2
ميرپور خاص ۾ عثمان علي انصاريءَ کان چارج وٺي گورنمينٽ مدرسي هاءِ اسڪول جو پرنسپال ٿيو. وڏي هاسٽل هئي جنهن جي مٿان پرنسپال جو بنگلو هو، هاسٽل کي لوهو دروازو هو جو سج لٿي مهل بند ڪري تالو هڻي ڇڏيندا هئا. مسٽر حافظ صادق ۽ نصرپور وارو مولوي قادر بخش صاحب هاسٽل جا منتظم هئا سي انصاري صاحب جي ساراهه مان نه ڍاپن. چي ”سائين ڊسيپلن اهڙو آهي جو ڪو ڇوڪرو سج لٿي کان پوءِ هاسٽل کان نڪري ئي ڪونه!“ کلي چيائين ته ”تالو لڳائي ڇڏيندا ته ڪوئي ڪيئن نڪرندو؟ ڊسيپلين ته اهو آهي ته دروازو کليل هجي پوءِ به ڪوئي ڪونه نڪري. سڀاڻي کان تالو ڪونه لڳندو!“ ٻنهي سخت مخالفت ڪئي ته سائين سڄو نظام درهم بدرهم ٿي ويندو. ڇورا کري ٻهر ٿيندا ۽ اسين ڪنٽرول ڪونه ڪري سگهنداسون، پاڻ ڏاڍي اعتماد سان چيائين ته ائين ڪونه ٿيندو. اعلان ڪرايائين ته مغرب جي نماز هاسٽل جي ڪمپائونڊ ۾ باجماعت پرنسپال پاڻ پڙهائيندو. سڀ شاگرد وضو ڪري حاضر هجن جو حاضري پوندي. نماز پڙهائي ٻه ٽي نصيحتون ڪري اعلان ڪيائين ته هاسٽل کي تالو ڪونه لڳندو. جنهن کي به ٻاهر وڃڻو هجي سو منتظم يا مانيٽر کي اطلاع ڪري ڀلي هليو وڃي. ائين ئي ٿيو. رڳو پٽيوالي آدم کي گيٽ تي ويهاري ڇڏيائين ته جيڪو به ٻاهر وڃي يا موٽي اچي ان جو نالو ۽ اچڻ جو وقت نوٽ ڪري ڇڏي. عشاء نماز به بدستور پاڻ پڙهائيندو رهيو ۽ ننڍو ليڪچر به ڏيندو هو، علم بابت ۽ چڱائي بابت، حاضري به لڳندي هئي. مجال آ جو ڪو غير حاضر رهي. باقي جيڪي بنا اجازت ٻاهر ويندا هئا يا دير سان موٽندا هئا، تنهن جي رپورٽ کيس روزانو ملندي هئي. انهن کي گهرائي رڳو اهو ٻڌائيندو هو ته توهان فلاڻي وقت نڪري ويا ۽ فلاڻي وقت موٽي آيا ۽ کلي پڇندو هئن ته ڪٿان ڪٿان گهمي آيا، ڪهڙا ڪارناما ڪيوَ ۽ ڪيئن ڪنهن غريب غربي جي مدد ڪيوَ. ڇوڪرا حيران پريشان ۽ شرمندا ته پرنسپال کي ته سڀ خبر پئجي وئي. آهستي آهستي اهڙو ڊسپلين قائم ٿي ويو جو ڪو به کليل در مان ڪونه نڪرندو هو ۽ آدم ويٺو ڍڪر کائيندو هو. ڇوڪرن کي پڪنڪ تي به پاڻ وٺي ويندو هو. سڄي اسڪول جا ڇوڪرا چار پنج سئو ڄڻا لارين يا ريل ۾ چاڙهي، سيٺين يا زميندارن جي اوطاق تي! اڳواٽ اطلاع مطابق ماني جو توڙي گهمڻ ڦرڻ جو انتظام ٿيندو هو. سڄو ڏينهن گهمي ڦري رانديون ڪري شام جو موٽي اچبو هو. ٻيو ته ٺهيو پر سردار مير الهداد خان ٽالپر جو ڪروڙ پتي هوندي به ڏاڍو پڪو هو، ان کان به جهلوريءَ اسٽيشن ڀرسان جمڙائو واهه تي ديڳيون لهرايائين جتي تڙڳي تري، ماني کائي شام واري گاڏيءَ ۾ بنا ٽيڪيٽ موٽي آياسون. بنا ٽڪيٽ انهيءَ ڪري جو جهلوري جهڙي ننڍڙي اسٽيشن تي ايتريون ٽڪيٽون هيون ئي ڪونه، اسٽيشن ماسٽر پنهنجي بيوسي ٻڌائي. بابا سڀني ڇوڪرن کي چيو ته بنا ٽڪيٽ چڙهي پئو، جڏهن ميرپور خاص اسٽيشن تي لٿاسون ته ڇوڪرن جو انبوهه اچي گيٽ وٽ گڏ ٿيو. جتي بابو بيٺو هو. ڇوڪرا ٿورو پريشان ٿي چوڻ لڳا ته هاڻ ڇا ٿيندو. بابا مشڪندي چين ته اڏامي وڃو. پوءِ ته ڇوڪرا گيٽ مان ڌُو ٻاهر. ڪي ته ڀتين تان ٽپي ويا ۽ ٽڪيٽ بابو وائڙو ٿي ٿڙندو ٿاٻڙندو پاسي ٿي، رونشو ڏسندو رهيو. جڏهن سڀ ڇوڪرا نڪري ويا ته بابا پاڻ اسٽيشن ماسٽر وٽ ويو. کيس سڄي صورتحال ٻڌائي ۽ سمجهائي. ڳالهه آئي وئي ٿي وئي، پر اسڪول ۾ ٻئي ڏينهن هر ڪنهن مزو وٺي اها ڳالهه پي ٻڌائي.
ان ڏينهن جهلوريءَ وٽ جمڙائو ۾ مان ٻڏس. مونکي ترڻ ڪونه ايندو هو پر بابا جي همٿائڻ تي ڪناري ڪناري ٿاڦوڙا هڻندو رهيس ته ائين ترڻ اچي ويو. رڳو سائيڪل هلائڻ وانگر ٽنگون هلائڻيون ٿيون پون ۽ گڏوگڏ ٻانهون. مون سمجهيو ته مونکي ترڻ اچي ويو، سو ڇا ڪيم جو اڪيلو بنهه اڪيلو جمڙائو مان نڪرندڙ هڪ شاخ جي پل تي بيهي سوچيم ته ٽپو ڏئي پاڻي تي ٿاڦوڙا هڻي ڪناري تي هليو ويندس. ابا کڻي جو ٽپو ڏيان ته ڌُو تري ۾. ٻه ٽي دفعا هيٺ مٿي ٿيس ۽ ٻه ٽي سير پاڻي به پيٽ ۾ هليو ويم. سمجهيم ته بس هي آخري وقت آهي، اجهو مئس ۽ هڪ لحظي لاءِ سڄي دنيا جي فلم اکين اڳيان اچي ويم. پهرين پهرين جو خيال آيم سو امڙ جو. ذهن ڏاڍي تيزي سان ڪم پئي ڪيم. مون حياتيءَ ۾ محسوس ڪيو آهي ته مون ڪڏهن حوصلو نه هاريو آهي. سو سوچيم ته پير و واهه جي تري تي لڳن ته زور سان پاڻ کي ڌڪو ڏئي ڪپر طرف ڪيان. ٻه ٽي دفعا ايئن ڪيم ته ڪير هٿ لڳم۽ ڪپر کي جهلي منهن ٻاهر ڪڍيم ۽ خوب آڪسيجن ڦڦڙن ۾ اماڻي ٻاهر نڪري پٺ تي ليٽي پيس. پوءِ چپ چاپ اچي ٻين ڇوڪرين ڀرسان جمڙائو جي ڪپ تي ويهي رهيس. ڇوڪرا جمڙائو ۾ لهڻ لاءِ پيا چون پر اصل نه لٿس. منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال، به پيو مونکي چوي ته ”ادا لهه پاڻيءَ ۾!“ پر مان ته ٻڏڻ مرڻ جو ذاتي تجربو ڪيون ويٺو هئس، سو اصل ڪونه ٿي لٿس. ائين ڪندي ڪندي ڪمال جو هٿ به ڪپر مان نڪري ويو. سو ٻه ٽي گهوتا (غوطا) کاڌائين ۽ رڳو سندس مٿي جا وار هڪ ٻه دفعو ڏسڻ ۾ آيا. بابا ان مهل اتي ڪونه هو ۽ ٻئي ڪنهن ۾ کيس هٿ وجهڻ جي همت ڪانه هئي. نيٺ ته ڀاءُ هو، چوندا آهن ته ’رت دانگيءَ تي به ورندو آهي‘ چُپڙي ڪري واهه ۾ ٽپو ڏنم، مون هڪ هٿ ڪپر جي گاهه ۾ وجهي ٻئي هٿ سان ڪمال جي مٿي جي وارن کي پڪڙي گهليو. پاڻيءَ ۾ ماڻهوءَ جو وزن ڏاڍو گهٽ ٿو ٿئي، سو جهٽ کيس گهلي مٿو مٿي ڪيومانس ته ڊگها ڊگها ساهه کنيائين. اهو به پاڻي کان نڪري پٽ تي ليٽي پيو. وري نه پاڻيءَ ۾ گهڙيو. جيئن نيم طبيب خطره جان تيئن سيکڙاٽ به خطرو ئي خطرو. جنهن ڪم ۾ هٿ وجهندو ان کي مورڳو کاريندو. سيکڙاٽ پاڻ لاءِ به خطرو، ٻين لاءِ به خطرو. اهڙو جوکم جو ڪم ڪجيئي نه، جيسين مهارت حاصل نه ڪجي. بهرحال منهنجي حاضر دماغيءَ مون کي به بچايو ته ڪمال جي حياتي به بچائي. بابا سان اصل ڳالهه ڪونه ڪئيسون. هيءَ 1940ع جي ڳالهه آهي. جڏهن مان پندرهن سورهن سالن جو هئس ۽ ڪمال تيرهن چوڏهن سالن جو. ڪمال جا هم ڪلاسي هئا ڏيپلي جا ڊاڪٽر صالح ميمڻ ۽ ڊاڪٽر سڄڻ ميمڻ. هيڏي حادثي کان بيخبر، بابا ڏاڍو خوش هو ته شاگرد اجتماعي طور، بنا ڀيد ڀاؤ جي ڳوٺاڻو ماحول ۽ کيت ڏسي گهمي پاڻ وندرائي ۽ ڪجهه پرائي آيا.
ايئن شاگرد سندس چيچ ۾ ٻڌجي ويا. ڪرڪيٽ ميچ جي ڪامنٽري ٻڌڻ لاءِ انگل ڪري ڇوڪرا وٽس ويندا هئا، ته سائين رامچند ميرچنداڻيءَ جي سفارش تي سڄو ڏينهن اسڪول جي موڪل ڪري ڇڏيندو هو. موٽ ۾ ڇوڪرن کان گهر ڪندو هو ته پنهنجي ڪرڪيٽ ٽيم ٺاهيو ۽ مئچون ڪرايو. ڪرڪيٽ ۾ نصرپور جو قاضي عطا محمد واهه جو ڪرڪيٽر ٿي نڪتو. انهن کي انعام اڪرام ڏيندو هو. ڇوڪرا ساڻس محبت ڪرڻ لڳا. ايترو جو جڏهن رٽائر ڪيائين ته ڇوڪرا روئي ويٺا ۽ سڏڪا ڀريندا رهيا. هڪ واقعي ته ڇوڪرن تي ڏاڍو اثر ڪيو، هڪڙو ننڍو ڇوڪرو هاسٽل جي مٿين ماڙ تان ڪري بيهوش ٿي ويو پاڻ کيس کڻائي سول سرجن وٽ ويو ۽ روئي ويٺو. ڇوڪري جي جيرو ڦاٽي پيو هئو. جو ماڻهو پنهنجي پٽ جي موت تي نه رنو، سو ٻئي ڇوڪري جي زخمي ٿيڻ تي روئي ويٺو. صبوح شام سندس بستري ڀرسان وڃي ويهندو هو. نيٺ مهيني کن ۾ ڇوڪرو ٺيڪ ٿي موٽي آيو. سول سرجن ڊاڪٽر سونپار، جنهن جي ڌيءُ ڪملا اسان سان گڏ مئٽرڪ ۾ پڙهندي هئي، تنهن صاف چئي ڏنس ته خانصاحب هن کي اسان جي دوائن نه پر تنهنجي دعائن بچايو آهي، الله جي نيڪ بندن جون دعائون الله اگهائي ٿو.
ٻيو هڪ واقعو ٿيو جنهن سندس ڏهڪاءُ ۽ دٻدٻو وڌائي ڇڏيو ۽ ٻين لاءِ سبق ثابت ٿيو. ڇا ٿيو جو ڪليڪٽر يا ڊپٽي ڪمشنر ان وقت مسٽر غلام دستگير پانڌياڻي هو. ڪليڪٽر اڇي ڪاري جو مالڪ هو. کيس اولاد ڪونه هو سو پنهنجو ڀائيٽيو پٽ ڪري پاليو هئائين. ان سندس ڀائٽي ڪجهه اهڙيون حرڪتون ۽ نازيبا عمل ڪيا جو ان کي ريسٽيڪيٽ (نيڪالي) ڪيائين. پانڌياڻي صاحب جيڪو هڪ نالي وارو کڙپيل ۽ حاڪماڻي انداز جو ماڻهو هو، سو تپي باهه ٿي ويو. چي ”هي ڏيڍ بالشت جو پرنسپال سو ٿو مون سان مذاق ڪري!“ ڏاڍا زور هلايائين. دڙڪا، دهمان، جيڪي ڪجهه کانئس ٿي سگهيو، سو ڪيائين پر بابا جي ڪن تي جونءَ به ڪانه چري، ڄڻ ڪا ڳالهه ئي ڪانه ٿي هئي. نيٺ ضلعي جو معزز ۽ لوڪل بورڊ جو پريزيڊنٽ خانبهادر غلام النبي شاهه وٽس آيو. هو ڏاڍو چتر، سياڻو ۽ بردبار ماڻهو هو. ان به ڏاڍيون مرليون وڄايون ۽ آخر ۾ لوڪل بورڊ طرفان مالي مدد بند ڪرڻ جو به دڙڪو ڏنو، پر وريو ڪجهه ئي ڪونه . بابا جو اهو ئي جواب ته ”لوڪل بورڊ طرفان امداد جو معاملو الڳ آهي ۽ هيءُ اسڪول جو انتظامي معاملو آهي. ان ۾ ڪنهن کي مداخلت ڪرڻ جو حق ئي ڪونهي.“ هوڏانهن پانڌياڻيءَ صاحب ۽ سندس ڀائٽي جي داڙ ٻٽاڪ ۽ گارگند به هليو اچي. ڇوڪرا ۽ ٽيچر صاحب وائڙا ۽ حيران ته هي ٿئي ڇا پيو؟ سو چميگويون اسڪول ۾ گشت ڪرڻ لڳيون ته اجهو هيئن ٿو ٿئي يا هيئن ٿو ٿئي، نه ته پرنسپال صاحب پاڻ ئي هليو ويندو يا بدلي ٿي ويندو. پر بابا زور ڪري روزانو انهيءَ رستي سان ڪليڪٽر جي بنگلي اڳيان اڪيلو ئي اڪيلو (مون سان گڏ) گهمڻ نڪرندو هو. مجال آ جو سندس اخلاقي جرئت کي لوڏو آيو هجي! ياد رهي ته بابا ٻارهن مهينا موڪل تي رهيو هو، جو کيس دل جي تڪليف ٿي پئي هئي. جنهن ڪري سندس ئي درخواست تي فيلڊ جاب مان ڪڍي هڪ هنڌ ئي پرنسپال جو جاب ڏنو هئائونس. جتان عثمان علي انصاري جهڙي اثر رسوخ رکندڙ آفيسر کي ڪڍي بابا کي رکيو ويو هو. تڏهن به ڪا پرواهه ڪانه هئس. نه ڊپ ته رستي تي سيرڪندي ڪليڪٽر جي بنگلي آڏو ڪو مٿس حملو ڪندو يا بي عزتي ڪندو. اخلاقي جرئت جو به پنهنجو هڪ ڏهڪاءُ آهي. نيٺ انهيءَ معاملي جي نبيري لاءِ سندس بالا آفيسر خانبهادر غلام علي نانا جو سنڌ جي تعليم کاتي جو سربراهه هو سو ڪراچي کان ڪهي وٽس هلي آيو، پر ان کي به انڪار ڪيائين. چيائينس ته ”تون پاڻ تعليمي ماهر آهين ۽ بالا آفيسر به، ان ڪري تنهنجي عزت ڪارڻ رسٽيڪيشن جو آرڊر واپس وٺي، اسڪول ڇڏڻ جو سرٽيفڪيٽ ٿو ڏيانس ته جيئن ڇوڪرو ٻئي ڪنهن هنڌ وڃي تعليم حاصل ڪري!“ ائين اصول تي سوديبازي ڪرڻ کان سواءِ معاملو سلجهائي خانبهادر نانا جي به عزت رکي، جنهن پاڻ به ڪليڪٽر کي سمجهايو ۽ پنهنجي نموني ڇينڀ به ڪڍي. ائين سندس عزت ۽ وقار ۾ اڃا به اضافو آيو ۽ نٺر داداگير شاگرد به سندس عزت ڪرڻ لڳا. اخلاقي جرئت کي به پنهنجي هڪ عجيب هشمت ۽ رعب آهي جنهنجو ڪو به مقابلو نٿو ڪري سگهي.
مون کيس گهڻو تڻو لکندي يا پڙهندي ڏٺو. سندس هر ڪم وقت تي ٿيندو هو. وقت تي اٿڻ، وقت تي سمهڻ. وقت تي ورزش ڪرڻ، گهمڻ وڃڻ، وقت تي کائڻ ۽ وقت تي ملڻ، لکڻ ۽ پڙهڻ. سندس پسنديده ليکڪ هئا، شيڪسپيئر ۽ پوپ، شيڪسپئر جو ته مڪمل ڪتاب رنگين تصويرن سان وٽس سفر ۾، آفيس ۾ گهر ۾ ساڻ هوندو هو. تصويرن جي ڪري مان به ٻالجتيءَ ۾ شيڪسپيئر کي اٿلائيندو پٿلائيندو هئس ۽ سندس سڀني ڪردارن جا نالا ياد ٿي ويم. پوءِ انهن ڪردارن جي سموري ڪهاڻي بابا کان سنڌيءَ ۾ ٻڌندو هئس. پوپ البت مون لاءِ ڏکيو هو ۽ مون ان ۾ دلچسپي ڪانه ورتي. ڇهين درجي انگريزي (اڄ جو نائون ڪلاس) ۾ آيس ته گولڊ اسمٿ جو ڪتاب ’وڪر آف ويڪفيلڊ‘ ڏنائين ته هي پڙهه! مونکان ڏکيو هو پر چيائين ته ”پڙهي وڃ! جيڪي انگريزي لفظ سمجهه ۾ نه اچنئي سي ڇڏيندو وڃ!“ ائين پڙهي ويس ته ڪجهه تت ذهن ۾ رهجي ويو. اڃا اهو پڙهي جند ڇڏايم ته جين آسٽن جو ’پرائيڊ ۽ پريجڊس‘ ڏنائين سو به ڳيتون ڏئي پڙهي ويس. مئٽرڪ ۾ وري ڊڪنس جو ’اي ٽيل آف ٽو سٽيز‘ ڏنائين. ڊڪنس ڏاڍي پٽاڙ ٿو ڪري، سو وِرچائي ڇڏائين. پڙهيم ته سهي پر پڙهيو نه پڙهڻ جهڙو ، موٽائي ڏنومانس. پاڻ انهن ڏينهن ۾ ’گان وٿ دَ وِنڊ‘ پڙهندو هو. اٺ جهڙو بلڪه هاٿيءَ جهڙو ٿلهو ڪتاب هو. مونکي پڪ ته ڪونه پڙهندو اڌ ۾ ڇڏي ڏيندو، پر پڙهي پورو ڪيائين. مونکي وري ٿامس هارڊي جا ناول ڏنائين جن ڏاڍو مزو ڏنو ۽ پڙهڻ جي لذت اچي وئي. هونئن به سنڌي ۾ جيڪو به ڪتاب ڇپيو هو سو وٽس ايندو هو ۽ مان اهو کانئس اڳ ئي پڙهي وٺندو هوس. خاص ڪري ڪهاڻيون ۽ ناول، ٽئگور، ٽالسٽاءِ ۽ منشي پريمچند جا.
پاڻ روزانو قرآن شريف جو مطالعو تفسير سان ڪندو هو. پنج وقتو پڪو نمازي هو.حيرت جهڙي ڳالهه ته مونکي ڪڏهن زور نه ڀريائين ته نماز پڙهه يا قرآن پڙهه. البت جمعي نماز ۽ سومهڻيءَ جي نماز تي ساڻس گڏ وڃبو هو. قرآن شريف پڙهڻ سيکاريائين ۽ نماز به، شايد نفسيات جو ماهر هو سو ڪا به ڳالهه زوريءَ ڪاڪڙي ۾ ڪونه اوتيندو هو. ڳالهين ٻولهين ۾ قرآن الحڪيم جو فلسفو ۽ نماز جا فائدا ٻڌائي ويندو هو. اسلام تي، رسول ڪريم ﷺ تي ۽ سماج جي اوڻاين تي ڪيئي ڪتاب لکيائين. خاص ڪري درسي ڪتابن کي اوليت ڏنائين جيئن شاگرد توڙي ماستر صاحب لاڀ پرائين. انگي حساب، سائنس، تاريخ، جاگرافي، گرامر، ڪو به موضوع ڪونه ڇڏيائين. وڏي ڳالهه ته ان لاءِ ڪو معاوضو ڪونه وٺندو هئو. پوڪرداس اينڊ سنز شڪارپور وارا ۽ جهمٽ مل لاڙڪاڻي وارو بنا اجازت سندس ڪتاب ڇپائي پوءِ اچي کيس ٻڌائيندا هئا. هو هزارين رپيا ڪمائيندا هئا ۽ بابا خوش ته شاگردن ۽ ماسترن صاحبن جو ڀلو پيو ٿئي.
پاڻ ملا ازم ۽ پيرن جي سخت خلاف هو. ان ڪري پڪو ’وهابي‘ سڏبو هو، ڪي عالم سڳورا کانئس اهو پڇندا هئا ته هو سني آهي يا شيعو؟ ته جواب کان نٽائي ويندو هو. اسان گهر وارن کي به سني شيعي جي تفريق جي خبر ڪانه هئي، هڪ لڱا ڪن ملن ضد ڪيو ته هو کين صاف ٻڌائي ته چيائين ته ”صاف ڳالهه ته اها آهي ته مان مسلمان آهيان!“ پر ملان چون ته ’هڪ هڪاڻي ڪري چئي ڏي، رڳو مسلمان چئي جند نه ڇڏاءِ.‘ تڏهن پڇيائين ته ”حضور ﷺ جي وقت ۾ ماڻهو سني هئا يا شيعا؟“ ته پاڻ چيائون ته ”تڏهن ته رڳو مسلمان هئا.“ هڪدم چيائين ته ”مان به اهو ئي آهيان“، ڀٽائي گهوٽ کي به جڏهن اچي مريدن ۽ فقيرن ان مسئلي تي ورايو ته چيائين ته ”ٻنهي جي وچ ۾!“ چيائون ته ”ٻنهي جي وچ تي ته ڪي ڪين آهي!“ تڏهن جواب ڏنائين ته ”آهيان به ڪين!“ سر سيد احمد خان کي به جڏهن وٺ ڪيائون ته چيائين ”بابا اهو ته چوڏهن سئو سال پراڻو اليڪشن جو معاملو آهي!“ وري چيائونس ته ”ڀلا جي تون ان وقت هجين ها ته ووٽ ڪنهن کي ڏين ها؟“ ته چيائين ته ”مان پاڻ خلافت جو اميدوار ٿي بيهان ها!“ فقير عالم ۽ درويش ائين تفرقو گهٽائيندا هئا ۽ الجهڻ کان پاسو ڪندا هئا.
خيرپور جي مير هِزهائينس مير علي نواز خان، کهڙن واري مخدوم صاحب کي گهرائي چيو، ته سڀني ڌرين جي عالم کي ويهاري، هڪ هِڪاڻي ڪري فيصلو ڪرائيندو. مخدوم صاحب انڪار ڪيس. مير صاحب جڏهن ضد ڪيو ته مخدوم صاحب جلال ۾ اچي کيس ڇينڀ ڪڍي ۽ چيو، ”اڙي مير! تون ڪير ٿيندو آهين جو ههڙين جليل القدر هستين جي باري ۾ بحث مباحثا ڪرائين ۽ تيرهن سئو سالن کان پوءِ فيصلا ۽ فتوائون ڏيارين.“ ائين چئي درٻار مان اٿي ويو. ’مِٺي به ماٺ، مُٺي به ماٺ‘، سڀ مومن ڀائر، سڀ ڏي خير! ڀٽائي گهوٽ کان به جڏهن پڇ پڇ لائي ڏنائون ته چيائين ته، ”ٻنهي جي وچ تي آهيان“، چيائونس ته ٻنهي جي وچ تي ته ڪي ڪين آهي! هڪدم جواب ڏنائين ته ”آهيان به ’ڪين!“ جڏهن ’ڪين‘ جي منزل تي پهچبو تڏهن ئي ٻين لاءِ عزت، پيار، محبت ۽ قدر پيدا ٿيندو، ’علم جي ديڳ‘ ٿيڻ کان ’ڪِين جو ڪُنو‘ ڀلو. بابا وٽ ته ڪيترائي عالم سڳورا ۽ ليکڪ ايندا هئا ۽ ڪچهريون ڪري ويندا هئا. محمد اسماعيل عرساڻي، مولانا عبدالحق رباني ۽ خاص ڪري محمد عثمان ڏيپلائي مرحوم وٽس گهڻو ايندو هو ۽ کانئس علمي ۽ مذهبي مسئلا سمجهندو هو. پيري مريدي تي بابا مسلسل ليک لکندو رهيو. ان وقت اها ڪا سولي ڳالهه ڪانه هئي ڇو ته پير اڇي ڪاري جا مالڪ هئا، سڱا بندي ۽ سياست ۾ به سندن وڏو عمل دخل هو. پيرجو حڪم ڪو به ٽاري ڪونه سگهندو هو. پير آڏو ماڻهو ڪِرڙيءَ جيان ڪنبندا هئا. راڻيپور وارو پير صالح شاهه، پير صاحب پاڳارو، جهنڊي وارا پير ۽ هالن جا مخدوم صاحب وڏي شان شوڪت جا مالڪ هئا.
ان وقت هڪ پير صاحب ڏاڍو اثر رسوخ وڌايو. وڏا وڏا ماڻهو، زميندار ۽ عام مخلوق ۾ سندس ڏاڍي مڃوتي هئي. اهو هئو پير آغا حسن جان سرهندي. جراحت ۽ نشتر هڻڻ لاءِ بابا قرآن ۽ حديث جي روشني ۾ سندس ۽ ٻين پيرن خلاف مدلل مضمون لکيو، جنهن جو عنوان ئي رکيائين ’پِيرن جو گرو گهنٽال‘ جو الوحيد اخبار ۾ ڇپيو. پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو به ڏاڍا ڪاوڙيا، کَڙڪيا ۽ کُڙڪيا، بحث مباحث هليا پر بابا هڪ انچ به نه هٽيو. ڏيپلائي صاحب جو ان وقت نوجوان هو تنهن به ان موضوع تي خوب لکيو ۽ نيٺ وڃي پيرن جو رعب تاب گهٽيو. هي جو گهنڊ گهڙيال کڻي پير صاحبن جا قافلا نڪرندا هئا، ۽ خليفا نعرا هڻندا، پوش پوش ڪندا هلندا هئا ۽ ماڻهن کي گهر ويٺي ڪنبڻي وٺي ويندي هئي ته پيرصاحب يا مرشد سڳورو پيو وڃي. اهو گهٽجي گهٽجي بند ٿي ويو.
سچا عالم ۽ درويش ته ماٺ ڪيون ويٺا هوندا هئا. اهڙن بزرگن فقيرن وٽ بابا پاڻ هلي ويندو هو. مونکي اهڙا رڳو ٻه درويش ياد آهن جو مان اڃا پنجن ڇهن سالن جو مس هئس، هڪ خيرپور ناٿن شاهه ڀرسان ميان محمود لاکير صاحب ٻوڙن وارو. ٻوڙا هڪ ڳوٺ هو. ميان صاحب نهٺو نياز نوڙت وارو سادو، کار جا ڌوتل ڪپڙا، سائي قميص ۽ گوڏ، پٽ تي ويٺو هوندو هو ۽ وڏو موحد هو. ماڻهن کي صاف چوندو هو ته ”بابا اسان ڪجهه ڪونه آهيون، نڪي اسان ڪجهه ڪري سگهون ٿا، سڀ ڪجهه الله جي هٿ ۾ آهي، ان کان گهرو ۽ نيڪ عمل ڪيو!“ بابا ميان صاحب جي ڏاڍي تعريف ڪندو هو ۽ مان به متاثر ٿيو هئس. ٻيو بزرگ هو مخدوم بصرالدين صديقي سيوهڻ وارو. اهو صاحب به واهه جو هو. بابا سيوهڻ ۾ منزل ڪندو هو ته روز شام جو وٽس ويندا هئاسون. بزرگ پٺي اگهاڙو، گوڏ ٻڌيون، تڏي تي اڪيلو ئي اڪيلو ويٺو هوندو هو. ڀرسان ڪيترائي ڪتاب ۽ ڪاري چانهه جي ڪٽلي پئي هوندي هئس. جنهن مان بنا کنڊ ۽ کير جي پيو سُرڪيون ڀريندو هو. پاڻ اعليٰ درجي جو عالم ۽ حڪيم هو. سندس چوڻ هو ته ”اهڙي چانهه گڙدن لاءِ مفيد آهي!“ سٺي عاليشان لائبريري هئس، پوءِ ته ڪتابن تي ۽ مذهب تي علمي بحث هلندو هو ۽ مان ويٺو اوٻاسيون ڏيندو هئس.
ٻيو به هڪ بزرگ هوندو هو جنهن سان بابا جون علمي، ادبي ۽ مذهبي ڪچهريون هلنديون هيون. اهو هو پير عبدالستار جان سرهندي، جو پير آغا حسن جان جو پوٽو هو. مان تنهن وقت جوان هجان. سائين ستار جان نه رڳو عالم پر وڏو ادب جو پارکو هو ۽ باغ و بهار شخصيت جو مالڪ هو. عربي فارسي علوم جو ماهر هو. مزاح جو به حس هئس، مونکي هڪ فارسي شعر ٻڌايائين جنهن جو مطلب هو ته ’تون پنهنجي محبوب جي هڪ ننڍڙي ڪاري تر تي مست آهين، منهنجو محبوب ته ڏس نهن کان چوٽيءَ تائين ڪارو (سانورو) آهي.‘ پير صاحب ايڏو عالم ۽ ماهر هوندو هو جو بابا جيڪو قرآن شريف جو تفسير لکيو تنهنجي تصحيح پير صاحب کان ڪرائيندو هو. ظاهر ٿيو ته بابا پيرن ۽ عالمن جي خلاف ڪونه هو پر پيرن جي هڪ هٽي، لٽ مار ۽ ڏيک ويک جي خلاف هو. مون تي به سائين فاروق جان سرهندي جي خاص مهرباني هئي ۽ قرب ڪري مون وٽ باٿ آئلينڊ، واري فليٽ تي ستر- اسي جي ڏهاڪن ۾ ايندا هئا. مون وٽائن گهڻو ڪجهه پرايو، سائين شاهه آغا سرهندي وٽ ته مان هلي ٽنڊي سائينداد ويس. پاڻ وڏا عالم ۽ درويش هئا. مون وٽن مرزا افضل بيگ ولد مرزا قليچ بيگ کي ويٺل ڏٺو. مرزا صاحب اهل شيعه جو ذاڪر هو جو سندن صحبت ۾ اهل سنت جو ٿي ويو، اهو گهٽ ڪمال نه هئو. الحاج مرزا افضل بيگ، مرحوم مرزا قليچ بيگ جو ڇهون نمبر فرزند هو ۽ وڏو عالم فاضل ۽ خوش لحان ذاڪر هو. حيدرآباد ۾ صدر جي جامع مسجد جنهن جو امام ڪاظم علي شاهه هو، اتي مرزا افضل بيگ جمعي نماز کان پوءِ سڄي جماعت کي درود سلام ڏاڍي پياري ۽ سريلي انداز ۾ پڙهائيندو هو. مرزا صاحب اهڙو ته پڪو سني ٿي ويو جو ٽنڊي ٺوڙهي، مرزائن جي پاڙي ۾، جو اهل شيعه جو ڳڙه هو، اتي اهل سنت وارن لاءِ الڳ مسجد جوڙايائين جا حيدرآباد جي تمام سهڻي مسجد آهي. مرزا صاحب جي وصيت مطابق سندس تدفين به ان ئي مسجد ۾ ٿي. خيرپور ميرس وارو اهل الله بزرگ ميان منظور حسين مدني به شيعو مذهب ڇڏي پڪو سني ٿي ويو. مولوي نور محمد جو جامع عربيه حيدرآباد ۾ سائين علي اڪبر شاهه ميهڙ واري سان گڏ ڪم ڪندو هو سو لاڙڪاڻي اچي مجلسون پڙهائڻ لڳو. مون وٽس وڃي عرض ڪيو ته مولوي صاحب ”مونکي به تلقين ڪيو ته حق جي راهه تي اچان“ ته چيائين، ”ميان جمال الدين مان شيعو ڪونه ٿيو آهيان، پر ڇاڪيان هُتي ته هئي ڪوري بک، ڪو کنگهي به ڪونه پيو، هت ماشا الله عزت آهي، ڀاڙو به ڏين، نذرانو به، موٽر ڪار آڻي در تي بيهارين، سو هاڻي ڪرت سان لڳي ويو آهيان. عزت ۽ شان الڳ. باقي نمازون اهي ئي پنج وقت پڙهان ۽ عقيدا به اهل سنت وارا اٿم!“
ذڪر پي هليو سرهندي پير صاحبن جي علم ۽ اخلاق جو. اهي سڀئي پير صاحب، ڳالهائڻ جا اهڙا مهذب ۽ شائسته جو ڀانءِ ته ويٺو ٻڌجين. دشمن يا مخالف جو ذڪر به ائين ڪندا ڄڻ ڪنهن مهربان ۽ ڪرم فرما جو ذڪر ڪري رهيا آهن. مون سائين فاروق جان کي عرض ڪيو ته ”مونکي ڪا مختصر تلقين ڪيو، جنهن مان لاڀ پرائي سگهجي“، گهڙي سوچي چيائين ”ابڙا صاحب! بس ’پاڪيزگي‘ اختيار ڪر!“ پوءِ پاڻ ئي مشڪي چيائين، ”پاڪيزگي اهو عمل آهي جو زندگي جي هر عمل، هر گهڙي تي محيط آهي. نه رڳو ڪمائي ۽ کاڌو حلال جو هجي پر سوچ به پاڪ هجي. جسم ۽ جان جي پاڪيزگي، گفتار ۽ ڪردار جي پاڪيزگي ويندي پوشاڪ جي پاڪيزگي.، ڪپڙا به پاڻ ڌوئڻا پوندئي ڪهڙي خبر ڌوٻي پاڪ پاڻي سان ڌوئي ٿو يا نه. کاڌو به هٿ جو گهر جو تيار ٿيل کائڻو پوندئي، ڪهڙي خبر بورچي پاڪ آهي يا نه ۽ هوٽل وارا پاڪ شيون استعمال ڪن ٿا يا نه، بازاري پيٺل مصالحا به پاڪ آهن يا نه؟ پاڪيزگي اهڙو گڻ آهي جو اٿڻ ويهڻ، سوچڻ، کائڻ، پيئڻ، گهمڻ سڀ خدا لاءِ وقف ٿيو وڃي“، ڪيڏي نه فصاحت هئي پير صاحب جي هڪ لفظ ۾.
ننڍي هوندي بابا کان پڇيم ته بابا دعا ڪهڙي گهرجي، چيائين ته ”الله سائين نيڪ خيال ڏي، نيڪ ارادا ڏي، نيڪ عمل ڏي!“ ڏسو ’نيڪ خيال‘ بنياد آهن، نيڪ ارادن جو ۽ نيڪ عملن جو. ماڻهو سوچ نيڪ ۽ پاڪ رکي ته پاڻهئي زندگي آرام ۽ سڪون سان گذري ويندي. جيڪو مندو سوچيندو سو مدائيءَ جي ڄار ۾ وڪوڙبو ويندو، جيڪو هر ڪنهن لاءِ چڱائي سوچيندو سو سڀ مرحلا سولائيءَ سان طئي ڪندو ويندو ۽ ڪا به ڏکيائي درپيش نه ايندس. جيڪڏهن ايندس به ته سولائي سان پاڻهي ئي آسان ٿي ويندس.
مون انهيءَ سوچ ذريعي هڪڙو سونهري اصول ڳولي لڌو ته ’ڪو به، ۽ ڪهڙو به مسئلو، کڻي ڪيڏو به مشڪل هجي، پر ان جو حل خود ان مسئلي ۾ موجود آهي‘. مسئلو خود ئي هڪ مڪينزم آهي، پاڻمرادو پاڻ کي حل ڪرڻ جو. رڳو صبر ۽ شڪر اختيار ڪيو ته مسئلو پاڻهي ئي لوڻ پاڻي ٿي ويندو ۽ سندس ڦوڪڻي مان هوا ازخود نڪري ويندي. اهو فلسفو آهي صبر ۽ شڪر جو ۽ عين تفسير ”ان الله مع الصابرين“ جو. اجائي ٿٿان ڦٿان ڪري مسئلي کي مُنجهائي ڳوڙهو نه ڪيو. صبر ۽ شڪر سان چپ ڪري ويٺا الله جي ڪرڻي ڏسو! وٽائنس رڳو ’خير‘ اچي ٿو. پاڻ نه وچڙايو، هٿ ڪڍي بيهي رهو. مون ته انهيءَ اصول جون ڪرامتون ڏنيون آهن. جن به مونکي تڪليف پهچائڻ يا رنجائڻ جي ڪوشش ڪئي، تن جا ترا نڪري ويا ذليل ۽ خوار ٿيا ۽ رنج و الم ۾ گرفتار ٿيا. مثال ڪونه ڏبا.
لاڙڪاڻو گرم خطو آهي، ان ڪري اتي رواج آهي ته شام جو پاڻيءَ جو ڇڻڪار ڪري آڳر تي يا ٿلهي تي يا ٻاهر رستي تي ڪرسيون وجهرائي ويهبو آهي. پوءِ اتي ميل ملاقات ۽ ڪچهري ٿيندي آهي. بابا وٽ به ائين ٿيندو هو. وٽس پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو، عالم سڳورا، ماستر صاحب، هندو سيٺيون ۽ پاڙي وارا اچي ويهندا هئا. پير الاهي بخش ۽ قاضي فضل الله به وڪالت واري زماني ۾ وٽس ايندا هئا ۽ علمي، سياسي توڙي سماج سڌراڪ ڳالهين تي بحث ڪندا هئا. بابا جي اهڙي عزت ڪندا هئا جو ’خانصاحب! خانصاحب!‘ پئي پوندي هئن. بابا اٿندو هو ته پاڻ به اٿي بيهندا هئا ۽ وري موٽي ايندو هو ته وري به احتراماً اٿي بيهندا هئا. اهو ساڳيو پير الاهي بخش جڏهن تعليم کاتي جو وزير ٿيو ته بابا کي نالي سان سڏ ڪري چوندو هو ”علي خان هي ڪم ته هينئين ڪري ڇڏجان!“ بابا ڪو به جواب ’ها‘ يا ’نه!‘، نه ڏيندو هو صرف مشڪندو هو، هر ڪنهن جو پنهنجو ظرف.
بابا شاگرديءَ واري زماني ۾ سنڌ مدرسي ۾ پڙهندي ڄام مير مقبول خان، سيٺ چاڳلا ۽ سيٺ ڦدو وٽ ايندو ويندو هو. ڄام مير مقبول خان آف لسبيلا ئي کيس قائل ڪيو ته ’سانگي نج ابڙا آهن، تنهن ڪري ابڙو سڏاءِ!‘ ڄام صاحب پاڻ به سمو هئو ۽ وٽس اهڙا شجرا هئا. بابا کي ’ابڙو‘ ان ڪري پسند آيو جو حاضريءَ ۾ توڙي راند ۾ الف بي جي ترتيب سان ’ابڙو‘ اول ٿي آيو. کيس ڪرڪيٽ راند جو شوق هو سو ابڙو سڏائڻ سان وارو اڳ ۾ ٿي مليس. پوءِ ته اسان جي ڳوٺ جو جيڪو سانگي پڙهيو سو ابڙو سڏائڻ لڳو. اها ڳالهه بابا مونکي پاڻ ٻڌائي، جڏهن مون اعتراض ڪيو ته اسين سانگي آهيون ته پوءِ ابڙو ڇو سڏايون. منهنجو ننڍو پٽ ساجد، جو خير سان اسٽنٽ ڪمشنر آهي ان به مون تي ساڳيو اعتراض ڪيو ته مون کيس پراڻن ڪتابن مان شجرا ۽ تاريخ مظهر شاهجهاني ڏيکاري ته مطمئن ٿي ويو ته به پنهنجي اصل ڏي موٽڻ جو کٽڪو مونکي به ۽ کيس به اڃا بيٺو آهي.
بابا جا ڀائر گهڻو ڪونه پڙهيا، پڙهائي اڌ ۾ ڇڏي اچي نوڪرين سان لڳا. وڏو چاچو علي نواز وڃي سنڌي ماستر ٿيو. پوءِ فقيري اختيار ڪيائين. گيڙوءَ رتا ڪپڙا پائيندو هو ۽ لوهو چمٽو کڻندو هو. سچل جو سڄو ڪلام ياد هئس جو سڄي رات وڏي آواز پيو پڙهندو هو. چور ايندا هئا ته موٽي ويندا هئا ته فقير علي نواز اڃا پيو جاڳي. ٻيو نمبر چاچو غلام علي روينيو ۾ ڪلارڪ ٿيو ۽ نيٺ هيڊ منشي (نائب تحصيلدار) ٿيو. وڏي هلندي پڄنديءَ وارو ۽ دٻدٻي وارو آفيسر ٿيو. سندس پٽ به سڀ پڙهيا ۽ وڏن عهدن تي پهتا. چاچو شير علي ڍڪ منشي ۽ پوءِ ماستر ٿيو. وڏو پرهيزگار الله وارو بزرگ هو. ننڍو چاچو علي محمد آبپاشي کاتي ۾ ڪئنال اسسٽنٽ ٿيو. اهو به نيڪ نمازي ۽ بزرگ ماڻهو هو. سندس هڪ پٽ عبدالقادر چيف انجنيئر آهي ۽ ٻيو پٽ آبپاشي کاتي ۾ ايس ڊي او ٿيو. سڀ خوشحال ۽ مانائتا ماڻهو آهن، پر ڳوٺ سڀني ڇڏي ڏنو . اهو وڏو الميو آهي جو نوجوان شهري سهوليتن خاطر ڳوٺ کي خيرآباد چئي ٿا وڃن. ٻيو ته ٺهيو پر جيڪي پٽيوالا ٿيا سي به ڳوٺ ڇڏي ميهڙ ۽ لاڙڪاڻي جا رهواسي ٿي ويا. چي ”ادا گهر پڪو آهي، لائيٽ آهي، ٻار اسڪول ۾ پڙهن پيا.، هاڻ ڪير وڃي ڇنن ۾ ويهي ۽ هر ڪاهي!“ پڪسرو گهر به وڏي ڳالهه آهي، اسان جو هڪ فقير منش مائٽ ٻاجهي ري گناهه پوليس جي ور چڙهي ويو، سو کڻي لاڪ اپ ۾ بند ڪيائونس. ٻن چئن ڏينهن کان پوءِ ڇڏي ڏنائونس. اوطاق ۾ آيو ته سڀني خبرون چارون ورتس ته ٻڌاءِ ته جيل ڪيئن هو؟ چيائين، ”گهر پڪو هو!“
”هائو ٻاجهي؟“ چي، ”هائو، اصل پڪو، جهڙي ڦڙي کان سڪ!“ ”ڀلا ٻيو احوال؟“ چي ”ماني ٽئي وقت پيا ڏين ۽ ٻوڙ به!“ هائو ٻاجهي پوءِ ته مزو ٿيو!“ ”ٻيو نه ته! پر لسيءَ جي ٻاڙائي هئي.“ اهو هو هڪ معصوم ڳوٺاڻي جو ردعمل. ماني ٽئي وقت ملي ۽ گهر به جهڙي ڦڙيءَ کان سڪ هجي ته باقي ٻرو کپي! غريب ماڻهو زندگيءَ سان مهاڏو اٽڪايون بيٺا آهن. هنن ٻارن جي تعليم خاطر ڳوٺ ڇڏي شهرن ۾ مزوري مڙي ڪري پڪن گهرن ۾ رهڻ کي ترجيح ڏني، پر زميندار ڏاڍا دورانديش ۽ سياڻا ماڻهو آهن. هر سهوليت هوندي به ٻار کي مٿاڇرو پڙهائي شهر ڪونه موڪليندا هئا، جو وڃي مٿي تعليم پرائن. چي ”جيڪو شهر ويو سو زمينداري کان ڇٽو!“ اهو ته اکئين ڏٺوسين. جيڪي زميندارن جا پٽ يونيورسٽي ۾ آيا سي شراب، ڪباب، غنڊا گرديءَ ۾ ملوث ٿي ويا، سڄو ڏينهن گاڏين ۾ چڙهي ڇوڪرين پٺيان لوس لوس ڪرڻ ۽ پيڇو ڪرڻ ۾ لڳي ويا، ڪن ته مهاجر يا پنجابي ڇوڪرين سان شاديون به ڪري ڇڏيون. سنڌي ڇوڪري ڪا مهاجر يا پنجابي مڙس سان شادي ڪري ته اهڙي وڏي ڳالهه نه آهي. پر ڇوڪرو ويو ته خاندان ويو.
ڀرڳڙي ڪيڏو وڏو سياسي خاندان هو، هزارين ايڪڙ زمين جيمس آباد ۽ ڊگهڙي ۾ هئن. مان اسيمبليءَ ۾ سيڪريٽري هجان ته هڪ نوجوان آيو ۽ پنهنجو تعارف ڪرايائين ته ”مان ڀَرگهڙي آهيان، جيمس آباد جا زميندار آهيون!“ مون قلم کڻي رکيو ۽ چتائي ڏسي چيم ته ”توهان جو مطلب آهي ته توهان ڀُرڳڙي آهيو!“ ذرو به ڦڪونه ٿيو، چيائين ”ها اهو ئي جيڪو توهان چيو، منهنجي ماءُ پنجاب جي آهي، تنهنڪري منهنجو تلفظ صحيح ناهي!“ مون وري به سوال ڪيو ته ”توهان به شادي پنجاب مان ڪئي هوندي؟“ چيائين ”هائو والده جي مائٽن سان!“ ائين هڪ نج قومپرست سنڌي خاندان لکن جو مالڪ، نج پنجابي ٿي ويو، ۽ هاري ناري به پنجاب مان اچي ويا. اڄ ڊگهڙي، جيمس آباد، سامارو، گولاڙچي پنجابين سان ڀريا پيا آهن، پر جس هجين جو ڳالهائن سنڌي، ٻارن کي پڙهائين سنڌي اسڪولن ۾.
ائين ديهاتي مهاجر به اسان جهڙي صاف سنڌي ڳالهائن، فرق رڳو نفرتن ۽ تعصب هٽائڻ جو آهي، شڪارپور ۾ 1956ع ۾ مان جج هئس ته هاءِ اسڪول الائي ڪاليج ۾ سنڌي تقريري مقابلي ۾ مون کي جج مقرر ڪيائيون، جنهن سنڌي تقرير ۾ پهريون نمبر انعام کٽيو سو هڪ مهاجر ڇوڪرو هو. سنڌي ٻولي کي نقصان اسان سنڌين ئي پهچايو جو اڙدو ڳالهائڻ شروع ڪيوسين. هڪ ڪراچيءَ جي مهاجر دوست مونکي چيو ته ”ڀائي مان 1949ع ۾ سنڌ آيس ۽ وڏي شوق سان سنڌي سکيس جو اها سنسڪرت ۽ برج ڀاشا کي بنسبت اڙدوءَ جي وڌيڪ ويجهي آهي، پر ٿيو ڇا جو جنهن سنڌي ماڻهوءَ سان سنڌي ۾ ڳالهائيان سو جواب ڏيم اڙدوءَ ۾!“ چيم ته، ”مان ٿيس ڪفر ۾ داخل ته ڪافر مسلمان ٿي ويو!“ ائين سنڌيءَ کي اسان پاڻ ختم ڪيو ۽ ڏوهه ڏيون پيا مهاجرن کي. مارڪ ٽيليءَ به چيو ته ”هندستان ۾ جنهن سان به هنديءَ ۾ ڳالهايان ٿو ته هو انگريزيءَ ۾ شروع ٿي ٿو وڃي، پوءِ منهنجو ڪهڙو ڏوهه!“ اها سن 1975ع جي ڳالهه آهي.
تعصب ۽ نفرتون پوءِ وڌايون ويون خاص ڪري تڏهن جڏهن سنڌوديش جو نعرو هنيو ويو ۽ پوءِ سنڌي مهاجر غنڊا پيدا ٿيا ۽ نيٺ معاملو چوٽ چڙهي ويو. ان ۾ مهاجر توڙي سنڌي سياستدان ۽ ڪاموري جو وڏو ڪڌو ڪرتوت هئو. نه ته ڪلچر ۽ ٻولي ويجها ايندا ۽ هڪ ٿيندا ٿي ويا. ٿوري وقت ۾ ازخود سڀ سنڌي ٿي وڃون ٿا. هي ته ٿيا مسلمان، پر هندو ۽ اسان به ڪلچر جي لحاظ کان هڪ ٿيندا ٿي وياسون. وڏو گوشت مسلمان به ڪونه کائيندا هئا. عيب سمجهبو هو. هندو عورتون، خاص ڪري واڻياڻين، پڙو ڇڏي پاجامو پاتو، جو سلوار جي ٻي صورت هو. مٿي تي رئو پائينديون ۽ پڙدي خاطر گهونگهٽ ڪڍنديون هيون. اسين مسلمانن جا ٻار هولي، دسهڙو ۽ ڏياري ملهائيندا هئاسون ۽ ڏياريءَ جا ڏيئا ٻاريندا هئاسون. هندو عيد برات تي اچي مبارڪ ڏيندا هئا. ڏياريءَ جي مٺائي ۽ ٿڌڙيءَ جا لولا موڪليندا هئا. مسلمان، پڙهيل ڳڙهيل طبقو، عام طرح سلوار ڇڏي پاجامو پائيندا هئا. ڪي ته کاڌيءَ جي گانڌي ٽوپي به پائيندا هئا ۽ پتوئي نه پوندو هو ته هندو آهي ڪي مسلمان. سنڌي هندو گوشت عام جام واپرائيندا هئا، ان کي تيوڻ چوندا هئا. دال ۽ پاپڙ مسلمان گهرن ۾ به عام ٿي ويو.
ڀلو ٿئي مها سڀائي ۽ جَن سنگهه وارن جو، جو ويڇا وڌائي، ويڙهائي نفرتون پيدا ڪري ڇڏيائون. منهنجو وڏو ڀاءُ شمس الدين جو هميشھ کاڌيءَ جا ڪپڙا پائيندو هو، سو کاڌي پائڻ ڇڏي ڏنائين ۽ ڪانگريسيءَ مان مسلم ليگي ٿي ويو، چي ”ڪانگريس ۽ مهاسڀا ۾ ڪو فرق ئي نه رهيو آهي.“ ڪو به ڪانگريسي وير ساورڪر جي مخالفت يا مندائي ڪرڻ وارو ڪونه هو. مون ته هڪ هنڌو دوست سيتل کي، جو پڪو ڪانگريسي ۽ اَهنسائي هو، صاف چيو ته ”ڀلا چئه ته وير ساورڪر وڏو حرامي آهي!“ ته صاف جواب ڏنائين ته ”هو به وڏو نيتا (ليڊر) آهي.“ ائين مسلمان ۽ هندن ۾ ويڇا وڌندا ويا ۽ ڳالهه وڃي گارگند ۽ جهيڙي تي پئي. جَن سنگهي جدا اَکاڙا ٺاهي ورزشون ۽ ڪسرتون ڪندا رهيا ۽ مسلمانن تي حملا ڪندا رهيا. حيدرآباد ۾ سري گهاٽ ۽ مُکي گهٽيءَ ۾ ته ڪو مسلمان وڃي نه سگهندو هو. هيرآباد ۾ ڪنهن به مسلمان کي جاءِ مسواڙ تي به ڪانه ملندي هئي. رڳو بابا کي هڪ مسلمان محمد صالح ٻچڙو پنهنجي جاءِ مسواڙ تي ڏني ته هائي دوس مچي ويو. اسان سان نوجوان طبقي جي کنئوس به هلي آئي، پر اسان جو فقيراڻو اخلاص ۽ ڪردار ڏسي چپ ٿي ويا. نيٺ اسان به جاءِ ڇڏي الهندي ڪچي ۾ کوکر پاڙي ۾ جاءِ ورتي، جتي سڀ مسلمان هئا.
هندن جو ايڏو من وڌي ويو جو ٽنڊي ولي محمد ۾، جو هيرآباد سان لڳ آهي، سلاوٽ پاڙي ۾ سلاوٽن تي حملو ڪري ڏنائون. سلاوٽ به گهٽ ڪونه هئا، انهيءَ رات ئي هيرآباد ۾ ڪن هندو نوجوانن کي جهلي چڱي ڦيهه ڪڍيائون ۽ ائين معاملو ويو وڌندو، پڪي قلعي ۾ هندو جوان سنگهٽن ڪندا هئا ۽ لٺيون ڀالا کڻي ورزشون ڪندا هئا. کوکر محلي جو سرائي اميد علي جو پڪي عمر جو هو، پنجيتاليهه -پنجاهه سالن جو، سو چار پنج مسلمان جوان وٺي بنا هٿيار، سندن ڳڙهه تي ڪاهي ويو ته هندو سنگهي جوان حشمت جهلي نه سگهيا ۽ وٺي ڀڳا. سرائي وارا کلندا موٽي آيا، پر انهيءَ واقعي کي هندن اڇاليو ته هندن تي مسلمانن حملو ڪري ڏنو آهي ۽ ڪيس به داخل ڪيائون. اهو ڪيس سالن جا سال هليو ۽ نيٺ سرائي اميد علي وارا بي ڏوهي ثابت ٿي ڇٽي ويا. مان تن ڏينهن ۾ ڪاليج ۾ پهرئين سال ۾، ڊي جي نيشنل ڪاليج ۾ پڙهندو هئس.
ڪاليج ۾ به منافقي ۽ ڪدورت ايڏي هئي جو مسلمان ڇوڪرا، جي اٽي ۾ لوڻ برابر هئا، هندن جهڙي ڊريس ۽ گانڌي ٽوپي پائيندا هئا. هڪ مسلمان ڇوڪري کي مون السلام عليڪم چيو ته ڇرڪي هيڏي هوڏي نهاريائين ته ڪنهن ٻڌي ته ڪونه ورتو. پرنسپال پروفيسر ڀارواڻي هڪ صوفي منش، قابل، دلير، عالم، دانشور ۽ عجيب شخصيت جو مالڪ هو. مانجهند جي سيٺين مان وڏو شاهوڪار ماڻهو هو. هر سال ويڪيشن ۾ لنڊن ويندو هو ۽ عاليشان انگريزي سوٽ پائيندو هو، پر شام جو گيڙو ڪپڙا پائي، يڪتارو کڻي، ڦليليءَ جي ڪناري تي سير ڪندو هو. ڪٿي آهن اڄڪلهه اهڙا ماڻهو. هڪ دفعي تاريخ تي ليڪچر ڏيندي لفظ ’ڪلچر‘ استعمال ڪيائين. هڪ ڇوڪر اٿي بيٺو ۽ سوال ڪيائين ته ”سائين ڪلچر ڇاهي؟“ هڪ گهڙي جي ماٺ کان پوءِ چيائين:
“When you have learnt all and forgotten all, the residue that remains is culture!”
هڪ جملي ۾ اهڙي مڪمل ڊيفينيشن سندس پنهنجي ذهن جي ئي پيداوار هئي. ڏسو ڇا ته چئي ويو، ”جڏهن توهان سڀ علم حاصل ڪري وٺو ۽ بعد ۾ سڀ ڪجهه وساري ڇڏيو ته به جو ڪجهه توهان جي سرشت ۾ يا طبيعت ۾ يا جبلت ۾ باقي ڪجهه پاڇي رهجي وڃي، سو آهي ڪلچر!“ تازو سائين حسين شاهه راشديءَ جي دعوت ۾ ڊاڪٽر جميل جالبيءَ سان ملاقات ٿي. کيس چيم ته، ”ڊاڪٽر صاحب! توهان ڪلچر تي هيڏو سارو ڪتاب لکيو آهي ۽ آخر ۾ انهيءَ نتيجي تي پهتا آهيو ته ڪلچر کي ڊفائين نٿو ڪري سگهجي“ جواب ۾ چيائين ته ”بلڪل ائين آهي“ مون کيس چيو ته منهنجي پروفيسر ڀارواڻيءَ هيئن چيو هو. ايڏو سارو متاثر ٿيو، جو مونکي چيائين ته لکي ڏي! مون چيو ”هڪ جملو آهي ياد ڪري ڇڏ، مون ته چاليهن سالن ۾ ڪونه وساريو آهي!“ نيٺ مونکي راشدي صاحب جي لکپڙهه واري ڪمري ۾ وٺي آيو ۽ اتي لکائي ورتائين. اهي آهن اڄڪلهه جي دانشورن جا حال جي ’تمغه امتياز‘ وٺيون ويٺا آهن.
ڳالهه ٿي ڪيم هندو شاگردن جي ڪدورت ۽ منافقيءَ جي. ڪاليج ڏي بس ويندي هئي، رش ٿيندي هئي. مسلمان ڇوڪرن کي چڙهڻ ڪونه ڏيندا هئا. ڇڙٻ ڏئي ڌڪو ڏئي چوندا هئا. ”هل ڙي ڄٽ! جاءِ ڪانهي!“ مان ته اڳ ۾ ئي چڙهيو ويٺو هوس. شڪل مان ڪير ٿو ڪنهن کي سڃاڻي ته هي مسلمان آهي، مڄاڻ پروفيسر جيٺمل پرسرام به انهيءَ بس ۾ ويٺو هو، جڏهن بس هلي ته هندو ڇوڪرن کي هشي ڏنائين ته ڀلي ائين ڪيو پر ظاهر نه ڪيو يعني اظهار نه ڪيو. مونکي ته ڄيٺمل پرسرام جي ڳالهه تي حيرت وٺي وئي ته مار هت ته کوڙي کي گهمرو آهي. هوڏانهن ڄيٺمل پرسرام تقريرن ۾ صوفي سڏائيندو هو ۽ دعويٰ ڪندو هو ته ماڻهو مونکي اڌ مسلمان ٿا چون پر ڀائي مان ٿو چوان ته مونکي سڄو مسلمان چئو. اهڙين منافقين هڻي وڃي هنڌ ڪيو ۽ هندستان ٽٽو،
هاڻ ڳالهه هلي آهي ته هندو ڀائرن جا افعال ٻڌندا هلو. ڪو مسلمان بازار ۾ دڪان ڪونه کولي سگهندو هو. جي کوليائين ته ٻڌي ڪري اگهه ڪيرائي کيس نقصان ۾ وجهي ڀڄائي ڪڍندا هئا ڪنهن مسلمان کي بي.اي، ايم. اي ڪرڻ کان پوءِ به ڪلارڪي ڪونه ملندي هئي. اهڙا چالاڪ هئا جو ڪا ڪلارڪيءَ جي جاءِ خالي ٿيڻي هوندي ته اڳواٽ ئي ڪو مئٽرڪ وارو ئي هندو ڇوڪرو گهرائي ڇهه اٺ مهينا اڳ ۾ ئي ان ٽيبل تي ويهاري ڇڏيندا هئا. پوءِ جڏهن جاءِ خالي ٿيندي هئي ته صاحب کي ان ڇوڪري جي سفارش ڪري آرڊر وٺي ڏيندا هئا. پوءِ دليون جلنديون ڪِ نه؟ مون ڪو به هندو تعصب کان خالي نه ڏٺو سواءِ سوڀي گيانچنداڻيءَ جي! ٻيو مون عجب ماڻهو ڏٺو حيدرآباد ۾، اهو هو ساڌو واسواڻي بس هيرو هو. لاڙڪاڻي ۾ به ٻه ڊاڪٽر هئا: پوهو مل ۽ عالمچند جهڙا فرشتا! ڪو ڀيد ڀاو ڪونه، هر ڪنهن جا هڏ ڏوکي عالمچند ته رڳو پيو کلندو هو. اڇوتن وٽ به وڃي سندن کٽن تي ويهي ماني کائيندو هو. ٽي ٻار هئس: هيرو، موتي ۽ پوپٽي. پڇبس ته چوندو ”ٽي پٽ هيرو، موتي ۽ پوپٽ!“ پوپٽيءَ جا وار به ڇوڪرن وانگر ڪٽائيندو هو ۽ قميص ۽ نيڪر به ڇوڪرن جهڙي پارائيندو هوس. پوپٽي ڪلاس ۾ ويهندي به اسان ڇوڪرن سان گڏ هڪ بينچ تي هئي، ڇوڪرين سان ڪانه ويهندي هئي. عالمچند جو موت به عجيب نموني ٿيو. مرڻ کان ٻه ڏينهن اڳ واقفڪارن ويندي دڪاندارن وٽ به ويو ۽ کلندي کلندي سڀني کان موڪلايائين ”چي ڀائي هاڻي موڪلاڻي!“ ٽپهريءَ جو گهر اچي ليٽي پيو ۽ گهر واريءَ کي سڏي چيائين ته ”پارت اٿئي هاڻ موڪلاڻي!“ هن ويچاريءَ وٺي دانهون ڪيون ته ”ڊاڪٽر گهرايو!“ پر کلي چيائين ته “هاڻي ڊاڪٽر جي ضرورت ناهي“ ۽ ائين هليو ويو. سڄي شهر، هندن، مسلمانن، اڇوتن سوڳ ڪيو، پر هلڻ وارو هليو ويو. الائي ڪو درويش هو، الائي ڪو زهر پي انت آندائين. خبر خداوند ڪريم کي!
چڱا مڙس يا ساڌ مسلمان به ڪونه هئا، انهن کي اندر ۾ ڪِينو هئو. هندن کي سڏيندا ئي هئا ڪافر، خاص ڪري ٻهراڙيءَ جا مسلمان، شب برات واريءَ عيد کي چوندا هئا ڏياٽين واري عيد. عيد رات ڏياٽيون ٻاري، لڪڙن تي اڀيون ڪري ڳوٺ کان نڪري پڌر ۾ نعرا هڻندا هئا، ”عيد عيد مشعالو، ڪافر جو منهن ڪارو!“ حالانڪه ڏياٽيون ۽ ڏيئا ٻارڻ هئي ئي هندڪي رسم. اهو ڪلچر قبول ڪري ڏياٽيون ٻاريائون ٿي، باقي نفرت جو نشانو هندن کي بڻايائون ٿي، ٻيو ته هندن جي ننگن ۾ بري نظر رکندا هئا. سو ته ايترو نصيب ڪونه ٿيندو هئن جو هڪ ته پاڻ گدلا، ٻيو هر عورت ۾ پنهنجو شيل ۽ ست قائم رکڻ ۽ ان جي رکوالي ڪرڻ جو فطري جذبو ۽ همت ٿئي ٿي. سو گهڻو مارو ڇوڪرن تي هوندو هئن ڇو ته هندو ڇوڪرا صاف سٺا، تيل ڦليل ڪيل، خاص ڪري شهري، آزاد هوندا هئا ۽ سولائيءَ سان چڪر ۾ اچي ويندا هئا. بعد ۾ عادتي ٿيڻ کان پوءِ ته واجهه وجهندا وتندا هئا. اسان سان گڏ هاءِ اسڪول ۾ هڪ پڙهندو هو ڊاڪٽر شامداس جو پٽ ڀڳوانو، اسڪول جي موڪل ٿي ويندي هئي ته به اوسيئڙي ۾ ويٺو هوندو هو. پوءِ جڏهن ڪلاس صفا خالي ٿي ويندو هو ته پوءِ ڪو لوفر مسلمان ڇوڪرو، مثلاً محمد علي، جو پوءِ بمبئي ڀڄي ويو، جو تاڙ ۾ بيٺو هوندو هو، سو يا ڪوئي پٽيوالو رڳو وڃي هٿ وجهندو هئس ته ڀڳوانو چوندو هئس ”اڙي ڄٽ، ڪٿي هئين؟“ پوءِ ڪلاس ۾ يا ورانڊي ۾ اهو ڪم شروع ٿي ويندو هو. ٻيا ڪيئي اهڙا مثال، نالا صحيح نه کڻبا، نه لکبا.
مسلمانن ۾ به اهڙا ڇوڪرا هئا. هڪ عبدالعزيز مونکي ياد آهي جو ساڳئي محمد علي کي منٿون ڪري گهر وٺي ويندو هو ۽ ان کان اهو ڪم ڪرائيندو هو. محمد علي ڳالهه ٿو ڪري ته هڪ دفعي شرط وڌائيندس ته اڳ ۾ زال آڻي ڏي ته اها به آڻي ڏنائين. اهڙي ته ڪا بڇڙي عادت آهي اها. لاڙڪاڻي ۾ هڪڙو ڊپٽي ڪمشنر آيو، ان کي به اها عادت هئي. هڪ انگريزي ڪليڪٽر لاءِ به سندس نائيڪ اهڙي ڳالهه ڪئي. سکر ۾ هڪ ائڊيشنل سيشن جج هئو، ان وٽ ڪو پٽيوالو ڏهن پندرهن ڏينهن کان وڌيڪ بيهي ئي نه. هڪڙي کان پڇيم ته ”اڙي ڇو ڀڄي آئين؟“ چي ”سائين رات جو صاحب چوي ته مونسان هي ڪم ڪر ۽ ڏينهن جو بيگم صاحبه، سو سائين اهڙي ٻه وقتي ڊيوٽي ڪير ڪندو!“ لاڙڪاڻي ۾ به ٻه مشهور وڪيل هڪ هندو ۽ ٻيو مسلمان اهڙا هئا جو سندن نوڪر ۽ منشي کانئن رسي ويندا هئا ته کين پرچائي ايندا هئا. هڪ دفعي جناح ڪورٽس هاسٽل ۾ رات جو هڪ شاگرد آيو ۽ ٻه چار ٽائيون کيسن مان ڪڍي کڻي کٽ تي رکيائين. چيومانس ”استاد وٺي آيو آهين ڇا؟“ چي ”نه!“ چيائين ته ”شام جو پريڊي اسٽريٽ مان گهمندو لنگهيس ته سامهون بلڊنگ بالڪني مان هڪ پارسيءَ سڏ ڪيو.“ اتي رڳو پارسي ۽ ڪرستان رهندا هئا. چيائين، ”ويس ته اندران در کڻي بند ڪيائين ۽ کڻي هٿ وڌائين ۽ پوءِ اهو ڪم ڪرايائين ۽ تحفي ۾ ٽايون ڏنائين!“
لاڙڪاڻي جي دڙي محلي ۾ تعليم کاتي جي آفيس هئي. مٿي گهر هو، هيٺ هڪ ڪمري ۾ ادا وڏو پڙهندو ۽ سمهندو هو ۽ ٻي ننڍي ڪوٺيءَ ۾ اسان جو بورچي خميسو سانگي رهندو هو جو ڳڀرو جوان هو. پوئين گهٽيءَ ۾ هندو ماڻهن جا گهر هئا. خميسي ٻه ٽي زائفون ٺاهي ورتيون. هڪ ڏينهن مونکي وٺي هڪ در ڏانهن اشارو ڪيائين ته اتي هڪ زائفان در تي پٺيري بيٺي هئي ۽ هٿ پٺيان هئس، جنهن ۾ پاپڙ جهليون بيٺي هئي. مان ٻار هئس، مونکي چيائين ”ڀڄ وٺي اچينس!“ مان ڊوڙندو پاپڙ سندس هٿن مان وٺي آيس ته مُڙي مشڪي نهاري دروازو بند ڪري ڇڏيائين. مان ننڍو هئس پر سمجهي ويس ته خميسي کي دعوت ملي آهي. ٻيون به اهڙيون کوڙ ڳالهيون منهنجي ذاتي مشاهدي ۾ آيون. رڳو ٻڌل ڳالهيون نه، پر سچا واقعا آهن. جنس جي معاملي ۾ انسان ويچارو وس ۾ ناهي. ان ڪري اهڙن ڪيسن ۾ مان سزائون گهٽ ڏيندو هئس. البته زوريءَ جي معاملي ۾ وڌ ۾ وڌ سزا ڏيندو هئس. جنسي معاملن ۾ هندڪي، مسلمانڪي ۽ تعصب ليکي ۾ ئي ڪونه هئا.
ٻيو قصو تعصب جو ٻڌايانوَ. اسان وٽ گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي ۾ هڪ حيدرآبادي عامل مسٽر شهاڻي ماسٽر ٿي آيو. فل سوٽ پائيندو هو ۽ ڏاڍو چتر ۽ چالاڪ هو. اسان جي ڪلاس جا ٻه پارٽ هئا ’اي‘ ۽ ’بي‘ جن ۾ ڪل ستر کن شاگرد هئا،. مسلمان رڳو ٻه مان ۽ جلال پٺاڻ جو مئٽرڪ کان اڳ ئي اسڪول ڇڏي وڃي سيشن ڪورٽ ۾ ڪلارڪ ٿيو. ٻيو هوندو هو شيرل عرف شير محمد سو ته ڪڏهوڪو اسڪول ڇڏي وڃي ريلوي اسٽيشن تي گهوراڙو (وينڊر) ٿيو. سو، شهاڻي صاحب اعلان ڪيو ته حساب جو پيپر ٿو ڪڍان جيڪو پهريون نمبر آيو تنهن کي خاص انعام ڏيندس. نتيجي واري ڏينهن اچي اعلان ڪيائين ته ”هڙ ڇوڪرا ناپاس ٿيا آهن سواءِ هڪ جي. جنهن ستر سيڪڙو مارڪون کنيون آهن، جو نمبر وٺان ٿو اهو اٿي بيهي!“ نمبر ورتائين ’پنجٽيهه‘ جو منهنجو هو ۽ مان اٿي بيٺس. مسلمان کي حسابن ۾ پهريون نمبر کڻڻ تي ٻوٿ کڻي بڇڙو ڪيائين. انعام ته ٺهيو سکڻي شاباس به ڪانه ڏنائين. ايڏو هو تعصب، جو هڪ مسلمان شاگرد جي هوشياري ۽ قابليت به برداشت نه ڪندا هئا.
ٻيو هڪ ماستر صاحب مسٽر گانڌي شڪارپور کان بدلي ٿي آيو، آلجبرا جو هڪ پرابلم ڏنائين ته گهران ڪري اچجو. ڪنهن کي ڪونه آيو، رڳو مان ڪري آيس. جيڪي هوشيار ڇوڪرا هئا، ارجن، سنتو، رهندومل، نند ۽ ٻيا تن به مون تان ڪاپي ڪيو. انهن سڀني کي ’برابر!‘ چوندو شاباس ڏيندو آيو، جڏهن مون وٽ آيو ته ڇنڊ به ڪڍيائين، غلط ڏنائين ۽ ٿڦ به هنيائين. ان ڏينهن مان روئي ويٺس، ڪوبه ڇوڪرو ڪونه ڪڇيو، شاباش هجي رهندي مل کي جنهن ڀرئي ڪلاس ۾ اٿي بيهي چيو ته، ”سائين اسان سڀني جمال تان ڪاپي ڪئي آهي، اسان کي ته ’برابر‘ ڏنو اٿو!“ سڀ ماٺ ٿي ويا معنيٰ اها ڳالهه مڃيائون. پوءِ به ماستر صاحب مون سان ٻه اکر همدرديءَ جا نه ڳالهايا. نتيجو اهو نڪتو جو مان جيڪو پهريان نمبر کڻندو هئس سو هر پيپر ۾ ناپاس ٿيندو رهيس. قدرت اهڙي ٿي جو بابا جي بدلي حيدرآباد ٿي ۽ مون نور محمد هاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتي ۽ اتي ساڳيو پهريون، ٻيون يا ٽيون نمبر. خالد اسحاق کي به ماري ويندو هئس. ائين اسان مسلمانن کي تعليم جي ميدان مان ڀڄائيندا هئا ۽ ائين پاڻ پاڪستان جو بنياد رکيائون.
هي جو وليرام ولڀ ’ڄٽ‘ لقب جي بچاءَ ۾ تاويلون ڏنيون آهن سي سڀ بي بنياد ۽ ولي رام جي چڱائي جو عڪس آهن. باقي اسان کي چڱي طرح ڄاڻ آهي ۽ ذاتي تجربو آهي ته هندو ماڻهو اسان کي نفرت وچان ’ڄٽ‘ سڏيندا هئا. وڏن پڙهيل لکيل، عالمن ۽ پروفيسرن کي به پنهنجي ذاتي محفلن ۾ ’ڄٽ‘ سڏيندا هئا. ”اڙي هو ته ڄٽ آهي!“ معنيٰ مسلمان آهي. نفرتن جي حد ڇا ٻڌايانوَ ته گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي ۾ ڀائي آسنداس جيڪو رسيس ۾ دال پوري وڪڻندو هو سو وڏي واڪ شيوا جِي ۽ گرو گوبند سنگهه جا ڪارناما ٻڌائيندي فخر وچان چوندو هو ته مغل شهزادين کي پڪڙي سندن مخصوص عضون ۾ مرچ وڌائون. مان ڏسندو هئس ته اهڙيون ڳالهيون ٻڌي هندو ڇوڪرن جي منهن تي چمڪ اچي ويندي هئي ۽ خوش ٿيندا هئا. هڪ شاگرد هاسو عرف هاسو مل، جو منهنجو سنگتي هو ان کي مون چئي ڏنو ته ”هيءُ ته گروءَ جون گلائون پيو ڪري ۽ شيوا جِيءَ جون بڇڙايون پيو ٻڌائي!“ هو مون سان سهمت ٿيو پر ڪري ڇا ٿي سگهيو. محبت کي ڪير ٿو ڪوٽ ڪڙن ۾ بند ڪري سگهي.
ڪيترين هندو ڪاليجي ڇوڪرين مسلمانن سان محبت ڪئي ۽ هزارين مخالفتن جي باوجود مسلمانن سان شادي ڪري ڇڏيائون. هندو ڀائرن ايڏا گوڙ مچايا ۽ پوليس ۽ ڪورٽن ۾ هنگاما ڪيا ڄڻ پاڻي پٽ جو ميدان هجي. ٻئي طرف اسان جي ميهڙ جي سيٺ چمن داس (نالو صحيح نه ٿو لکان متان ان جا پويان اڃا ميهڙ ۾ هجن) هڪ مسلمان عورت سان شادي ڪري ڇڏي، حيدرآباد ۾ سيٺ ٽيئون مل جو پوءِ ون يونٽ ۾ ايم پي اي به ٿيو تنهن به هڪ مسلمان عورت سان شادي ڪئي ۽ اها کلئي عام مسز ٽيئون مل سڏائي آفيسن ۾ آفيسرن وٽ پيئي ايندي هئي. جيتوڻيڪ مسلمان وڌيڪ اڻ پڙهيل ۽ ڪاري ڪاريءَ جي رسم ۾ ورتل هئا تڏهن به ڪجهه نه ڪڇيائون، ”چي بڇڙي رن وڃي بڇڙو ڪم ڪيو، وڃي ڌوڙ پائي!“
نفرتن ۽ تعصب کي ڇڏي، جنهن ۾ ٻئي ڌريون ورتل هيون، اهو مڃبو ته هندو ماڻهو سنڌ جي سونهن هئا. ڇا صفائي سٺائي ڇا سونهن ۽ فيشن، ڇا محل ماڙيون، ڇا کاڌو پيتو ۽ مهمان نوازي ڇا نياز نوڙت ۽ تهذيب، ڇا خير خيرات ۽ علم ۽ اسپتالن جي خدمت، هر ڳالهه ۾ پارس هئا. ميون جا ٽوڪرا ڀرائي اسپتالن ۽ جيلن ۾ ويندا هئا ۽ وڃي مريضن ۽ قيدين ۾ ورهائيندا هئا. اسڪول، اسپتالون ۽ لئبرريون هلائيندا هئا. ڪيترا مثال ڏئي ڪيترا ڏجن. شڪارپور جو جماڻي هال اڄ به شان شوڪت سان کڙو آهي، ان جي ڀرسان ائني بيسنت لئبريري آهي. نيڀن پور سان لڳ شڪارپور جو شاهي باغ ۽ بيگاري واهه جي ڪپ تي ننڍڙا بنگلا، سنڌي ثقافت جو شاندار مثال آهن. شڪارپور جي سول اسپتال اصل ۾ راءِ بهادر آڌوداس، تاراچند خانگي خيراتي اسپتال هئي. حيدرآباد جو هوم اسٽيڊ هال ۽ بيسنت لاج ۽ ڪراچي ۾ ڊينسو هال ۽ لئبريري شاندار يادگار آهن. راءِ بهادر اوڌوداس پنهنجو نالو گيٽ جي فرش تي لکائي ڇڏيو هو ته ڀلي ماڻهن جي پيرن هيٺ هجان ،مٿي نه، اهڙا هئا ڌرماتما.
ڪراچيءَ جي مسلمان سيٺين به ائين ڪيو جن ۾ سيٺ ڦدو (فداعلي) سيٺ چاڳلا، سيٺ موليڏنو ۽ سيٺ خالق ڏنو مشهور هئا. پارسين به ڪونه گهٽايو، سڀني کي مات ڏئي ويا،. جهانگير ڪوٺاري، نادر شاهه ايڊلجي ڊنشا ۽ جمشيد نسروانجيءَ جهڙا اَملهه ماڻڪ پارسين پيدا ڪيا. جمشيد نسروانجي ته مون پاڻ ڏٺو. اڇيون مڇون، اڇو مٿو ۽ اڇا ڪپڙا، بس فرشتن جهڙو لڳندو هو. ڪراچيءَ جو ميئر هو. ڪراچي جا رستا صبح سوير پاڻ بيهي ڌورائيندو هو. وڪٽوريا گاڏيون ۽ ٽانگا هلندا هئا ڪو گهوڙو لڏ لاهيندو ته اتي جو اتي ڀنگي ايندا هئا ۽ کڻي وٺندا هئا. مينهن پوندو هو ته رستا ڌوپي اجرا ٿي پوندا هئا ۽ ڪو دُٻو به پاڻيءَ جو ڪٿي ڪونه بيهندو هو.
اهڙي هئي ڪراچيءَ جي صفائي ۽ رٿابندي جو ايشيا جو صاف ترين شهر سڏبو هئو. آزاديءَ کان پوءِ اهڙو انتشار متو جو هر شيءِ جو ٻيڙو ٻڏي ويو. رڳو هئا قبضا ۽ غير قانوني اڏاوتون ۽ ڪو ٻڌڻ وارو ڪونه هو. ميمڻ مسجد بندر روڊ وٽ وڏو قبرستان هو جو مسجد ۽ دڪانن ۾ تبديل ٿي ويو. ڪڇي ڪير؟ پلازه ڪوارٽرز جي اوريان به قبرستان هو، اهو به گم ٿي ويو. حيدرآباد ۾ ته ميان سرفراز وارو قبرستان جو تلڪ چاڙهي کان وٺي غلام شاهه ڪلهوڙي جي قبي تائين هو، سو شهر ٿي ويو. ميرن جا قبا به بنگلن ۾ لڪي ويا. ٻيو ته ٺهيو پڪي قلعي ۾ شهر اڏجي ويو ۽ هڪ بهادر سپاهي جي قبر تي دڪان ٺهي ويا. ڇو، آخر ڇو؟ لاهور جي قلعي ۾ گهر نه ٺهيا، پشاور جي قلعي ۾ نه ٺهيا، ويندي لال قلعي دهليءَ آگري ۾ هندن به ائين نه ڪيو، پر اسان جي پنهنجن مسلمان ڀائرن اسان جي سيني تي مڱ ڏريا ۽ اسان اُف به ڪونه ڪئي ــ پوءِ به اسين بڇڙا! سچ آهي، جيڪو پنهنجن حقن جي حفاظت نٿو ڪري ان کي ڌاريو به بڇڙو ٿو سمجهي ۽ شايد اهو صحيح آهي. ڪلفٽن جو جهانگير ڪوٺاري پارڪ ۽ اڏاوت، صاف شفاف جرڪندڙ هئا. اسان راتيون وڃي اتي گذاريندا هئاسون ۽ پڪنڪ ملهائيندا هئاسون. اڄ ڌپ، بدبو ۽ موٽانڳو لڳو پيو آهي. موالي ويٺا سوٽا هڻن.
شِوَ جو ميلو به واهه جو لڳندو هو. هندو مسلمان جو ڀيد ڀاءُ ڪونه هو. سڀ اچي گڏ ٿيندا هئا. ڪراچيءَ جو سمورو حُسن اتي اچي ڪٺو ٿيندو هو. ڪا زيادتي، نالائقي يا جهيڙو جهڳڙو ڪونه ٿيندو هو. هر ڪو اکين جي پياس اجهائي هليو ويندو هو. جمشيد نسروانجي نه رڳو ڪراچي پر سڄي سنڌ جي هاري، پورهيت ۽ سماج سڌارڪن جي به مالي ۽ اخلاقي مدد ڪندو هو. ڪامريڊ عبدالقادر ۽ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي پاڻ مونسان اهڙي ڳالهه ڪئي. الائي ڪهڙو واءُ وريو جو ماڻهو توڙي ملڪ ڊانواڊول ٿي ويا. حيدرآباد واري شاهه مڪيءَ جو قلعو سڄو قبرستان ۽ بنگلن ۾ تبديل ٿي ويو. اتي به مسجد ۽ دڪان ٺهي ويا. مسجد ته بهانو آهي، اصل ڳالهه آهي دڪانن جي ۽ انهن جي پڳڙي ۽ مسواڙ جي. پارسي ماڻهن هڙئون وڙئون، دل جگر سان ڪراچي ۽ سڄي سنڌ جي خدمت ڪئي. عوامي شاعر گدائي واهه جو چيو ته:
دودو ڌوڙ، چنيسر ڇائي،
چيڙهه چڳن ۾ ڇتن ۾ ڇائي
ادو مئو، ادي ڄائي
واهه جي آ آزادي آئي!
ٻيو هڪ دادو جو عوامي شاعر هوندو هو جمعو خان. غريب، اهو به سماج جو ۽ عوامي مسئلن جو واهه جو اظهار ڪندو هو، پر بزم مشاعره جا ڪرتا ڌرتا حاجي محمود خادم ۽ ڊاڪٽر ابراهيم خليل صاحب کيس اڳيان اچڻ نه ڏيندا هئا ته سندس ٻولي عوامي ۽ غير مهذب آهي. اڄ هجي ها ته کيس ترقي پسند ۽ انقلابي سڏيو وڃي ها.