نمازي آهي. اهو به سوال ڪندو آهي ته بابا الائي ڇو اسان کي سجدي جو داغ نٿو ٺهي. چيم مسجد ۾ تڏي تي مٿو رهڙبو ته داغ به ٺهندو. قاضي عابد صاحب به سٺو ۽ شانائتو وقت گذاري، راهه رباني وٺي ويو.
اهي به الله جا لک احسان جو حياتي بخشي دنيا ۾ آڻي ٿو، مهلت به ڏئي ٿو، توفيق به ڏئي ٿو جو ورهين جا ورهيه گذاري آل، اولاد، مال ملڪيت، نالو ۽ ناموس ڇڏي وڃون ٿا. ڪن کي ته ڄمڻ کان اڳ ۾ ئي ماءُ جي پيٽ ۾ موت ڳڙڪايو وڃي. شاهه لطيف ٿو فرمائي ته،
”انهيءَ منجهه آهي ڪا اونهي ڳالهه اسرارُ جي“.
انهيءَ اونهي ڳالهه کي سلجهائڻ لاءِ آدجڳاد کان فلسفي ۽ دانشور ڪوشش ڪندا آيا آهن ۽ سمجهي نه سگهيا آهن. انهيءَ اونهي ڳالهه کي وري به سائنسدان ئي سلجهائيندا. اهي ئي قدرت جي ڳجهه ۽ اسرار کي سمجهندا ۽ سلجهائيندا. مون جيڪي سمجهيو آهي سو اهو ته ”موت آهي، وقت جي پنجوڙ مان نجات!“ هڪ ٻج مان وڻ نسري ٿو. اهو وڻ ته پنهنجو مدو پورو ڪري سُڪي وڃي ٿو يا وڍجي وڃي ٿو پر پاڻ جهڙا لکين ٻج ڇڏي وڃي ٿو جنهن مان هر هڪ ۾ سندس بڻ يا جنس يا روح موجود آهي. انسان به نِس پس ائين آهي. سندس مرده جسم ۾ به لکين ڪروڙين DNA موجود آهن ۽ هزارين سال گذرڻ کان پوءِ به اهو DNA ڪڍي ڪنهن عورت جي ڳڀيرڻ ۾ وجهو ته سندس ٻار ۾ ان جنس جون خصوصيتون پيدا ٿي پونديون. تازو سئٽزرلينڊ ۽ اٽلي جي سرحد وٽ هڪ انساني لاش برف ۾ دٻيل لڌو اٿن. سائنسدانن حساب لڳايو آهي ته لاشو ٻه هزار سال پراڻو آهي. يورپ جي ڪيترين عورتن رضاڪارانه گذارش ڪئي آهي ته ان جهنگلي انسان جو DNA سندن جسم ۾ داخل ڪيو وڃي. جيئن ان دؤر جي جهنگلي مڙد جون خاصيتون ۽ خصلتون سندن ٻار ۾ پيدا ٿين، جنهن سان ڪيترا تاريخي ۽ سائنسي ڳجهه کلي پوندا.
ڳُجهن ۾ ڳُجهه ائين لڪا پيا آهن جيئن دٻليءَ ۾ دٻلي. پوءِ به حضرت انسان دعويٰ ٿو ڪري ته مان جينيس يا سياڻپ جو سرچشمو آهيان، ڪيڏي نه اياڻپ آهي. شاهه لطيف فرمايو:”نمي کمي نهار، آئون ڪهه ڄاڻان پنڌ ڪيچ جو، اديون آءٌ اڻڄاڻ اگلڙي آءٌ.“ اهو اگلڙي اکر انگريزي جي Ugly سان ڪيترو نه ملي ٿو.
هڪ دفعي منهنجي ڪنهن ٻار انگريزيءَ جو لفظ Ago معنيٰ اڳي ويٺي پڙهيو ۽ پڙهڻ نٿي آيس ۽ هر هر پئي چيائين ”اگ، اگ“ ته مون کي هڪدم لڳو ته مار هي ته سنڌيءَ جو اکر اڳ آهي جو ago ٿي ويو آهي. ٻولين جو اڀياس به ڏاڍو دلچسپ ۽ حيرت انگيز آهي ۽ نيٺ وڃي ٿو ثابت ڪري ته سڀني ماڻهن جو ڏاڏو آدم هڪ ئي آهي. هاڻي ته سائنسدانن ثابت ڪيو آهي ته هومو اريڪٽسHomo Erectus انسان آفريڪا مان نڪتو ۽ مصر مان ٿيندو فلسطين ۾ داخل ٿيو ۽ هڪ شاخ اوڀر يعني ايشيا طرف وئي ۽ ٻي يورپ طرف. هومو اريڪٽس اهو پهريون انسان آهي جو ڊارون جي ٿيئري (کوج) موجب ڀولڙي مان ڦري ٻن ٽنگن تي هلڻ لڳو. سندس پيشاني ۽ مٿو ننڍا ۽ ڳچي به گڪي هئي. اهو ٻن ٽنگن تي هلندڙ ڀولڙي جهڙو انسان به ٻه لک سال اڳ ختم ٿي ويو ۽ موجوده انسان جو نسل وجود ۾ اچي ويو. پر سائنسدان منجهيل رهيا ته انهن ٻن نسلن وچ ۾ به ڪجهه اڻڄاتل ڳانڍاپي وارو انسان ضرور هو ۽ اها گم ٿيل ڪڙي هٿ نٿي اچي. ان missing link جي ڪري ڊارون جي کوج اڻپوري رهجي ٿي وڃي.
رڳو آهن اوندهه ۾ ٿاڦوڙا ۽ ڌڪا. هاڻي تازو هڪ کوجنا ٿي آهي جنهن سائنسدانن کي ٻيڻي مونجهاري ۾ وجهي ڇڏيو آهي. ڊارون جو اهو اصول ته بهترين صلاحيتن وارو قائم رهي ٿو ۽ گهٽ صلاحيتن وارو ختم ٿي وڃي ٿو Survival of the fittest رولڙي ۾ پئجي ويو آهي ڇاڪاڻ ته جنهن نسل کي ٻه لک سال اڳ ختم ٿي ويل سمجهيو ويو هو، اهو نسل ستاويهه هزار سال اڳ به موجود هو. هاڻي سوال آهي ته اهو نااهل نسل جنهن ۾ پاڻ کي زنده رکڻ جون اهليتون ئي ختم ٿي ويون هيون سو پوڻا ٻه لک سال ڪيئن ۽ ڇو زنده قائم ۽ دائم رهيو؟ ظاهر آهي ته مڇيءَ کي پاڻيءَ کان ٻاهر رکبو ته اها مري ويندي. جي سمنڊ سڪي وڃن، ته سامونڊي جيوت لازمي ختم ٿي ويندي ڇاڪاڻ ته ان ۾ ڌرتيءَ تي جيئڻ جي صلاحيت ئي ڪانه آهي، جيسين اها نانگ وانگر يا آڙيءَ وانگر پاڻ ۾، پنهنجي وجود ۾ اهڙي ڦيرڦار يا صلاحيت آڻي جو پاڻيءَ کان ٻاهر به جي سگهي.
منهنجي سامهون برڪلي (ڪيليفورنيا، آمريڪا) جي جيو ڪرانالاجي سينٽر جي سربراهه سائنسدان ڪارل سئوش جي رپورٽ پئي آهي جنهن ثبوتن سان ثابت ڪيو آهي ته ڀولڙي نما ٻه ٽنگو انسان، اڄ کان ستاويهه هزار سال اڳ به زندهه جاويد هو ۽ اسان سان گڏ گڏ پوڻا ٻه لک سال گذاريا اٿائين. مسٽر بل ڪمبل ۽ مسٽر ڪارل فرمائين ٿا ته ”بنيادي سوال ته هاڻوڪو انسان ڪڏهن، ۽ ڪيئن پيدا ٿيو، اڃا نه سلجهي سگهيو آهي.“ نه اها گم ٿيل ڪڙي ٿي ملي، نه مسئلو ٿو سلجهي. ظاهر ٿيو ته نظريه ارتقا جنهن تي هيڏيون هنبوڇيون هنيون ويون، اهو ڪو حرف آخر ناهي ۽ نه ئي مڪمل. رڳو آهن اوندهه ۾ ٿاڦوڙا. مان ته ڀانيان ٿو ته سڀ جيوت سمنڊ يعني پاڻيءَ مان نڪتي آهي. نظريه ارتقا ڪو نئون نه آهي، نه ئي ڊارون جي ايجاد. الله تبارڪ وتعاليٰ قرآن حڪيم ۾ نهايت آسان ۽ صاف صاف نظريو ڏئي ڇڏيو ته خلق الانسان من الماء معنيٰ ”انسان کي خلقيوسين پاڻيءَ مان،“ ٻئي هنڌ فرمايو ويو ته، ڪل شيءِ نفسً واحدة ”سڀ شيون هڪ ئي بڻ بنياد جي پيداوار آهن.“
هڪ دلچسپ واقعو ٻڌايانوَ ٿو. مرحوم حيدربخش جتوئيءَ سان بحث مباحثي دوران، مرحوم حيدربخش جتوئي هر هر ان ڳالهه تي زور پئي ڏنو ته ”سائنسي تحقيق ۽ ڊارون جو نظريو ٻڌائن ٿا ته هر وجود هڪ ئي شيءِ جي پيدائش آهي ۽ اهو ئي ماديت materialism جو بنيادي اصول آهي.“ مون کلي چيومانس ته ”اهو ته قرآن شريف ۾ لکيو پيو آهي ۽ وڌيڪ ٻڌايو ويو آهي ته هر شيءِ پنهنجي اصل ڏي موٽي ٿي.“ مون تي اعتبار ڪونه ڪيائين ۽ وڏي اعتماد سان چيائين ته ”مونکي قرآن ۾ اهو لکيل ڏيکار ته مان انهيءَ مهل ايمان آڻيان!“ چيائين ته ”خوش عقيده ماڻهو اجايو اهڙيون سائنسي حقيقتون قرآن ۽ گيتا سان ملائيندا آهن.“ بعد ۾ مون جڏهن کيس قرآن شريف جون مطلوبه آيتون ڏيکاريون ته هو چپ رهيو ۽ ڪو رد عمل نه ڏيکاريائين ۽ ان موضوع تي وڌيڪ نه ڳالهايائين. انهيءَ مان ثابت ٿيو ته ماڻهو غلام آهي پنهنجي سوچ جو. جا ڳالهه سندس سوچ سان نٿي ٺهڪي ان کي هو رد ڪري اڇلائي ٿو ڇڏي، باقي پنهنجي سوچ جي حق ۾ جواز ڳولهي ان کي هٿي ٿو وٺائي.
منطق ۽ فلسفي جي زبان ۾ جواز ڳولهڻ ۽ هٿي وٺائڻ کي چوندا آهن ريشنلائيز rationalise ڪرڻ ۽ جسٽيفاءِ justify ڪرڻ. چيومانس ”جتوئي صاحب اهو ته ٺهيو پر ڊارون جي کوج جو اهم اصول سروائيول آف دي فٽيسٽ Survival of the fittest يعني بهترين ئي پاڻ کي قائم رکي ٿو ۽ باقي ٻيو ناس يا ختم extinct ٿي وڃي ٿو سو به قرآني اصول آهي ، لکيو پيو آهي ته ’تحقيق زمين جا وارث صالح بندا آهن“ زمين بجاءِ لفظ ارض لکيل آهي جو وسيع تر معنيٰ رکي ٿو. صالح جو مطلب ته صاف پيو آهي ته صلاحيت رکڻ وارا. صالح هوندا ته ارض و سماوات کي سخر يعني زير ڪري ڇڏيندا. جيڪڏهن صلاحيت نه هوندن ته ڳري کپي ويندا، جيئن ڪيترا نسل ۽ قومون ختم ٿي ويا آهن. تازو شيخ اياز جو ڪالم پڙهيم، جنهن ۾ لکي ٿو ته ”انسان ۾ پاڻ کي تباهه ۽ برباد ڪرڻ جون اهڙيون ته بڇڙايون ۽ برايون اچي ويون آهن جو ڪو عجب ناهي جو چئجي ته هن پاڻ کي انسان مان ڀولڙو بنائي ڇڏيو آهي.“ اها ڳالهه مون هن ئي ڪتاب ۾ هڪ سال اڳ لکي آهي. مان ته سدائين چوندو آهيان ته اياز جي اندر ۾ اجار آهي ۽ هڪ صالح ماڻهوءَ جيان مٿس انڪشاف ٿيندا رهن ٿا.
منهنجي وڏي ڌيءَ شاهده تي به خواب وغيره جي وسيلي انڪشاف ٿيندا رهندا آهن. آهي نيڪ، خدا ترس ۽ غريب غربن جي سار سنڀال لهڻ واري. کين کاڌو، لٽو ڪپڙو ويندي سندن علاج معالجو بلڪ اسپتال ۾ داخل ڪرائي خرچ پکو ڪرڻ به سندس سرشت ۾ شامل آهي. منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال به ائين ڪندو هو. سو ڪجهه ڏينهن اڳ شاهده ڳالهه ڪئي ته ”بابا ڏاڍو خراب ۽ ڊپ وارو خواب ڏٺو اٿم.“ ٻڌائيندي به ڊني پئي. نيٺ رڳو ايترو ٻڌايائين ته مئل ماڻهو ۽ لاش ڏٺا اٿم، رتو رت ٿيل. مون کيس دلداري ڏيندي چيو ته ”خواب، خواب ئي آهي، ستل دماغ، لاشعور جي تهن مان الائي ڪهڙيون ڳالهيون کوٽي ٿو ڪڍي جن جو حقيقت سان ڪو واسطو ئي ناهي.“
گهڻن مهينن کانپوءِ عبدالحق وقاصيءَ جو ٽيون جماڻو ڪري اڄ ٽنڊو آدم مان جمعي ڏينهن شام جو 20 سيپٽمبر 1996ع تي ڪراچي پهتي. سندس گهر 70 ڪلفٽن جي سامهون آهي. پوڻي اٺين بجي مون کي فون ڪيائين ته ”بابا پهتا آهيون پر رستي تي پوليس جون گاڏيون ۽ پوليس ۽ ملٽري جا ماڻهو رائفلون کنيون پوزيشن جهليون بيٺا آهن. الائي ڇا ڳالهه آهي. دير ٿي وئي آهي سو ٻارن کي موڪليو اٿئون ته هوٽل تان ماني وٺي اچن. ٻارن جي گاڏيءَ کي به نه پيا ڇڏين سو انهن به دُڪان تان فون ڪئي آهي ته هو به ڊپ سبب سلطانه وقاصي، پنهنجي پڦيءَ جي گهر پهتا آهن ۽ دير سان ايندا.“ پوڻي نوين بجي مهل شاهده جو فون آيو ته ”ڏاڍي فائرنگ ٿي آهي. خدا خير ڪري ڊڄون پيا ۽ نڪري به نٿا سگهون!“
ساڍي نوين بجي هڪ واقفڪار جو فون آيو ته ”عرب امارات مان لياقت جتوئي(اڳوڻي وزير) کيس فون ڪري ٻڌايو ته مرتضيٰ ڀٽو کي قتل ڪيو ويو آهي ۽ بينظير جو خاتمو ٿيڻ وارو آهي!“ حالانڪ ان وقت مير مرتضيٰ ڀٽو اڃا جيئرو هو. پوئين مهيني ٻن کان ڪجهه واقعا تسلسل سان مرحلي وار ائين پيا ٿين جو ڀانئجي پيو ته ڪنهن ٺهيل ٺڪيل پروگرام هيٺ محترمه بينظير ڀٽو جي حڪومت کي ختم ڪرڻ جي سازش تي عمل ڪيو پيو وڃي. نيٺ ائين ئي ٿيو.
مٿي مان لکي آيو آهيان ته آگسٽ 1996ع ۾ علي الاعلان نواز شريف جو بيان اخبارن ۾ شايع ٿيو ته هاڻي اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ ماڻهو مارڻا پوندا. پير صاحب پاڳارو به چوندو آيو ته ڀٽا خاندان کي اڃا هڪ فرد جي قرباني ڏيڻي پوندي. بس هڪ مهيني اندر 20 سيپٽمبر تي فل سرڪاري رٿابندي سان مير مرتضيٰ ڀٽي کي روڪي، رٿابندي موجب شهيد ڪيو ويو. اڳواٽ رٿابندي موجب پرائم منسٽر کي اسپتال ۾ ڀاءُ وٽ وڃڻ کان روڪيو ويو. سندس خلاف نعريبازي ڪرائي وئي. هڪ ڏينهن اندر محترمه غنويٰ کي پاڪستاني شهريت ڏئي مخالف ليڊر طور اڳتي آندو ويو. هڪ ايس ايڇ او کي سندس گهر اندر گولي هڻي قتل ڪيو ويو ته متان ٻڙڪ ٻاهر ڪڍي. پوءِ رٿيل ناٽڪ موجب سفيد ڪوڙ هنيو ويو ته آصف زرداريءَ جي گرفتاريءَ وقت وٽانئونس ستر ڪروڙ رپيا هٿ ڪيا ويا ۽ ڪراچي ايئرپورٽ تان ستاويهه مڻ سون هٿ ڪيو ويو، جيڪو آصف زرداري جو هو. اهي وڏا ڪوڙ اشتهار بازي ذريعي تيستائين ورجائبا رهيا جيسين اليڪشن ٿي. اليڪشن کانپوءِ سرڪاري اعلان ڪيو ويو ته نڪي ستر ڪروڙ هٿ آيا هئا نه ئي سون مليو هو. هيءَ ته سنئين سڌي سرڪاري حرائمپائي چئبي اليڪشن تي اثرانداز ٿيڻ لاءِ.
ٽن مهينن اندر اليڪشن ڪرڻ جو وعدو ڪيو ويو آهي. ائين ضرور ٿيندو پر حالتون ٻڌائين پيون ته اها پڪ ڪئي وئي آهي ته محترمه ٻيهر وزير اعظم نه ٿئي. صدرصاحب آهي جو بار بار ٽي ويءَ تي پيو اچي ۽ مونجهارا پيدا پيو ڪري. ووٽرن کي ٽڪرن ۾ ۽ گهڻين پارٽين ۾ ورهايو پيو وڃي ته جيئن اليڪشن کانپوءِ به گڙٻڙ گهوٽالو هجي ۽ حڪومت حقيقي معنيٰ ۾ صدر ۽ فوج وٽ رهي. مونکي ته حالتون خطري واريون نظر ٿيون اچن ۽ ملڪ جو آئيندو تاريڪ ٿو لڳي. هاڻي ته آمريڪا بهادر به سڌو سنئون فوج جي حق ۾ ۽ محترمه بينظير ڀٽي خلاف پئي اشارا ڏئي. ڪنهن به سياسي يا مذهبي ليڊر توڙي ڪنهن ڏاهي ۾ اها همت نه آهي جو حقيقي لُچ جو نالو کڻي! محترمه بينظير جهڙي بهادر ۽ بي ڊپي ليڊر به خاموش رهڻ ۾ عافيت سمجهي ٿي. اسان وٽ اصل آزار آهي فوج جو. ملڪي پيداوار جو اسي سيڪڙو خرچ ٿئي ٿو فوج تي. باقي ويهه سيڪڙو مان ڌوڙ ترقي ٿيندي عوام جي ۽ ملڪ جي! فوج جي اسي سيڪڙو بجيٽ مان به الائي ڪيترو ڳڙڪايو وڃن آفيسر ۽ سندن عيش عشرتون ... مير علي احمد خان جڏهن ڊفينس منسٽر هو ته هڪ لڱا مون کي چيائين، ”سرڪار توهان ڪنهن فوجي جنرل جي رهائش ته ڏسو! ڪنهن مغل شهنشاهه کان گهٽ نه آهي.“
فوج کي حڪومت جو چشڪو اهڙو اچي ويو آهي جو اصل چڪ نٿا ڪڍن. پاڪستان جي تاريخ جي پنجاهه سالن ۾ چوويهه سال ته سڌو سنئون فوجي ڊڪٽيٽرن جو راڄ رهيو. باقي پنجويهه ڇويهه سال به فوج حڪومتي ادارن تي حاوي رهي. ٻه وزيراعظم قتل ڪيا ويا. ڪيترا ڊسمس ڪيا ويا، ڄڻ پٽيوالن کي نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو! قانون ساز اسيمبلي ٽوڙي وئي. هڪ فوجي جنرل اسڪندر مرزا کي پريزيڊنٽ بڻايو ويو، جنهن پريزيڊنٽ غلام محمد کي ايوانِ صدر مان زوريءَ ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. پوءِ ته ايوب، يحيٰ، ضياءُ الحق وغيره جي لانڍ لڳي ويئي. اوڀر پاڪستان به فوج ڄاڻي واڻي جدا ڪرايو ڇاڪاڻ ته بنگال آدمشماريءَ جي زور تي، ملڪي وسيلن، سياسي ادارن، ڪامورا شاهي توڙي فوج ۾ پنهنجا جائز حق ٿي گهريا. کين حق ته ڪونه ڏنا ويا. اٽلو سندن نسل ڪشي ۽ قتلام ڪيو ويو. هڪ فوجيءَ ته صاف بيشرم ٿي بيان ڏنو ته ”اسان کي بنگالي ماڻهن جي نه، پر سندن زمين جي ضرورت آهي.“
ساڳئي ’نظريه ضرورت‘ هيٺ به سنڌين جي نه، پر کين سنڌ جي زمين ۽ وسيلن جي ضرورت آهي. هيءَ جو هندوستان سان دشمنيءَ جو هائُو بڇيو ويو آهي سو رڳو ماڻهن کي هيسائي سمورا پئسا فوج تي خرچ ڪرڻ لاءِ. باقي هندوستان کي ڪهڙي ضرورت پئي آهي جو ڪروڙين رپيا خرچ ڪري پنهنجا ماڻهو مارائي، پاڪستاني مسلمانن کي هندستان ۾ شامل ڪرائي، پنهنجي لاءِ آزار پيدا ڪري ۽ مٿي جو سور وڌائي. اسان جا فوجي ماهر ڄاڻن ٿا ته هندوستان ڏاڍو مڙس آهي ۽ اسان کيس ڪجهه به نٿا ڪري سگهون. اسان کان بنگال کسي ويو. حيدرآباد دکن کسي ويو، جهوناڳڙهه ۽ مناودر کسي ويو ۽ ڪشمير به کسي ويو. اسان ڪجهه به نه ڪري سگهياسون. نه قائد اعظم، نه لياقت علي خان، نه جنرل ايوب، نه ضياءُالحق ڪجهه ڪري سگهيا. باقي ٻيا ڪهڙا تيسمار ايندا جي اچي جبل سان مٿو ٽڪرائيندا. اهو هرڪوئي فوجي ۽ سياستدان ڄاڻي ٿو. پوءِ هروڀرو ڪشمير جو شوشو کڙو ڪري، اجايو ڇو ٿو ويچارن ڪشميرين کي ٻوهي ۾ وڌو وڃي. اجايو پنهنجو ڀڀ ڀرڻ لاءِ فوجي ۽ سولين ڪامورا شاهي ۽ سياستدان، ويچارن ڪشميرين جون لڄون، عزتون، جانيون ۽ ملڪيتون پيا اوڙاهه ۽ باهه جي آڙاهه ۾ اڇلين.
پنهنجي ملڪ ۾ بک بيروزگاري، بيماري، دهشتگردي، ڌاڙا ڦرون، ڪوس ۽ قتلام لڳا پيا آهن ۽ هليا آهيون ڪشمير جي جنازي کي ڪنڌو ڏيڻ! تفو بر تو ... هندوستان جو ڪشمير ڪيس، اخلاقي طور ڪمزور سهي، پر اسين ڪير ٿيندا آهيون جو آمريڪا وانگر ملڪان ملڪي پوليس واري جو ڪردار ادا ڪيون؟ اسان کي به هشي ڏيڻ وارا ۽ پٺي ٺپرڻ وارا ڪي ٻيا آهن جي ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ امن کي خطري ۾ وجهي پنهنجا سياسي ۽ اقتصادي مفاد سڌا ڪن ٿا. اسان احمقن وانگر هنبوڇيون هڻي پنهنجي پير تي پاڻ پيا ڪهاڙو هڻون ۽ سياسي استحڪام جا تختا ڪڍون. هندستان ۽ پاڪستان ٻئي ڄاڻن ٿا ته نه هو جنگ ڪري سگهن ٿا ۽ نه ئي ڪا هڪڙي ڌر اهڙي جنگ کٽي سگهي ٿي. ان ڪري فوجي جنرل اسان کان بهتر ڄاڻن ٿا ته جنگ ڪانه ٿيندي. باقي هيڏي ساري فوج ۽ هيڏو سارو خرچو رڳو پنهنجي ئي ملڪ کي هيسائڻ لاءِ ۽ ڀڀ ڀرڻ لاءِ ڪير پيو وڃي. ماڻهن جي جذبن کي اهڙو ڀڙڪايو ٿو وڃي جو، چوتيا ماڻهو نعرا هڻندا وتن ته ”دهلي چلو!“ ۽ ”هندوستان ڪو ڪچل دو!“ ڀوڪپائپ جي به حد ٿيندي آهي. مشهور صحافي ۽ ڪالم نويس مرحوم انعام دراني ته طنز ڪندي لکيو ته ”مون تختي ٺهرائي ڳچيءَ ۾ لٽڪائي ڇڏي آهي ته مان هندوستان نه آهيان!“
سن 1972ع ۾ مان اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس. منجهند ڌاري، پگهر ۾ شل، ان وقت جو ايس ايس پي ڪراچي، هڪ پٺاڻ هو، نالو شايد مسٽر قياض يا گوهر زمان هئس، منهنجي چئمبر ۾ آيو. اچي شڪايت ڪيائين ته ”روزانو وات ڳاڙها ڇوڪرا (لفظ لونڊا استعمال ڪيائين) هنگاما ڪن ٿا، دُڪان بند ڪرائن ٿا ۽ نعرا هڻن ٿا ته هندوستان ڪو ڪچل دو، دهلي چلو، شراب جا دُڪان بند ڪرائڻ جي بهاني، پاڻ شراب جون ٻاٽليون کولي پيئن ٿا ۽ ڀڄن ٿا. اهڙي افراتفريءَ کي پوليس ته منهن نٿي ڏئي سگهي.“ مون چيومانس ته
”فياض صاحب ٽرڪن ۾ رائيفلون ڀري سڀني کي سڏي چئون ته وٺو رائيفل ويهو ٽرڪ ۾ ته هلون هندستان هاڻي جو هاڻي!“ ٻئي ڏينهن کلندو مون وٽ آيو چيائين،”صاحب، واهه جو ترڪيب ڪم آئي!“ پوليس وٽ ڪو ڪوڙيون ڊمي رائفلون ٿين ٿيون سي ڇوڪرن ڏانهن اڇلي چيائين ته ”هلو ته هلون هندستان!“ ڇورا سڀ ڏهن پندرهن منٽن ۾ ڀڄي ويا. کوکلا نعرا هڻڻ ۽ سر تريءَ تي رکڻ ۾ فرق آهي.
هندوستان سان دشمني ڪانه هئي پر سنڌي پرائيم منسٽر سان دشمني هئي. ولي خان جو پاڻ کي نئشنلسٽ ليڊر سڏائيندو آهي ان به ڀٽي صاحب لاءِ کليل جلسي ۾ ’سنڌي ٻچا‘ جا الفاظ استعمال ڪيا. بلوچستان جو نواب اڪبر خان بگٽي به اهڙا تحقير آميز لفظ استعمال ڪندو هو. فوجي جنرل ته ائين ئي سڀ پنجابي هئا. مهاجرن جي به خدا ڪارڻ دشمني سنڌين سان، سي به پنجاب سان ٻٽ ٿي ويا ۽ مهاجر پنجابي پٺاڻ متحده محاذ ٺاهيائون. اصل جهيڙو آهي ئي سنڌ جي وسيلن، زمينن ۽ نوڪرين تي، سو پٺاڻ ۽ مهاجر ته هڪدم پنجاب سان ٻِٽ ٿي ويا جيئن لٽ جي مال ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿين. هوڏانهن ڀٽو صاحب به نهايت ذهين هو تنهن سڀني کي سُڪ ڪري ڇڏيو ۽ لڳو ٿي ته پندرهن ويهه سال ڀٽو صاحب ۽ سندس پارٽيءَ کي ڪو لهر لوڏو ڪونه آهي.
ڀٽي صاحب جي مضبوطي ۽ سندس مقبوليت ئي سندس دشمن ثابت ٿيون. 1976ع ۾ شاهه فريدالحق صاحب مون وٽ آيو ۽ نهايت رازدارانه نموني چيائين ته ”ڀٽي صاحب کي ڪڍڻ کانسواءِ ڪو چارو ڪونهي. ورنه اسان کي ته ڏهه پندرهن سال ڪو سياسي مستقبل نه آهي.“ خود ڀٽي صاحب جي ويجهن رفيقن کي به انهي غم جو گُهڻو کائي رهيو هو. نيٺ آمريڪا بهادر کي به ڀٽي صاحب جي مقبوليت ۽ مضبوطي نه آئڙي. آمريڪا جو شاطر فارين سيڪريٽري هينري ڪسنجر، ڀٽي صاحب کي صاف صاف دڙڪو ڏئي ويو ته ”تنهنجو خطرناڪ حشر ڪيو ويندو!“ “We shall make a horrible example of you.” ڀٽو صاحب، مقبوليت جي نشي ۾ پوءِ به نه سمجهيو ۽ اعتماد سان، وقت کان اڳ ۾ ئي نيون چونڊون ڪرائڻ جو اعلان ڪيائين. مون سان قاضي عبدالمجيد عابد صاحب، جو تمام سمجهو ماڻهو هو، تنهن ڳالهه ڪئي ته ڀٽي صاحب ساڻس مشورو ڪيو ته هن کيس صاف جهليو ته نيون چونڊون نه ڪراءِ، ڀلي پهرين آمريڪا ۾ چونڊون ٿي وڃن، آسمان صاف ٿي وڃي، پوءِ چونڊون ڪراءِ، پر ڀٽي صاحب 1977ع جي اوائل ۾ چونڊون ڪرائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو ڇو ته بجا طور کيس سوڀ جو يقين هو.
مون سان سنڌ يونيورسٽيءَ جي هڪ اهم اهلڪار ڳالهه ڪئي ته چونڊن دوران ٽي چار آمريڪي اچي وٽس مهمان ٿيا ۽ شراب نوشي ۽ گپ شپ ۾ شروع ٿي ويا. چيائون ته،”چونڊون، يقيناََ علي ڀٽو وڏي اڪثريت سان کٽندو پر چونڊن جا نتيجا قبول نه ڪيا ويندا ۽ مٿس ڌانڌلين جا الزام لڳايا ويندا ۽ پوءِ ملڪ گير تحريڪ شروع ڪئي ويندي ۽ نيٺ فوج مارشل لا لڳائيندي.“ جنهن لاءِ اڳواٽ ئي جنرل ضياءُ الحق کي تيار ڪيو ويو هو ۽ کيس آمريڪا جي چوڻ تي وقت کان اڳ ترقي ڏئي فوج جو سربراهه بڻايو ويو هو جيتوڻيڪ هو گهڻو جونيئر هو. هو آمريڪا جو آزمايل هو جو هن ئي فلسطيني مسلمانن تي گوليون هلائي سندن قتلام ڪيو هو.
هو خوشامدي ٿي ڀٽي صاحب جي پٺيان پٺيان پيو هلندو هو ۽ سَر سَر Sir, Sir پيو ڪندو هو. چون ٿا ته پنهنجي وفاداري جتائڻ لاءِ ڀٽي صاحب کي ائين به چوندو هو ته ”سرمان توهان خاطر پنهنجي پيءُ کي به گولي هڻي سگهان ٿو!“ چونڊون بلڪک صاف شفاف ٿيون هيون پر آمريڪي پروگرام موجب ڪروڙين ڊالر پاڪستان پهچي ويا ۽ هڪ زوردار تحريڪ شروع ٿي وئي. ڀٽو صاحب به نهايت خبردار ماڻهو هو سو سياستدان سان ٺاهه ڪري ٻيهر چونڊون ڪرائڻ تي راضي ٿي ويو. عين ان موقعي تي پروگرام موجب مارشل لا لڳائي ڀٽي صاحب کي گرفتار ڪري ڪوهه مري ۾ نظربند ڪيو ويو ۽ ماڻهن سان دوکو ۽ ڪوڙ ڪيو ويو ته نوي ڏينهن اندر چونڊون ڪرايون وينديون. اهي چونڊون يارهن سالن کانپوءِ ڪرايون ويون سي به جهڙيون تهڙيون، سياسي پارٽين کانسواءِ.
جنرل ضياءَ جهڙو غير مقبول پريزيڊنٽ پاڪستان جي تاريخ ۾ ڪونه ٿيو. ماڻهو سندس اهل ڪندا هئا ۽ گاريون ڏيندا هئا ۽ کيس ڪاڻو سڏيندا هئا، ڪاڻي دجال جي نسبت سان. ٽي ويءَ تي ايندو هو ته ماڻهو چوندا هئا ته ”دل ٿي چوي ته اتي ڪهاڙي هڻي ڪڍانس!“ پهرئين نمبر جو ڪوڙو، منافق ۽ پلستر هو. هڪ پاسي اسلام! اسلام! ڪندو وتندو هو ته ٻئي پاسي ڪعبتھ الله ۾ بيهي اعلان ڪيائين ته ٻن مهينن اندر مارچ ۾ چونڊون ڪرايون ويندون. الله جي گهر ايڏو ڪوڙ ۽ دوکو! ڄاڻي واڻي ڪعبة الله جي تقدس کي سياسي مقصد لاءِ استعمال ڪيائين ته ڀلي ماڻهو مونجهاري ۾ پون ۽ آسري ۾ رهن.
هڪ دفعي سرڪٽ هائوس حيدرآباد ۾ عالمن جو وفد ساڻس ملڻ آيو ته ٻاهر اچي سندن استقبال ڪيائين ۽ ”جي حضور! جي حضرت!“ چوندو رهيو. موڪلائڻ مهل به ٻاهر نڪري کين رخصت ڪيائين. جڏهن هو هليا ويا ته ڪمشنر کي چيائين ته ”هنن حرامزادن (لفظ باسٽرڊ استعمال ڪيائين) کي ويجهو اچڻ نه ڏجانءِ.“ اها ڳالهه ڪمشنر صاحب مون سان پاڻ ڪئي. ٻيون به ڪيئي ڳالهيون، پر ڊڄان ٿو ته گلا ۽ غيبت جي وڪڙ ۾ نه اچي وڃان.
حاجي عبدالرحمان پاٽولي هو ڊائريڪٽر پروٽوڪال. اهو چوندو هو ته ”نه نماز جو وقت، نه وضو جو اهتمام، جنرل صاحب چوندو حاجي صاحب جاءِ نماز (مصلو) آهي؟“ حاجي صاحب به ڏاڍو قابل ۽ زيرڪ آفيسر هو سو هڪدم مصلو ڪڍي کيس ڏيندو هو ۽ جنرل صاحب مصلو وڇائي الله اڪبر! ڪري نماز تي بيهي رهندو هو. ٿي سگهي ٿو ته جنرل صاحب باوضو هجي ۽ نفل نماز پڙهندو هجي. مومن کي هميشه حسن ظن رکڻ کپي. يعني جتي به ٻه مطلب نڪري سگهن ته پوءِ جيڪو چڱو مطلب هجي اهو ڪڍجي. آهي معمولي اصول پر جي ائين ڪجي ته هوند دشمنيون پيدا ئي نه ٿين ۽ نفرتون ڪلفتون ۽ ڪدورتون نڪري وڃن، جيڪو تصوف جو بنيادي اصول آهي.
تصوف جو پهريون ۽ بنيادي اصول آهي ته انسان جو قلب آئينو آهي. ان کي جيترو صاف رکبو يعني نفرت، ڪلفت ۽ ڪدورت کان پاڪ رکبو ۽ هر انسان سان محبت ۽ خير خواهي ڪبي ته اهو آئينو چمڪي پوندو ۽ ان ۾ الله جو عڪس ۽ اسرار چٽا نظر ايندا. ڪو اعتبار ڪري نه ڪري، آزمائش شرط آهي. مخالف يا دشمن سان همدردي، خيرخواهي ۽ محبت ڪيو، نفرت ڪلفت ۽ ڪدورت صفا ڪڍي ڇڏيو پوءِ ڏسو ته اسرار الاهي ڪيئن منڪشف ٿين ٿا ۽ رحمت جي پالوٽ ٿئي ٿي.
سياست مان وڃي روحانيت تي پياسين. مون مٿي چيو آهي ته جنرل ضياءُ ڏاڍو نامقبول هو. حقيقت اها آهي ته پنجاب کي قبول هو ۽ اتي مقبول به هو. پاڪستان جي سياست جي ڳوٽ اتي اچي ٿي ڀڄي. ”پاڪستان معنيٰ پنجابستان!“ اها ڳالهه اسلام آباد ۾ مون کي هڪ وڏي پنجابي آفيسر چئي. جڏهن مون دليلن سان کيس ثابت ڪري ڏيکاريو ته پنجابي مفاد کي اوليت آهي پوءِ ڀلي وزيراعظم قتل ڪيا وڃن يا ڊسمس ڪيا وڃن ۽ ڀلي بنگالين تي پيرٽي (هڪ جيتري نمائندگي) مڙهجي نه ته موچڙا هڻي کين جدا ڪجي. سنڌ جون زمينون ۽ نوڪريون ڦٻائجن وغيره، ته هن صاحب آڱوٺو مٿي ڪري غصي ۾ چيو ته ”پاڪستان معنيٰ پنجابستان نه ته آيو هن تان (آڱوٺي تان).“
ڪوهه مريءَ ۾ نيشنل بئنڪ جي بلڊنگ وٽ بيهبو ته سڄي مال روڊ جي رونق ۽ نظارو نظر ايندو. اتي مان هڪ پنجابي جج صاحب سان بيٺو هئس. ان ڳالهين ڪندي مون کي چيو ته ”سنڌ ۾ اڄڪلهه تعصب ڏاڍو وڌي ويو آهي!“ مون سندس اکين ۾ گهوري چيو ته،”شرم تم ڪو مگر نهين آتي!“ ششدر ٿي چيائين ”ڀائي ڪيون، ڪيا هئا؟“ مون چيس ”سنڌ ۾ آفيسر، ڪلارڪ، پٽيوالا، چوڪيدار، زميندار، واپاري سڀ پنجابي ڀريا پيا آهن، پنجاب ۾ هڪ سنڌي ڏيکار جو پٽيوالو يا چوڪيدار هجي يا رڳو هڪ ايڪڙ زمين هجيس. پوءِ به اسين تعصبي ۽ توهين مومن مسلمان ۽ شريف فرشتا.“ ڪجهه شرمندو ٿيندي چيائين ته ”ها ائين ته آهي!“ جج هو تنهن ڪري مڃي ويو نه ته مهاجرن وانگر چوي ها ”توهان ڄٽ، اڻپڙهيل ڳنوار، اسان ته اچي سنڌ کي سڌاريو آهي.“ اها ڪوهه مري واري ڳالهه 1967ع جي آهي. ان کي اڄ ٽيهه سال ٿي ويا.
وري 1981ع ۾ مان فيڊرل سروس ٽربيونل جو جج ٿي اسلام آباد ويس. پهرئين ڏينهن جڏهن مان چيئرمين جسٽس دائود جي ڪمري ۾ ويس ته اتي اڳي ئي سينئر ميمبر چوڌري نذير احمد ويٺو هو. مون اسلام عليڪم ڪري چيو ته ”مان آهيان ٽربيونل جو نئون ميمبر!“ ته جسٽس دائود هڪدم چيو ته، ”پر ڇو هڪ ٻيو سنڌي؟“ مون به ٺهه پهه چيو، ”واقعي، سنڌي پاڪستاني نه آهن!“ ڊاڪٽر افغان صاحب اڳ ۾ ئي هڪ سنڌي ميمبر هو. ان ڪري ٻيو سنڌي ميمبر کين نه آئڙيو. اسان ٻنهي سان هر قسم جو، ناروا سلوڪ ڪيو ويو. ڊاڪٽر افغان صاحب جو هڪ فرشته سيرت برجستو آفيسر هو، ان کي ته نيٺ نوڪري مان ئي ڪڍايائون. جسٽس دائود کاريان جو ويٺل پنجابي نزاد پٺاڻ هو. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو کيس به بنان سبب نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو، باقي چوڌري نذير صاحب نهايت با اخلاق، باڪردار ۽ مذهبي قسم جو ماڻهو هو. ان به اسان سان ڪو چڱو پير نه ڀريو. جيڪي سو لپيٽيل لفظن ۾ اسان جي شڪايت ڪري ويندو هو. کيس پنهنجي پارسائي پاڪدامني ۽ عبادت گذاريءَ تي ڏاڍو ناز هو ۽ ڪنهن کي پاڻ جهڙو ڪونه سمجهندو هو.