4
ٻي ڳالهه بابا جي جنهن تي مان سختي سان پابند هئس، سا هئي، پنهنجا اعمال. سندس چوڻ هو ته عمل چڱو ڪيو ته اجورو به چڱو ملندو. مون تي اهو اصول اهڙو ذهن نشين ٿي ويو هو جو ڪاليج ۾ امتحان جي ڏينهن ۾ ڇوڪرا نمازون پڙهڻ ۽ دعائون گهرڻ لڳندا هئا، مان الٽو نمازون ڇڏي ڪتابن کي لڳي ويندو هئس ۽ چوندو هئس ته اهائي منهنجي نماز ۽ دعا آهي. بابا ته انهيءَ حد تائين ويندو هو جو چوندو هو ته ”مون لاءِ خير خيرات. ٽيجهو، چاليهو، قرآن خواني ۽ ختما نه ڪجو ڇو ته توهان جو عمل مونکي نه پهچندو. اهو ثواب اوهان کي ئي ملندو، مونکي منهجا عمل ڇڏائيندا!“ مان ڀانيان ٿو ته سندس اهڙا خيال وقت جي تقاضا ۽ ماڻهن کي صحيح راهه تي آڻڻ جي ايماندارانه ڪوشش ۽ پيرن فقيرن ۽ مرشدن جي هڪ هٽي ٽوڙڻ لاءِ ضروري هئا. مون ۾ هاڻي لچڪ آئي آهي. اعمال ۽ خلق پنهنجي جاءِ تي اهم ۽ ضروري آهن ۽ موجب رسالت آهن پر حج بدل به آهي ته دعا به آهي ۽ شفيع المذنبين به آهي. درود شريف ته الله، انسان ۽ ملائڪ به پڙهن ٿا ۽ ان جو ضرور اثر ۽ اجر آهي. الله جو فضل ۽ شافع المحشر جو ڪرم به برحق آهي.
بقول ڀٽائي رحمة الله عليھ جي:
هتُ ڪتڻ واريون ڪيتريون، ڪتڻ ڪبو ڪوهه،
جو بندو ڪم ڪري، سو سڀوئي ڏوهه،
تون پارس آءٌ لوهه، جي سڃين ته سون ٿيان.
مڌو لال حسين به چيو ته ”البيلي ڪيوين ڪَتي“ البيلي ڇو ڪَتي؟ هن جي هر ادا پئي وڻندي سندس ڏنگائي به پئي وڻندي، پر هي ڳالهيون اسان رواجي ماڻهن لاءِ ناهن، پهرين اها منزل ماڻڻي پوندي، نه ته ماڻا ڪونه هلندا، ڪونه وڻندا.
مان هروڀرو ثابتين جي جهنجهٽ ۾ ڦاسجي ويس. هاڻ ته سائنسدان به مابعد الطبيعات کي مڃين ٿا. بيجان مادي ۾ به بيحساب لڪل(kinetic) قوت موجود آهي. ان ۾ به جوهر آهي. مان سائنس جو شاگرد رهيو آهيان، پوءِ وڃي ايل ايل بي ڪيم. هئس اڃا ڪچي ذهن جو سترهن سالن جو الهڙ ڇوڪراٽ پر سوچ ۾ گم ٿي ويندو هوس. هر ڳالهه عجب جهڙي! مئٿميٽڪس هجي، يا بايولاجي، ڪيمسٽري توڙي فزڪس. مونکي هر شعبي ۾ عجيب روحاني منظر نظر ايندا هئا. مثال ڏبا ته وڏي ڊيگهه ٿي ويندي. دل نٿي رهي، هڪ هڪ مثال کڻي ڏجي. حساب ۾ جوڙڪٽ رواجي ڳالهه پر هڪ واڌو هڪ، واڌو هڪ، واڌو هڪ يا ٻه ضربيان ٻه اڻ ڳڻيا اڻ کُٽيا چئجن ته جواب ڪهڙو بيهندو؟ جواب آهي لامحدود(Infinity) . اها لامحدوديت صرف سوچ ئي ٿي سگهي ٿي ۽ اسان جي صوفي فقيرن ’لاحد‘ جو اپٽار ڪيو آهي. لاحد ۾ گم ٿي وڃو ته الله نظر اچي ويندو يا سندس لامحدوديت جو احساس ٿي ويندو. انهيءَ حس ۽ تجسس جو جاڳڻ آهي، ايمان جو پهريون ڏاڪو: يعني توهان مڃو ته توهان جو علم ۽ عقل ناقص آهي ۽ غيب ڪجهه ٻيو آهي. قرآن حڪيم شروع ئي انهي شرط سان ٿو ٿئي ته هي ڪتاب هدايت آهي. انهن متقين لاءِ جي مڃين ٿا ته ڪجهه آهي، غيب يا ڳجهه. جيڪو هو نٿا ڄاڻن.
’نٿو ڄاڻان‘ بنياد آهي هر ڄاڻ جو. هاڻي اچو بايولاجيءَ تي. پهرئين ئي ليڪچر ۾ پروفيسر ملڪاڻي چيو ته بايولاجي (علم حياتيات) جو بنيادي اصول آهي ته زندگي جو وجود اڳي ئي موجود زندگي مان آهي(life exists from pre-existing life) . مان چپ ٿي ويس. ڪلاس وٺي ملڪاڻي صاحب ٻاهر نڪتو ته وٽس وڃي پڇيم ته ”سائين پوءِ نيٺ زندگي آئي ڪٿان؟ ٻئي هٿ کولي چيائين ”خبر ناهي!“ مون اڃا ارتقا ۽ ڊارون جو نالو کنيو مس ته چيائين، ”سڀ ٿاڦوڙا آهن. پر ڪوشش ڀلي ڪجي، تون به ڪر!“ ۽ مون ڏي ڏسي همت افزائي طور مرڪيو. ڊارون ۽ نظريه ارتقا بابت مان به ايترو ڪونه ڄاڻندو هوس پر ٻڌل هئم. هاڻي جڏهن ڪجهه پڙهيو اٿم ته سوچيان ٿو ته جيڪڏهن ڀولڙو ترقي ڪري انسان بڻجي سگهي ٿو ته ڇو ڪين انسان ’اسفل سافلين‘ ٿي ڀولڙو بڻجي سگهي ٿو. جيئن ڊائنو سار مان ڳوهه، سانڊو يا ڪرڙي بڻجي پئي آهي. هي ساري دنيا مڪافات عمل آهي. هاڻي کڻون ٿا ڪيمسٽري يعني علم ڪيميا کي. قسمت سان مون کي استاد سٺا مليا. ميرپور خاص ۾ مئٽرڪ ۾ ڪيمسٽري جو استاد هو مسٽر رامچند مير چنداڻي مئٿميٽڪس جو مسٽر فتح چند ۽ مسٽر ماني. انگريزي ۽ تاريخ جو مسٽر چيلارام کيمچند آڏواڻي. سڀني جا پنهنجي پنهنجي شعبي تي ڪتاب لکيل هئا. مسٽر رامچند مير چنداڻي هڪ ڏينهن سوليوشن (solution) يعني ڳار تي سبق پڙهايو ۽ پاڻيءَ ۾ کنڊ ملايائين ته ڳري وئي، وري کنڊ تيل ۾ ملايائين ته ڪانه ڳري. شام جو مان سندس گهر ويس ۽ پڇيم ته ”اها ڪهڙي قوت يا طاقت هئي جنهن پاڻيءَ ۾ کنڊ کي ڳاري ڇڏيو؟“ چيائين ”اها پاڻي جي خاصيت آهي“ پر مونکي تسلي نه ٿي ۽ پڇ پڇان لائي ڏنم ته اها ڪهڙي قوت آهي ۽ ان جو ماپو ڇاهي؟ چيائين ”اهو مٿي ڪاليج ۾ وڃي پڙهندين، هر پاڻيٺ ۾ پنهنجي پنهنجي ڳارڻ جي قوت آهي ۽ ان کي osmotic pressure يعني ڳارڻ جو زور چئبو آهي ۽ ان کي ماپڻ جو فارمولا به آهي.“ پوءِ وڃي منهنجي ڪجهه تسڪين ٿي.
ڊي جي نيشنل ڪاليج حيدرآباد ۾ فزڪس جو هڪ گنجو پروفيسر هو. نالو وسري ويو اٿم. پهرئين ئي ليڪچر ۾ چيائين ته، ”فزڪس معنيٰ مادي جي سائنس. مادو اها شيءِ آهي جو صورت ته مٽائي پر ڪڏهن به ختم نٿو ٿئي.“ هاڻ سائين ڏيو منهن! هي سائنس آهي يا تصوف، جيڪڏهن مادو لافاني آهي، ته پوءِ بعد ۾ ڪراچي ڪاليج ۽ سياسي تحريڪن ۾ جو مادو پرستيءَ جو غوغاءُ، سالن جا سال هليو سا ڪهڙي بيوقوفي هئي؟ مان ته ان ننڍي ليڪچر کان پوءِ ماٺ ۾ اچي ويس. پروفيسر صاحب جو حيدرآبادي عامل ۽ ڪڙڪ مزاج هو، ان وٽ وڃڻ جي جسارت ڪانه ڪيم. گهر آيس ته ماٺ ڪري ڪوٺي تي وڃي هڪ واڻ جي کٽ تي ليٽي پيس. سوچيم ڪا شيءِ فاني ناهي. انسان به فاني ناهي. مان به فاني نه آهيان. رڳو صورت مٽايان ٿو. لڪڙيءَ کي ڀلي جلايو، گرمي ڏيندي، ڊڳڙي پچائيندي. بکيا پيٽ ڀريندي، ڪوئلا ٺهندا ۽ رک بچندي جنهن سان ٿانءُ باسڻ ملبا ۽ ايئن ٻيو روپ وٺي ويندي. مادو پاڻيٺ ٿي ويندو. گيس ٿي ويندو يا خاڪ ٿي ويندو. ختم ڪڏهن ڪونه ٿيندو.
انهن ڏينهن ۾ هڪ گانو عام هوندو هو ته ’الله باقي، من ڪل فاني‘ان تي کل آيم. ڪجهه به فاني ناهي ته پوءِ هي سڀ ڇا آهي؟ پاڻهئي جواب مليم ته ”الله باقي ۽ ٻيو جو ڪجهه آهي اهو به الله جو پرتوو آهي.“ مان انهيءَ عبادت ۾ انهماڪ سان گم هئس ته امان دٻيل پيرن سان مٿي آئي، کيس شڪ پيو ته متان ڪنهن ڇوڪريءَ سان اکيون پيو لڙايان. مونکي چپ چاپ ليٽيل ڏسي مٿي تي هٿ رکي چيائين هل هيٺ هتي ڇا پيو ڪرين ۽ مان هيٺ هليو آيس.
بعد ۾ خبر پئي ۽ ڄاتم ته مادو نه رڳو باقي آهي پر منجهس بيحساب ۽ بي انداز قوت موجود آهي. سائنسي سچ به مڪمل سچ نه آهي. سچ اڃا آڳاهون ٿيو. اسان کي پڙهايو ويو ته مادي جو ننڍي ۾ ننڍو ذرو جو وجود رکي ٿو سو آهي ماليڪيول، جو ڪيترن ائٽمن جو ٺهيل آهي ۽ ائٽم پنهنجي ليکي وجود قائم نٿو رکي سگهي. بعد ۾ نه رڳو ائٽم لڌو ويو پر ائٽم اندر اليڪٽران ۽ پروٽان جا جزا هڪ محور يا جوهر جي چؤگرد طواف ڪندا نظر آيا. ان محور کي نيوڪلس چيو وڃي ٿو. جنهن جي چوڌاري اليڪٽران ۽ پروٽان بيضوي يا ڊگهي گول جي دائري ۾ ڦرن ٿا. ان جڪڙيل نظام مان ڪنهن اليڪٽران يا پروٽان کي ڌار ڪيو ته وڏو گهمسان مچي ٿو وڃي ۽ ائٽمي قوت جهڙي بلا وجود وٺي ٿي. ڏسو، مادي جي هڪ اڻي ۾ ڪيڏي نه بي پناهه قوت يا سگهه محفوظ ويٺي آهي ۽ ان سان هٿ چراند وڏي گهمسان کي جنم ڏئي ٿي. 1971ع ۾ ستيتاليهه سالن جي پڪي عمر ۾ حج تي ويس. حرم شريف تي مٿان بيهي جو نظارو ڪيان ته ڏندين آڱريون اچي ويم. اهو ئي ڊگهائي گول واري دائري ۾ ماڻهن جو هجوم ڏينهن رات پيو ڪعبة الله جي چؤگرد ڦري. پوءِ ته سوچ جا دروازا ويا کلندا. هي سڄي ڪائنات جنهن ۾ ڪروڙين اربين تارا ستارا آهن. سا سڄي جو سڄي علم نجوم مطابق پئي ڦري. ان جو محور ڪيڏي بي پناهه قوت جو نيوڪلس، جوهر يا نور هوندو. ڪو به اندازو نٿو لڳائي سگهي.
حقيقت هن حال جي، جي ظاهر ڪيان ذري،
ته لڳي مـاٺ مـرن کي، ڏونـگـر پـون ڏري،
وڃن وڻ ٻري، اوڀڙ اڀري ڪينڪي. (شاهه)
رڳو سوچجي ٿو ته هنيون ٿو ڦاٽي. انهيءَ سائنسي صورتحال باوجود، ماڻهو پاڻ کي ناستڪ يا دهريو سڏائين، حيرت آهي. سنڌي ۾ چواڻي آهي ته ”ڄاڻي پاڻ ڪونه، ماري کتابي!“
ماسڪو ۾ مونکي جيڪو گائيڊ ڏنو ويو سو هو ڊاڪٽر سخوچوف جو شايد پروفيسر هو. مون پئراسائيڪالاجي (مابعد نفسيات) بابت ٻڌو هو ته روس ۾ يونيورسٽي سطح تي شعبو قائم ڪري حيرت انگيز نتيجا ڪڍيا ويا آهن. مثلاََ : اڏامندڙ جهاز کي خيالي قوت سان ٽوڙڻ ڇڏڻ يا ڏور ويٺل ماڻهو جي دماغ کي خيالي قوت سان دڳ لائڻ. سو مون ڊاڪٽر سخوچوف کي چيو ته، مونکي اهو شعبو ڏيکاري. پهريائين حامي ڀريائين ۽ چيائين ته جاچ ڪري سڀاڻي توکي ٻڌائيندس. ٻئي ڏينهن صفا ڦري ويو ۽ چيائين ته اهڙو ڪو به شعبو ڪونهي. گهڻن سالن کان پوءِ اخبارن ۾ پڙهيم ته عالمي شطرنج مئچ اسپين جي شهر بارسلونا ۾ ٿي رهي هئي. روسي عالمي چئمپين نه وڃي سگهيو ۽ ٻيو نمبر کيڏاڙي ويو سو راند ڪندي هڪ چال نه سمجهي سگهيو ۽ منجهي پيو ته ماسڪو ۾ ويٺل عالمي چئمپين خيالي طاقت ذريعي، حل سندس دماغ ۾ منتقل ڪيو جو هو استعمال ڪري، مشڪل مان نڪري ويو، هيءَ ڪا نئين ڳالهه ڪانهي.
حضرت عمر رضي الله تعالي عنھ مديني منوره ۾ ويٺي رڙ ڪري چيو ته ”سڄي پاسي وڃو!“ ۽ ٽي دفعا ائين پڪاريائين. ماڻهن جي پڇڻ تي ٻڌايائين ته ”مسلمان لشڪر مصر ۾ هڪ ٻه واٽي تي منجهي پيو ته ڪهڙي طرف وڃون، سو انهن کي ٻڌايم ته سڄي پاسي وڃو!“ لشڪر جڏهن ڪامياب ٿي موٽيو ته تصديق ڪيائون ته برابر هڪ ٻه واٽي تي اسان کي امير المؤمنين جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو ته سڄي پاسي وڃو. ان کان به اڳ ۾ جڏهن مسلم مجاهد ملڪ شام ۾ موته جي مقام تي جنگ ڪري رهيا هئا، ته حضور نبي ڪريم ﷺمديني منوره ۾ مسجد نبوي ۾ جنگ جو سڄو احوال ويٺي ٻڌايو ته فلاڻو شهيد ٿيو آهي ۽ جهنڊو فلاڻي سنڀاليو آهي. ان کان به گهڻو اڳ ۾ جڏهن هستناپور ۾ عيسوي سن کان ٻه ٽي سئو سال اڳ نابين راجا ڌرتراشٽر محل ۾ ويٺو هو ته ڪروکيتر ضلعي ٿانيسور جي ميدان ۾ ڪورون ۽ پانڊون جي هلندڙ جنگ جو ذري پرزي احوال سنجيو نالي هڪ شخص کيس ويٺي ٻڌايو، نه رڳو ايترو پر شري ڪرشن ۽ ارجن وچ ۾ هلندڙ گفتگو ۽ بحث مباحثا به کيس ويٺي ٻڌايا، شري ڪرشن جي اها ٻاڻي هندن جو مقدس ڪتاب ’شريمد ڀڳوت گيتا‘ ٿي، جنهن لاءِ مشهور ديني اسڪالر خالد اسحاق چوي ٿو ته، ”اسي يا نوي سيڪڙو قرآن آهي.“ هيءَ سڀ ڪهڙي ماجرا آهي؟ آهي ته ’ايشور جي ليلا‘ يا ’الله جو اسرار ‘ پر الله سائين جو ڪو به ڪم بغير قانون ۽ سبب جي ناهي. ان قانون ۽ اسباب تي الله جا پسنديده بندا تڏهن قابض ٿي وڃن ٿا جڏهن هو جسماني توڙي روحاني (خيال ۽ عمل) طور پاڪ ۽ معصوم ٿي وڃن ٿا ۽ الله جي مدد ساڻن شامل حال ٿي وڃي ٿي. انسان ۾ اهڙيون قوتون وديعت ٿيل آهن. رڳو اهي گُر سمجهه ۾ اچي وڃن ۽ تابع ٿي وڃن يا وري الله سائين پنهنجي ڪامل قدرت سان ڪنهن ڪنهن ماڻهو منجهه بوءِ بهار جي پيدا ڪري ڇڏي، پوءِ صرف سندس خيال ۽ چاهنا سان قدرتي عناصر جوش ۾ اچي الله جي حڪم سان ان جي تعميل ڪري ٿا ڇڏين.
ٻهراڙيءَ جو هڪڙو گهرجائو ماڻهو ٿي ڪري جنهن بک ۽ ڏک اکئين ڏٺا هجن، اهو ماڻهو انهن ضرورتن کان اهڙو بالاتر ٿي وڃي جو دنيا جو ٺاٺ اڊمبر وغيره تڇ نظر اچن، اها عجب جهڙي ڳالهه آهي. بابا جنهن بمبئي يونيورسٽي ۾ مئٽرڪ کان وٺي ايم اي تائين فرسٽ ڪلاس فرسٽ پوزيشن کنئي هجي، تنهن کان مون هڪ ڏينهن جڏهن اڃا مان مئٽرڪ ۾ هجان، پڇيو ته ”بابا توهان آءِ سي ايس جو امتحان ڇو نه ڏنو؟“ نهايت اطمينان ۽ اعتماد سان جواب ڏنائين ته ”آءِ سي ايس ته ڪا ڳالهه ڪونه هئي پر مونکي ته ماستر ٿيڻو هو ۽ تعليم عام ڪرڻي هئي؟“ اهڙي غريب ماڻهو کي اهڙي سوچ بنيادي ۽ شخصي بي غرضائي الله جي طرفان عطا ڪيل هوندي، ٻيو ڇا؟ چوندا آهن ته ڪي شخص ڄمندي ڄام هوندا آهن ۽ مان اها ڳالهه مڃان ٿو. پير سائين پاڳاري جي جد امجد پير سائين روزي ڌڻي جي ولادت رمضان المبارڪ ۾ ٿي. تولد ٿيڻ سان پير سائين کير نه ڌاتو جيسين مغرب جي آذان آئي ۽ روزو کولڻ جو وقت ٿيو. سڄو رمضان شريف ائين ابهم ٻالڪ روزا رکيا، حضرت عيسيٰ عليھ السلام ڄمڻ سان ڳالهايو ۽ پنهنجو تعارف ڪرايو. قدرت جو ڪو پرو پاند آهي ئي ڪونه. الائي ڪهڙيون قوتون انسان ۾ لڪل آهن جو وقت اچي ته شايد انسان پنهنجو پاڻ بنا ڪنهن مشيني سهاري جي خلا ۾ سفر ڪري سگهي. ائين ٿيو آهي. هنومان جو هماليه جبل تان جڙي بوٽي کڻي، سريلنڪا پهچائڻ، حضور نبي ڪريم ﷺجو معراج تي وڃڻ، حضرت عيسيٰ عليھ السلام جو بيمارن ته ڇا مئلن کي جيئرو ڪرڻ، بنا دوا درمل ۽ بنا آپريشن جي. مڃو نه مڃو آهي ته ايئن!
هڪ دوست مونکان کهرو سوال ڪيو ته ”ڇا تو الله ڏٺو آهي؟“ مون ٺڪ جواب ڏنو ته ”هائو!“ چيائين ”مونکي ڏيکار!“ مون چيو ته ”مان ته ڏسان ويٺو، تون نٿو ڏسين سگهين ته مان ڇا ڪيان؟“ سر سلطان محمد آغا خان پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ لکيو آهي ته ”يورپ ۾ سپر هاءِ وي تي ڪار ۾ ويندي مون الله ڏٺو. ڇا ٿيو جو رستي تي هڪ ٻڪريءَ ڦر کي جنم ڏنو، ڦرڙو اڃا ٽنگن تي بيهي به نٿي سگهيو پر ڪڏي لمي اٿيو ۽ ٿڻ ۾ وات وجهي کير ڌائڻ لڳو“ آغا خان فرمائي ٿو ته ”ان منظر مون کي الله ڏيکاريو جو هڪ جيتامڙو گوشت جو لوٿڙو اڃا دنيا ۾ آيو مس آهي ته ڪنهن ان کي ٿڻ چوسڻ جي خبر ڏني ۽ سندس لاءِ اڳ ۾ ئي کير مهيا ڪري ارهه ۾ جمع ڪري ڇڏيو!“ واقعي وڏي ڳالهه آهي جا آغا خان جهڙي عالي دماغ ڏسي ورتي ۽ اسين روز ڏسندي به نٿا ڏسون، اڳي الله کي ڪو نه ڪو روپ ڏنو ويندو هو. انسان جو يا ابوالهول جو يا شينهن ۽ هاٿيءَ جهڙو چهرو ڏيڻ جو يا پٿر جي مورتيءَ جو، پر نبي ڪريم ﷺکي الله تعاليٰ وحيءَ ذريعي هڪ اهڙو تصور ڏنو جو آخر دنيا تائين قائم رهندو ۽ منجهس ڪا ڦير ڦار ڪانه ايندي. فرمايو ويو ته، ”چئه ته الله احد آهي، بيپرواهه آهي، نه ڄڻيو ويو نه ڄڻيائين ۽ هو يڪتا ۽ يگانو آهي“ (سورة اخلاص) مون هت ڄاڻي واڻي قرآني لفظ ’احد‘ استعمال ڪيو آهي ڇاڪاڻ ته ان جو ترجمو نٿو ٿي سگهي. گهڻا مترجم احد جي معنيٰ ’هڪ‘ ڪن ٿا جا منهنجي سمجهه موجب صحيح ناهي. عربيءَ ۾ هڪ کي واحد چيو ويندو آهي، نه احد، هاڻِ جو توهان وٽ واحد ماني يعني هڪڙي ماني آهي ته ان کي ٻه ٽڪر ڪري سگهو ٿا بلڪه ڪيئي ٽڪر ڪري سگهو ٿا، پر الله سائين جو اهو شان ناهي جو حصن ٽڪرن ۾ ورهائجي وڃي. ايئن ماني ته ڇا پر هر چيز کي ٽڪر ٽڪر ته ڇا پر ذرا ذرا به ڪري سگهو ٿا ۽ نيٺ ننڍي ۾ ننڍي ذرو جو توهان ڪري سگهندا، سو هوندو ماليڪيول ۽ ان ماليڪيول ۾ هوندا ائٽم ۽ هر ائٽم ۾ هوندو هڪ نيوڪلس جنهن جي چئوگرد اليڪٽران ۽ پروٽان گردش پيا ڪن. اهو نيوڪلس يا جوهر ’احد‘ ٿي سگهي ٿو. هاڻي ڳالهه جو ڪجهه اندازو ٿيو ته هن سموري ڪائنات جو نيوڪلس يا محور ”احد“ ٿي سگهي ٿو؟ مولانا احمد ملاح ڏاڍو سهڻو منظوم ترجمو ڪري لفظ ’هڪ‘ بجاءِ هيڪڙو استعمال ڪيو آهي. فرمائي ٿو:
چئو آهي حق اِهو، ته الله آهي هيڪڙو،
الله بي اَحتياج سو، نه ڪنهن سڱ سِهو،
ته ڄائين، نه ڄائو، ڪونهين ڪير ڪَهو
جنهن جيڏو. جنهن جِهو هرگز ناهي هيڪَڙو.
الحاج مرزا بشير الدين (قادياني) صاحب به تمام سٺو ترجمو ڪيو آهي ته:
"کہتا چلاجاکہ اصل بات یہ ہے کہ اللہ اپنی ذات میں اکیلا ہے وہ {ہستی} ہے جس کے سب محتاج ہیں وہ کسی کا محتاج نہیں اس نے کسی کو جنا ہے اور نا وہ جنا گیا ہے اس کی صفات میں کوئی بھی اس کا شریک کار نہیں"
مٿيان ٻئي بزرگ ڪمال بصيرت سان لفظ ’هڪ‘ استعمال ڪرڻ کان پاسو ڪري ويا آهن. مولانا احمد ملاح چوي ٿو، ”جنهن جيڏو جنهن جِهو هرگز ناهي هيڪڙو،“ هيڪڙو معنيٰ ”ڪوبه نه“ الحاج مرزا صاحب به چوي ٿو ته ”پنهنجي ذات ۾ اڪيلو“ اهو محاورو به ڏاڍو معنيٰ خيز آهي، حضرت شاهه عبداللطيف فرمايو ته ”قادر ’پنهنجي قدرت‘ سان، قائم آهي ’قديم“. قديم جو مطلب ”اصل ۽ نج“ به وٺي سگهجي ٿو ۽ ’پنهنجي قدرت‘ سان جو مطلب آهي پاڻ مرادو. ڏسو سڀ بزرگ هڪ ئي اک سان ڏسندا آهن.
گهڻا سال اڳ انجيل مقدس ۾ بني اسرائيل لاءِ پڙهيم ته، ”توهان کي وطن مان ڪڍيو ويندو، پوءِ دنيا جي ملڪن ۾ پکڙجي ڇڙوڇڙ ٿي ويندؤ ، پوءِ هڪ وار وري توهان ان سرزمين تي قابض ٿي اچي گڏ ٿيندؤ، پوءِ توهان پاڙي وارن ملڪن سان اچائيندؤ ۽ سندن زمين تي قبضو ڪندؤ ۽ کين تڙي ڪڍندؤ ۽ مٿن طنز ۽ ٽوڪون ڪندؤ.“ ٻه هزار سال اڳ ٿيل اهڙي سؤ سيڪڙو سچي اڳڪٿي پڙهي مون رسول بخش پليجي کي ڏيکاري جو لاڙڪاڻي آيل هئو. پليجي صاحب ان ڪرامت کي ڪو وزن نه ڏيندي چيو ته، ”انساني ذهن جي بي انتها قوت جو مان قائل آهيان باقي انهيءَ ۾ ڪابه آفاقي يا روحاني ڳالهه نه آهي.“ ٺهيو.
الله تبارڪ و تعاليٰ جو اهو قرآني ڊيفينيشن ته هو يگانو ۽ يڪتا آهي، ”نه ڄڻيائين نه ڄڻيو ويو، نڪي جهڙس ڪو آهي، نه ڪنهن شڪل صورت جو محتاج آهي، هو هنڌ هر وقت موجود آهي ۽ اهڙو عليم ۽ بصير آهي جو کيس وڻ جي پتي جو لڏڻ به معلوم آهي“، هندو مت ۾ به صرف ٻن لفظن ۾ ”الک نرنجن“ يا ”اوم!“ موجود آهي، منهنجي هڪ دانشور دوست وري به مونکان هڪ کهرو سوال ڪيو ته ”اهو ڪيترو نه منجهيل ۽ ڪنفويشن وارو ۽ ڊسڙ ۾ پير هڻڻ وارو ڊيفينيشن آهي جو هڪ غير مادي، بي شڪل، بي صورت، بي پرواهه ۽ موهوم شيءِ هر هنڌ حاضر ناظر آهي. وڻ جي هر پتي جي لڏڻ ۽ اڏامڻ جي به خبر پويس ٿي!“ مون چيس ته ”حضور تو ۾ به اهڙو هڪ ننڍڙو الله ويٺو آهي، جنهن کي نه صورت شڪل آهي نه هٿ پير، نه اکيون، نه اوزار پر تنهنجي جسم ۾ جيڪي ٻه سئو ڪروڙن کان به مٿي جيو گهرڙا آهن تن تي قادر آهي ۽ عليم، ۽ بصير!“ چيائين ”مونکي ته ڪونه سُجهي“، چيم ته ”اهو ئي ته راز آهي ته توکي پنهنجي جسم يا ان جي اندر جيڪي ڪجهه ٿئي پيو، ان جي خبر ڪونه آهي، پر هُن کي سموري خبر آهي ۽ تنهنجو خيري يا خير گهرندڙ ۽ خيرڪندڙ (بيده الخير) آهي ۽ تو تي ٿيل هر وار کي هڪ سيڪنڊ جي به ڪنهن ڀاڱي ۾ بنا تنهنجي عرض ڪرڻ جي ٽاريو ڇڏي. اهڙو ڪو رحمان رحيم ٻيو؟ اهو آهي سائين جن جو ميڄالو، نه هٿ اٿس نه پير نه اوزار نه اکيون، نه شڪل، نه شبيهه ۽ نه اٿس غرض، پاڻمرادو ويٺو حڪم هلائي، رڳو مٽيءَ جو ذور به تو تي نه سهي، جي مٽي يا واري يا ڪک اڏامي تو ڏانهن اچي ئي اچي ان کان اڳ ’ڪُن‘ چئي تنهنجي اک کي حڪم ڪري جا توکي خبر پوڻ کان اڳ بند ٿيو وڃي!“ منهنجودانشور دوست ويچار ۾ پئجي خاموش ٿي ويو. ڀلا جڏهن خبر ئي نه هجي ته ڊاڙ ڇو هڻجي؟ واڪا ڇو ڪجن ۽ فتويٰ ڇو ڏجي؟ اسان ته وڏڙن جون اوطاقن ۾ ڳالهيون ٻڌيون ۽ سندن دعائون به ٻڌيون ته، ”رب منهنجا! تون ڄاڻين ٿو ته مان نٿو ڄاڻان، شل توکي چڱي وڻي!“ اهي اڻ پڙهيل ڪيڏا نه دانشور هئا!
1950ع کان وٺي 1980ع تائين اهو دور هو جو دهريت دانشوريءَ جو طرع امتياز هئي، جيڪو دهريو سو دانشور، ٻيا سڀ ڀُوڪ! ڪُڇي ڪير؟ ’سنڌ صدين کان‘ سيمينار ٿي هليو، جنهن لاءِ پيار علي الانه صاحب کيرون لهڻيون. سڄي دنيا مان محقق ۽ دانشور اچي گڏ ٿيا هئا. انهن مان هڪڙي سويڊش دانشور آسڪو پرپولا کي رشيد آخوند، جو اسان جو پيارو دوست آهي، پنهنجي اباڻي گهر دعوت ۾ گهرايو. مان پهتس ته هو يورپي صاحب ۽ نورالدين سرڪي، سراج الحق ميمڻ ۽ رشيد آخوند اڳ ئي ويٺا هئا ۽ وسڪيءَ جو دور پي هليو. منهنجي اچڻ سان رشيد واڪو ڪري چيو ”اچي ويو هڪ ٻيو دهريو!“ مان بيهي رهيس ۽ اعلان ڪيم ته ”مان دهريو قطعي نه آهيان!“ هو يورپي دانشور به اهڙو هيسيو ويٺو هو جو منهنجو ايئن چوڻ ۽ هو به اٿي بيهي رهيو ۽ چيائين ”مان به دهريو ناهيان!“ هو غريب ڪو ڦاٿو ويٺو هو ۽ ڪڇي نٿي سگهيو. بنا سمجهڻ جي الله سائين کي نه مڃڻ ۽ بنا سمجهڻ جي مڃڻ ڳالهه ته ذري گهٽ هڪ آهي. ٻئي مجهول. ان ڪري قرآن الحڪيم الله تعاليٰ جي صفتن سان ڀريو پيو آهي. ڀلا انسان به ڇا آهي سواءِ صفات جي، نه ته ماڻهو ماڻهوءَ جهڙو. باقي نالي ۾ ڇا رکيو آهي؟ انگريزي ادب ۾ شيڪسپيئر جو مقولو آهي ته “what is in a name?” اسان جو سانگي شاعر، ڇتو سانگي، فرمائي ٿو ته، ”اهو ڇتو نانءُ ڌريائون ڪهڙي عضوي تي.“ جسم جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته، ”هي ته مٿو آهي، هي اکيون، هي هٿ پير، هي ٽنگون ٻانهون، پوءِ ڇتو نانءُ ڌريئون ڪهڙي عضوي تي؟“ وڏو سليس ۽ معنيٰ خيز سوال آهي. دانشور حضرات پاڻ سوچن ۽ سلين، صفات، صفات، بس صفات ئي سڀ ڪجهه آهي.
ڀاءُ رشيد آخوند هاڻي چوندو آهي ته مان دهريو نه ناستڪ آهيان. ناستڪ کي انگريزي ۾ ائگناسٽڪ چوندا آهن، جنهن جي معنيٰ آهي ”نڪا خبر آهي، نڪا خبر پوي ٿي ۽ نه ماديت کانسواءِ ڪا ڄاڻ پوي ٿي.“ الحمد الله اهو ته ٿيو بانبڙا پائڻ ۽ ڪنهن شيءِ جي ’اصل‘ کي نه سڃاڻڻ. مان فلسفي نه آهيان ۽ نه شيخ اياز وانگر فلسفي جو ايڏو مطالعو اٿم، باقي ماده جي اصليت تي ۽ ان جي لڪل قوتن تي سائنسي اصولن مطابق مون اڳ ۾ ئي ڪجهه روشني وڌي آهي. باقي ’اديون آئون اڻڄاڻ، مونسان مون پرين ڀورائي ۾ ڀال ڪيا.‘ اهڙي عقلمنديءَ کان ڀورائي چڱي! ڀلا جي ماديت کانسواءِ ڪا ڄاڻ نه ٿي پوي ته ڇا انساني جسم هڪ مادو ناهي؟ ان ۾ ته سڀ ڌاتو پيل آهن ۽ هر ڌاتو جو پنهنجو پنهنجو بي پناهه قوتن وارو جدا اڻو يعني ائٽم ٿئي ٿو پوءِ ته انساني جسم بي پناهه قوتن جو هڪ جوالا مکي چئبو. ميڄالو جو هڪ ننڍڙو الله ٿيو هر انسان ۾ ويٺو آهي. اهو به ته مادي قوتن جو ڀنڊار ۽ مادو ئي آهي.
مادو ڇڏيو، هاڻي ته سائنسدانن مخالف مادو (antimatter) به ڳولهي لڌو آهي ته هر جسم يا مادي جو مخالف مادو وجود ۾ آهي. ان کي ئي اسان جا عامل، مجذوب ۽ ديني بزرگ همزاد چوندا هئا، جنهن جو سائنسي ثبوت اڄڪلهه ملي چڪو آهي. ماٺ ڪيان ته مشرڪ ٿيان! منهنجا دانشور دوست چوندا ته جمال هاڻي واڦي پيو ۽ دقيانوسي خيال ’همزاد‘ ۾ اعتبار پيو ڪري. همزاد جي ڳالهه پوءِ ٿا ڪيون، اول اچو ’خيال‘ تي. خيال ئي ته جڙ آهي هر سوچ ۾ فلسفي توڙي حيات ۽ موت جو. مارڪسزم، ’خيال‘ کي ’آئيڊيا‘ چئي هڪ مفروضو ٺاهيو ته ”خيال ته بذات خود ڪجهه نه آهي ۽ مادو ان کان اڳ يا اول آهي. خيال پوءِ جي پيدائش آهي“، سچل سائين ته ڳنڍ سلجهائي ڇڏي، پر اسان جي دانشورن کي ديسي فيلسوف بجاءِ ولايتي فيلسوف کپي، سچل سائين سليس نموني چيو ته، ”مين ته ڪوئي خيال هان ڄلسان نال خيال دي“ آهيان ئي خيال ۽ هلائڻ وارو به خيال آهي ۽ ائين ’ڪريئٽر‘ ۽ ’ڪريئشن‘ يعني خلقڻهار ۽ تخليق کي هڪ ڪري ويو. مهاتما گانڌي به اهو ئي اصول اپنايو. قرآن الحڪيم ته ٻن لفظن ۾ سڄو بکيڙو ختم ڪري سلجهائي ڇڏيو. ”هو الاول وهوالآخر“ اول به هو آهي ۽ آخر به هو. اهڙي مختصر سليس ۽ بامعنيٰ سمجهاڻي ٻيو ڪير ڏيندو؟ سڄو هي مانڊاڻ، ڪائنات جو وجود، مادو ۽ خيال، حيات ۽ موت ۽ ٻيو سڀ ڪجهه انهن ٻن لفظن ۾ بند ٿي ويو.
هاڻي اچون ٿا مخالف مادي يا همزاد تي، جنيوا جي يورپي لئباريٽري (سائنسي کوجنا گهر) ۾ سائنسدانن مادي جي ذرن جي کوج لڳائيندي ’مخالف مادو‘ نه رڳو ڳولهي لڌو پر هڪ شيشي گهر جي خال ۾ جوڙي به ڏيکاريو جتي 1932ع کان وٺي ذرن تي کوجنا ٿي رهي هئي. سائنسدانن جي اها سڄي رپورٽ منهنجي سامهون رکي آهي، جنهن جو مفصل ترجمو ڪرڻ منهنجي وس کان ٻاهر آهي، نه ئي عام ماڻهو اهو سمجهي سگهندو. سائنسدان ان رپورٽ ۾ فرمائن ٿا ته ڏيڍ لک ڪروڙ ورهيه اڳ جڏهن مادو وجود ۾ آيو ته ان سان گڏوگڏ هوبهو اهڙو ئي مخالف مادو يعني همزاد وجود ۾ آيو ۽ اهو ”اڃا جيئي“ پيو! ۽ اهو همزاد، مادي جي بلڪل آئيني جي عڪس جهڙو آهي ۽ جيئن اسين ڪيون پيا ان جيان مخالف عمل پيو ڪري مثلاََ اسان وقت ۾ اڳتي يعني مستقبل ۾ پيا وڃون ته هو وري پوئتي يعني ماضيءَ ڏي پيو وڃي. ”هر شيءِ پنهنجي اصل ڏانهن موٽي ٿي“ (قرآن)، پوءِ هي ماضي حال ۽ مستقل ڇاهي، پوءِ اي عقل وارؤ سوچيو. (قرآن) پوءِ وقت ڇاهي؟ آئنسٽائين چوي ٿو ته ”وقت ته زيرو محض هڪ ٻڙي آهي، جنهن کان شروعات ڪجي ٿي ته وقت به شروع ٿئي ٿو. وقت مستقل نه آهي، شروعات ڪرڻ سان شروع ٿئي ٿو.“ هلائين ته هلي هلان، بيهارين ته بس، واڳ تنهنجي وس آئون ڪا پاڻ وهيڻي.
اسان جي يارن نه اضافت جي ٿيوري پڙهي آهي ۽ نه وقت، مسافت ۽ چمڪ يعني نور تي سوچيو يا سمجهيو آهي، آئنسٽائن لائيٽ کي مستقل (constant) سڏي ٿو باقي وقت ۽ فاصلي کي غيرمستقل، وڌيڪ پليجو صاحب ڄاڻي ٿو، مان نٿو ڄاڻان، مان ته پنهنجي چريائپ ۾، خفتي ته آهيان، سوچيان پيو ته ڪٿي اسين ڪو اولڙو يا عڪس ته ناهيون ڪنهن گذريل ڊرامي جو جنهنجو اڳئي ڊراپ سين ٿي چڪو آهي، پر جي اصل آهيون ته پوءِ اسين زمين اندر هونداسون ۽ اسان جو همزاد ٻاهر. بلهي شاهه فرمائي ٿو، ”بلها اسان مرڻا ناهين، گور پيا ڪوئي هور.“ ڏسو هڪ صوفي بزرگ ههڙي دقيق سائنسي حقيقت کي ڪيئن ڄاتو، خبر ناهي ته قبر ۾ اسين آهيون يا اسانجو همزاد. ڪو مڙئي ٻاهر آهي ۽ پوءِ ڪهڙو عجب، ته ان سان ملاقاتون به ٿين. جنگ بدر ۾ جيڪي ڪفار قتل ٿيا ۽ کوهه ۾ اڇلايا ويا تن سان ٽن ڏينهن کان پوءِ حضور اڪرم ﷺجن مخاطب ٿيا ته حضرت عمر رضي الله عنھ چيو ته، ”يا رسول الله ﷺ! هي ته ڍونڍ آهن، هي ته ٻڌن ڪونه ٿا“، پاڻ فرمايائون ته ”هي توهان کان وڌيڪ ٻڌن ٿا“ (سيرة مصطفيٰ مولوي محمد عظيم شيدا“ ’هم اسمع منڪر‘ صفحو 178) هاڻي جيڪڏهن مئا اسان کان به وڌيڪ ٻڌن ٿا بلڪ منڪر نڪير جي سوالن جا جواب ڏين ٿا ته هي ته عجيب اسرار آهي ۽ سائنسي راز آهي.
مان ڪراچي ۾ 1969ع جي آڪٽوبر ۾ بدلي ٿي آيس. منهنجو سيشن جج هو مسٽر هدايت حسين سي.ايس.پي ڏاڍو چڱو ۽ مذهبي ماڻهو هو. مون لاءِ جيئن ٻڌي رکيو هئائين ته هي دهريو آهي، سو جو مونکي نمازون پڙهندي ڏٺائين ته حيران ٿي هڪ ڏينهن منهنجي چيمبر ۾ پاڻ هلي آيو ۽ چيائين ته ”ابڙا صاحب توکان هڪ سوال پڇڻ آيو آهيان ته ڪهڙي سبب يا دليل هيٺ تون الله کي مڃين ٿو”“ مون چيو ”ڪنهن به سبب ۽ دليل کانسواءِ!“ جواب اهڙو وڻيس جو اٿي مونکي ڀاڪر پاتائين ۽ چيائين ”واقعي ڪهڙو دليل ڪهڙو سبب؟“ بنان سبب بنان دليل مون مارو مڃيان پر محمد ﷺڪارڻي، ماڻهو اٿارٽي ڏين ٿا مارڪس، انجيلس، انگرسال، برٽرانڊ رسيل، برنارڊشا وغيره جي. جيڪڏهن اٿارٽي دليل آهي ته مون وٽ سڀ کان وڏي اٿارٽي محمد مصطفيٰ ﷺجي آهي، هونئن به هر دليل يا سوال کي کڻو ته آخر وڃي سوال جي نشاني تي بيهبو ۽ اڳتي ڪو جواب نه ملندو. پوءِ اوندهه ۾ ٿاڦوڙا هڻڻ جي ڪهڙي ضرورت يا ناستڪ ٿي بانبڙا پائڻ، چھ معنيٰ دارد، شاهه لطيف کي اٿارٽي مڃو ٿا ته ان به چيو ته مڃ محمد ﷺڪارڻي.
تازو تاريخ 25 سيپٽمبر 1995ع تي مون وٽ دادو جو محترم علي احمد قريشي ايڊووڪيٽ ملڻ آيو. کيس مون تي ۽ شيخ اياز صاحب بابت حيرت هئي ته اسان ڪيئن ايڏي ڪلٽي کاڌي. مون چيو ڀائو تون اسان کي پنجويهه يا چاليهه سالن کان سڃاڻين. اسين ته اصل کان اهڙا هئاسين، پرائو درد پنهنجي سيني ۾کنيو وتندا هئاسين. هر ظلم، ڏاڍ ۽ جبر تي جُلهه ڪندا هئاسين. دشمن کي به نقصان ڪونه پهچايوسين. ڏاڍي جي آڏو اڏول ٿي بيٺاسين ۽ ڌڪيا ۽ ڌڪاريا به وياسون، اسين ته جهڙا هئاسين تهڙا آهيون. اڄ به اڏول آهيون، ڪنهن حاڪم جو سلام ڪونه ڀريو اٿئون، جن زندگيءَ سان اکيون اکين ۾ ملائي جيئڻ جا دستور سيکاريا تن تي اهي هٿ ٺوڪيا دانشور ٿا الزام هڻن ته ”شيخ صاحب موت کان ڊڄي ويو آهي يا جمال ملان ٿي ويو آهي.“ ٻيو ته ٺهيو ڪَنئيو گيانچنداڻي جهڙو ٻالڪو به شيخ صاحب تي تنقيد ٿو ڪري ته هو موت کان ڊڄي ويو آهي!
ڇا ڪنئيو موت کان نٿو ڊڄي؟ ڪنئي جهڙا ڪيئي، موت کان ته ڇا زندگي کان ڊڄي فراريت جي گپ ۾ گپجي ويا. هر جيو جنتر، ڪول ڪينئو ماڪوڙو، نانگ بلا، شينهن ۽ هاٿي به موت کان ڊڄي ٿو. ڊڄ يا ڊپ هڪ مثبت جذبو آهي ۽ انسان ذات جي ارتقا ۽ ترقيءَ جو باعث آهي، انسان مينهن واچ کان ڊنو ته غار نما گهرڙا ۽ پوءِ قلعي نما پڪا گهر ٺاهيائين. بک کان ڊنو ته پوکي راهي ڪري ميداني ڪلچر کي وجود ۾ آندائين، انداهيءَ کان ڊنو ته ڏيئو، لالٽين ۽ پوءِ بجلي ايجاد ڪيائين، اهو ڊپ جو جذبو ڪڍو ته سماج جي ترقي منجمد يا ٺپ ٿي ويندي، باقي اسين ته موت سان مهاڏو اٽڪايو بيٺا آهيون. 1967ع ۾ مونکي ڊاڪٽر ڪريم عباسي ۽ پوءِ ڪراچي، لنڊن ۽ آمريڪا جي ڊاڪٽرن صاف ٻڌايو ته ”تون باقي صرف ڏهه سال زندهه رهندين“، مان ته ڪونه ڊنس، موت سان ياري ٿي وئي. اياز به اڃا موت کي ڀڀڪي ويٺو ڏئي ته، ”موت موٽي وڃ، اڃا مونکي فرصت ڪونهي!“ باقي جيڪي ويچارا سڄي عمر ڊڄندا آيا، سمجهوتا ڪندا، فرار اختيار ڪندا رهيا ۽ ڊيڄڙي جي بيماري جو شڪار آهن، سي ٿا اسان کي مهڻو ڏين، بلي سائين بلي! اسين ته تيار ويٺا آهيون، موت برحق آهي. زندگي جي اها ئي هڪ حقيقت آهي ٻيو سڀ ڪوڙ. سچي ٻڌايانؤ. موت کان ڪونه ٿا ڊڄون پر مرڻ نٿا چاهيون. موت ته منٽ منٽ جو ساٿي آهي. جڏهن ان کي چڱي طرح سڃاڻي وٺبو ته پوءِ ڊپ ڪهڙو؟ ڊپ ٿيندو آهي اڻ ڏٺي آفت جو، ڄاڻ سڃاڻ سنگت ساٿ واري جو ڪهڙو ڊپ؟ جيڪي کيس نٿا سڃاڻن اهيئي ان کان ڊڄن ٿا ۽ هڻن ٿا ٻين تي! حضرت علي رضي الله عنھ فرمايو ته، مان موت کي ايترو سڃاڻان جهڙو ٿڃ پياڪ ٻار ماءُ جي ڇاتي جي ڏنڊڙن کي. واهه! ڇا ٿڃ پياڪ ٻالڪ به ڪڏهن ماءُ جي ڇاتي جي ڏنڊڙن کان ڊڄندو؟ ناممڪن: بقول شيخ اياز جي ته:
ڪجهه ڏات ڏسو پوءِ بات ڪيو، هي شور اجايو آ پيارا!
مون مٿي سائنس جي سڀني شعبن ۽ شاخن، طبيعات، حياتيات، مادي ڪيميا، رياضي، سائنس، مابعد الطبيعيات، نفسيات وغيره جي بنيادي اصولن تي روشني وڌي آهي. باقي هڪ شاخ آهي ’آواز ‘ يعني (سائونڊ) جنهن کي به قوت آهي، جنهن کي به ماپي سگهجي ٿو. الله تبارڪ و تعاليٰ جو ”ڪُن“ چوڻ ۽ ڪائنات جو وجود ۾ اچڻ ڪا جادوئي يا ديومالائي ڳالهه نه آهي. توهان زور سان ”ڪُن“ ٻه ٽي دفعا چوندا رهو ته توهان کي آواز جي اسرار ۽ سگهه جو ڪجهه ڌپو پوڻ لڳندو. هاڻ ته سائنسدان به مڃين ٿا ته ”ڪائنات هڪ وڏي آواز big bang سان وجود ۾ آئي.“ ويٺي ڳالهه خيال شريف ۾؟ الله ۽ سندس رسول ۽ وحيءَ جي ڳالهه کي توهان فرسودو سمجهندا رهيا ۽ هڪ معمولي سائنسدان جي ڳالهه تي جهٽ ’آمنا صدقنا ڪري ويا‘. ”معمولي“ ان ڪري ٿو چوان جو ويچارو سائنسدان خود مونجهاري ۾ آهي ۽ سڄي عمر تحقيق ۽ تجسس ۾ گذاريندي به آخر اقرار ڪري ٿو ته مان ”نٿو ڄاڻان.“
مشهور سائنسدان نيوٽن جنهن ڪشش ثقل جو بنيادي اصول ڳولهي لڌو ۽ ان جا ماپا ۽ ماڻ به ڳولهي ورتائين ۽ رفتار ۽ ماڻ جو رشتو ۽ ڳانڍاپو به جاچي ۽ ماپي ورتائين، تنهن کان جڏهن سندس علم ۽ ڄاڻ متعلق پڇيو ويو ته معصوميت سان جواب ڏنائين ته ”مون ته رڳو ڪناري تان ٻه چار پٿريون ميڙيون آهن. علم جو ساگر ته اٿاهه ۽ عميق اڻ ڳولهيو ۽ اڻ ماپيو، ڀريو پيو آهي!“ نيوٽن جي بنيادي اصول ”ماڻ ضربيان رفتار ضربيان رفتار برابر آهي سگهه جي. E=MV1 “ کي ئي آئن اسٽائن رفتار ۽ وقت جي ڳانڍاپي سان ملائي هڪڙي حيرت انگيز ايجاد ڪئي، جنهن فلسفي کي نئين دڳ لائي وقت ۽ خلا جي اسرار کان واقف ڪرايو. اسان جا ڄامڙا دانشور پوءِ ٽائيم ۽ اسپيس جي موضوع تي بحث مباحثا ڪري کڳيون هڻڻ لڳا، پر تڏهن به اهو نه پيا مڃين ته سرور ڪائنات حضور نبي ڪريم ﷺجڏهن آسمانن جو سير ۽ سفر ڪري موٽيا ته سندن وضو جو پاڻي اڃا وهيو پئي ۽ در جو ڪڙو اڃا لڏيو پئي. ڳالهه سولي پئي آهي، جي وقت کي منجمد ڪري ڇڏيو، تيز رفتاري سان يا ماڻ جي بي وزنيءَ سان، ته هر شيءِ جامد ٿي ويندي. پوءِ جڏهن وقت کي چالو ٿيڻ جو حڪم ٿيندو ته ڪڙو به لڏڻ شروع ڪندو ۽ پاڻي به وهڻ لڳندو، اها ڳالهه آئن اسٽائن جي ٿيوري جي عين مطابق آهي، آئن اسٽائن تي اعتبار آهي باقي فاطر السموات والارض تي اعتبار ڪونهي ڇاڪاڻ ته ناستڪ ڪوٺائڻ هڪ اعزاز آهي، تقو برتو اي چرخ گردان تفو.
برصغير هند و پاڪ ۾ به تمام وڏا ڏاها ٿي گذريا آهن. هڪ ايم اين راءِ ۽ ٻيو علامه عنايت الله المشرقي. اياز، راءِ کان متاثر هو ۽ مان علامه صاحب جو پوئلڳ هوس. ايم اين راءِ ماديت پرست هو ۽ علامه صاحب وڏو موحد ۽ روحانيت جو صاحب. جيتوڻيڪ علامه بنيادي طور سائنسدان ۽ مئٿميٽڪس جو ماهر هو، انهيءَ هوندي به مان شيخ اياز صاحب جو مداح هئس ڇو ته هو ٻار جهڙو معصوم، ڏکويلن جو ساٿاري، نيڪدل ۽ تمام پيارو انسان هو ۽ آهي. سڄي عمر حق جي تلاش ۾ رهيو آهي ۽ اها تمام وڏي ڳالهه آهي. ڪلفت ڪينو ۽ نفرت منجهس اصل ڪونه آهي. دشمن سان به دوست جهڙو ورتاءُ ڪندو اچي، ڄاڻندي به. محترم محمد ابراهيم جوئي، اياز جي روبرجو مونکي ٽوڪ طور چيو ته، ”اياز ته بي نمازي آهي“، مون چيو ته ”اياز چوويهه ڪلاڪ نماز ۾ آهي“. علم ۽ حق جي تلاش ۽ علم جو حصول مسلسل عبادت آهي، حضور سائين ﷺجون ٻه ٽي حديثون لکان ٿو. فرمائين ٿا:
1. عالم جي مس شهيد جي رت کان وڌيڪ پاڪ آهي.
2. جو عالم جي عزت ٿو ڪري سو منهنجي (رسول پاڪ جي) عزت ٿو ڪري.
3. جو شخص علم جي شغل ۾ ٿو رهي سو گويا نٿو مري.
4. علم واري جا الفاظ ٻڌڻ ۽ ٻين کي علم جا سبق سيکارڻ عبادت کان بهتر آهي.
مان چئلينج ٿو ڪيان ته دنيا جي ٻئي ڪنهن به مذهبي، ادبي، فلسفي دانشور جي قول ۾ مٿين قولن کان بهتر ڪو مقولو پيش ڪري ڏيکارين.
ائين ته مهاتما گانڌي به تمام عظيم انسان هو. سادگي پسند، سچو ۽ سندس فعل ۽ قول ۾ تضاد به نه هو، اها تمام وڏي ڳالهه آهي صاف چوندو هو ته ”مان واڻيو آهيان، ۽ منهنجو مقصد رام راڄ قائم ڪرڻ آهي.“ علامه مشرقي صاحب به آءِ سي ايس جي آفيسري ڇڏي لاهور کان ٻاهر اڇڙي ۾ هڪ ڪچي جاءِ وٺي ٻاهر کليل مٽيءَ واري ميدان تي تنبوءَ ۾ خاڪسار تحريڪ جو مرڪزي دفتر قائم ڪري اڪيلي سر عملي طور خاڪسار بڻجي ويو. خاڪي زِين جي قميص خاڪي پائجامو ۽ ڪلهي تي بيلچو کڻي گهٽين ۽ رستين تي مارچ ڪندو هو ۽ عام ماڻهن جي مدد ڪندو هو. ڇٻي هٿ ۾ کڻي سودو سامان پاڻ وٺندو هو ۽ رڌ پچاءُ سندس گهر واري، جا وڏ گهراڻي هئي سا پاڻ ڪندي هئي. علامه صاحب صاف چوندو هو ته منهنجو مقصد آهي ’غلبه اسلام‘. رام راڄ ۽ غلبه اسلام مان ٻنهي ليڊرن جي نيت هئي هڪ فلاحي رياست قائم ڪرڻ.
خاڪسار تحريڪ ٿوري مدت ۾ ايترو ڦهلجي ۽ ايترو زور وٺي وئي جو انگريز سرڪار بار بار تحريڪ تي بندش وڌي ۽ علامه صاحب کي ديوناگري جيل ۾ بند ڪيو ته به تحريڪ روز افزون ترقي ڪندي وئي. ڀلا خدمت خلق کان ڪير ٿو ڪنهن کي روڪي سگهي. علامه صاحب سادگيءَ جو ۽ بنا معاوضي خدمت جو حڪم ڏنو. ايتري قدر جو خاڪسار ماني به پنهنجي هڙئون کائيندا هئا ۽ سمورو خرچ خود برداشت ڪندا هئا. چندو وٺڻ جي به سختي سان منع هئي. ڀائپي ۽ اخوت، جو اهڙو عملي نمونو پيدا ٿي ويو جو غريب ۽ غربي کي ايڏي عزت نفس ۽ جرئت ملي وئي جو هن مان ڪمتري جو احساس بلڪل گم ٿي ويو. هاسٽل ۾ جيڪو اسانجو بورچي ولي محمد هو سو اسان جو سالار مقرر ٿيو. هو اسان تي حڪم هلائيندو هو ۽ اسين کيس سلام، سليوٽ ڪري چوندا هئاسون، حاضر سالار صاحب. سڄي سنڌ جو حاڪم اعليٰ شڪارپور جو هڪ واڍو مستري فيض محمد هو ۽ اهو مير صاحبن، وڪيلن، سردارن، شآگردن وغيره کي حڪم ڪندو هو ته هي ڪم ڪري اچو.
علامه صاحب ڪٽرپڻي کان بلڪل آجو هو. حڪم ڪيائين ته هندن کي به تحريڪ ۾ شامل ڪيو. ان ڏينهن خاڪسارن ۾ ڪافي ٿرٿلو هو. مونکي چٽو ياد آهي ته ان رات ڪافي خاڪسار محترم محمد حفيظ قريشي، تڏهن شاگرد ۽ هاڻ وڪيل ۽ زميندار وٽ اچي گڏ ٿيا. سڄي رات بحث مباحثو هليو ۽ صبح جي فجر نماز جي آذان تي اٿياسون. محمد حفيظ صاحب تمام ڄاڻو، عالماڻي ۽ منطقي گفتگو ڪندو آهي. از روءِ قرآن ۽ حديث ثابت ڪيائين ته ان حڪم ۾ ڪا به غير اسلامي ڳالهه نه آهي بلڪه عين اسلام آهي. مونکي اهي حديثون ۽ قرآني آيتون اڃا ياد آهن جيتوڻيڪ اهو 1942ع جو واقعو آهي، بحث جي طوالت سبب انهن کي نٿو ورجايان، رڳو هڪ ڳالهه چوان ٿو ته حضور اڪرم ﷺيهودين کي کلي دعوت ڏني ته اچو جيڪڏهن اتحادِ عقيده نٿا ڪيون ته اتحادِ عمل ته ڪيون. سڀ خاڪسار مطمئن ٿي اٿيا ۽ هڪ رات ۾ ڦرڪو ئي ڦري ويو. ڪٽرپڻو صفا نڪري ويو. توهان کي شايد معلوم نه هجي پر ڊاڪٽر وطن مل، مشهور سماجي ڪارڪن خاڪسار ٿي ويو ۽ حيدرآباد جو ڊاڪٽر امرناٿ سوري به خاڪساريءَ ۾ اچي ويو.
ڊاڪٽر امرناٿ جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. اهل دل ماڻهو هو سچار، ايماندار ۽ سادو. سندس طب جو دڪان ڇوٽڪي چاڙهي تي هو. ڪشادو صاف سٺو ماحول جتي سنگ مرمر جون چار کن ميزون ۽ ڪرسيون به پيل هونديون هيون ۽ ريسٽورانٽ جي ڏِک ڏيندو هو. حيدرآباد جي سخت گرمي ۽ لُڪ ۾ دڪان ۾ وڃبو هو ته ٺار محسوس ٿيندو هو. شربت خاص ڪري مِلڪ روز اهڙو ملندو هو جو وڃي ٿيا خير. اهڙو مِلڪ روز مون اڄ تائين وري نه چکيو آهي. ٿڌو، گهاٽو، پستا، بادام پيل بس لڱ ٺري پوندا هئا ۽ تراوت اچي ويندي هئي. قيمت به معمولي . ڊاڪٽر امرناٿ خدا نٿو ڀلائي ته پٺاڻ نسل جو هو ۽ ننڍي اڇي ڪاري ڏاڙهي به هئس. دل جو اهڙو نرم جو ٿوري گهڻي ڳالهه تي يا رڳو مان ملڻ تي دل ڀرجي ايندي هئس ۽ ڳوڙها جلدي ۾ اگهي وٺندو هو.
ڊاڪٽر وطن مل رڳو وتندو هو ماڻهن جي خدمت ڪندو. شل نه ڪنهن کي تڪليف ۾ ڏسي، ڊوڙي وڃي مدد ڪندو هئس. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ به رهيو پيو هو. هڪ دفعي مان لاڙڪاڻي کان ڪراچي ٿي ويس ته ڊاڪٽر صاحب ساڳيءَ گاڏي ۾ مٿين سيٽ تي ليٽيو پيو هو. ٻانهن ڀڳل هئس ۽ ڪپڙي سان ڳچي سان ٻڌل هئس. سن اسٽيشن اچڻ کان اڳ جيئن تيئن ڪري سيٽ تان لٿو ۽ هڪ هٿ سان ننڍي بئگ لاهي دروازي وٽ رکيائين. مون سمجهيو ته سن، سائين جي ايم سيد سان ملڻ پيو وڃي، هاڻ ڊاڪٽر صاحب جو بسترو ڪيئن ويڙهجي. ننڍو انٽر ڪلاس ۾ گاڏو هو، جنهن ۾ سڀ پڙهيل لکيل ماڻهو ويٺا هئا، پر ڪو به نه چُريو. مان اڃا ايل ايل بي جي آخري سال ۾ پڙهندو هئس ۽ ڊاڪٽر صاحب مون کي ڪونه سڃاڻندو هو. مون اٿي ڊاڪٽر صاحب جو بسترو ويڙهيو ۽ پڇيومانس ته ٻڌڻ لاءِ ڪا رسي آهي. چيائين فراسي هيٺان نوڙي پئي اٿئي. مون بستر ٻڌي بئگ سان گڏ دروازي وٽ ڪري رکيو. گاڏي سن اسٽيشن تي ٻه ٽي منٽ مس بيهندي هئي. مون چيومانس ته ڊاڪٽر صاحب توهان الڪو نه ڪيو. توهان آرام سان لهجو، سامان مان پاڻهئي لاهيندس. مون ڊاڪٽر صاحب جي اکين ۾ چمڪ ڏٺي ڄڻ اهو اطمينان هجيس ته سندس خدمت خلق جو پيغام نوجوانن وٽ پهچي چڪو هو.
انهي ريل گاڏيءَ ۾ ٻيو به هڪ واقعو پيش آيو. جهمپيرو ٽ هڪ سوٽيڊ بوٽيڊ نوجوان ڇوڪراٽ چڙهيو، مون ساڻس سنڌي ۾ ڳالهه ٻولهه شروع ڪئي. هو اهڙا ڪپڙا پائي انٽر ڪلاس ۾ ان ڪري چڙهيو هو ته سڀ پڙهيل لکيل شريف ماڻهو هوندا ۽ ڪو خطرو ڪونه هوندو. مڄاڻ ڪيئن ٻين مسافرن کي شڪ پئجي ويو ته هو هندو هو. سڀئي مهاجر هئا سو شوخ لهجي ۾ چوڻ لڳا ته ”اڇليوس هيٺ!“ ۽ واقعي هو اٿي بيٺا ۽ هن هندو ڇوڪر ڏانهن وڌڻ لڳا. مان اٿي بيهي سندن مخالفت ڪئي ته مون سان به وڙهڻ لڳا. چي ”تون نٿو سمجهين ته هنن انڊيا ۾ اسان سان ڪهڙا ڪهڙا ظلم ڪيا آهن.“ مون چيو ”ڀائي هي ته هتي جو ڳوٺاڻو آهي هن جو انڊيا جي واقعن سان ڪهڙو واسطو؟“ پر منهنجي هڪ به نه ٻڌائون ۽ هن ويچاري ڊنل هيسيل ڇوڪر ڏانهن وڌڻ لڳا، پر مان به ڍال ٿي بيهي رهيس جيتوڻيڪ مان سنهو سڪو ۽ ڪمزور هئس ۽ هو ڏنڊا متارا هئا. نيٺ مونکي به دڙڪو ڏنائون ته توکي به اڇلائينداسون. مون چيو ڀلي پر ههڙو ڪِيس ڪرڻ نه ڏيندوسانوَ. ائين ڪندي ٻي اسٽيشن اچي وئي ۽ مان ان هندو ڇوڪر کي در تائين گهليندي چيو ته ”ڀڄي وڃي ڪنهن ٿرڊ ڪلاس گاڏي ۾ ويهه، اهي اڻ پڙهيل هنن پڙهيل ڳڙهيل آفيسرن کان وڌيڪ چڱا هوندا“ ڇوڪر به لهي وٺي ڀڳو ۽ مون ڏٺو ته هڪ ٿرڊ ڪلاس گاڏي ۾ چڙهي پيو. پوءِ ته ڪراچي تائين هو آفيسر مون کي لوئيندا آيا ته تون مسلمان هوندي به هڪ هندوءَ جي جان بچائي بيغيرتيءَ جو ثبوت ڏنو آهي. مون ورندي ڪانه ڏني. منهنجو اندر وارو انسان خوش هو. ڀلا ورندي به ڪهڙي ڏجي، جڏهن ضمير ڪارو ٿي وڃي ته عقل تي پڙدو چڙهي ٿو وڃي ۽ سمجهه، سوچ توڙي رحم ۽ انسانيت جاجذبا معدوم ٿي وڃن ٿا، قرآني زبان ۾ هو ’گونگا آهن، ٻوڙا آهن ۽ سندس اکين تي پڙدا چڙهي ٿا وڃن. هو نه ڏسن ٿا، نه سمجهن ٿا‘.
ريل گاڏي جي حوالي سان هڪ ٻيو واقعو ياد اچيم ٿو. لاڙڪاڻي کان ڪراچي ٿي ويس، ۽ انٽر ڪلاس ۾ ويٺو هئس مڄاڻ ڪو سيوهڻ ۾ قلندر شهباز جو ميڙو پورو ٿيو هو. اسٽيشن تي انبوهه ماڻهن جا بيٺا هئا ۽ گاڏي بيهڻ سان ماڻهو ڌوڪي پيا. مون واري گاڏي ۾ مڪراني گهڻا چڙهيا، مڪراني جانٺا ۽ ڏاڍا مڙس. گاڏي ڀري در تي بيهي رهيا ۽ جيڪو پيو چڙهي تنهن کي ڌڪو ڏئي، دڙڪو ڏئي هٽائي ٿي ڇڏيائون. مان دري واري سيٽ تي ويٺو هئس. ڏسان ته هڪ واڻيو ننڍي نيٽيءَ زال سان هيسيو، حيران پريشان بيٺو آهي. گاڏيءَ جي دروازي وٽ وڃي کيس سڏ ڪري چيم ته ڀائي هلي آ. وائڙو وائڙو ٿي چڙهي پيو. مون کين پنهنجي جاءِ تي ويهاري ڇڏيو ۽ پاڻ بيهي رهيس. مڪرانين کي مٺيان لڳي ۽ پنهنجي مخصوص ۽ کهري انداز ۾ مونکي چيائون، ”اڙي هڪڙو بيهڻ جي جاءِ ڪانه تون وري سواريون پيو چاڙهين!“ منهنجو به نوجوان رت سو رکو جواب ڏنومان ته ”توهان جو ڇا وڃي، مون پنهنجي جاءِ کين ويهڻ لاءِ ڏني آهي“ منهنجو ائين چوڻ ۽ لٺيون اڀيون ٿي ويون. رت ۾ ڳاڙهو ٿي وڃان ها پر هڪ نوجوان خاموش طبع مڪراني ٻين کي هٿ جي اشاري سان جهليو ته لٺيون هوا ۾ ئي رڪجي ويون. پوءِ مون ڏي منهن ڪري سوال ڪيائين ته هي ڇا پيو چوين. ڇا پيو ڪرين. مون عزت سان چيومانس ته، ”واجا مون ڪهڙو ڏوهه جو ڪم ڪيو آهي، تون ڀلي جيڪي وڻئي سو فيصلو ڪر“. ”اڙي ٺيڪ آ ٺيڪ آ.“ هن جو ائين چوڻ ۽ جهيڙو ختم ٿيڻ. پاڻ جيڪي سو ماڻهن کي سوري سوڙهه سنگهر ۾ جاءِ ڪرائي مون کي چيائين ”ويهي رهه!“ سندس ضمير زندهه هو، گهڻا سال پوءِ مون اياز قادري جو لکيل افسانو ’بلو دادا‘ پڙهيو ته مونکي بار بار اهو مڪراني ياد آيو. مڪراني ماڻهو ڏسڻ جا ۽ ڳالهائڻ جا کهرا ۽ شوخ، پر سندس دليون سون ورنيون آهن.
اهو مهل تي منهن ڏيڻ ۽ يڪدم فيصلو ڪرڻ ڪو منهنجي رت (حيات جيوڙي) ۾ پيل آهي. لاڙڪاڻي ۾ جاڙل شاهه ڀرسان هڪ ننڍي مسواڙي جاءِ ۾ رهندا هئاسون. اها 1946ع جي ڳالهه آهي سياري جي رات جو 11 بجي ”خون خون!“ ۽ ”بچايو بچايو!“ جون رڙيون ٿيون. مان ان وقت بستري تي ليٽيو پيو هئس. ٽپ ڏئي اٿس ۽ ٻاهرئين دروازي ڏي ڀڳس. ڇا ڏسان ته امڙ اڳ ۾ ئي در کي پٺي ڏئي بيٺي هجي. امڙ جي دل اولاد جي دل کي ڪيئن نه اڳواٽ ئي سمجهي وئي. مون امان کي پري ڪري نڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. چي ”ابا الله جو واسطو، قرآن جو واسطو اٿئي ٻاهر نه وڃ!“ چيم ”امان ٻاهر الائي ڇا پيو ٿئي. تون ٿي جهلين؟“ چي ”رئو ميڙ ٿئي موٽي وڃ!“ سو موٽي اچي خارون کائيندو کٽ تي ليٽي پيس. ٻئي ڏينهن خبر پئي ته لاڙڪاڻي جو مشهور دادا مير محمد عرف مير جنهن اڳ ۾ ٻه ٽي خون ڪيا هئا، سو آيو هو ، خالي ڌنئوس ڄمائي هليو ويو.
ڳالهه پئي هلي نيوٽن، آئنسٽائن، ۽ بنيادي سائنسي اصولن جي. مونکي ڳالهه ڪرڻي هئي حيات جيوڙن جي. اڳ ۾ ئي ذڪر ڪري آيو آهيان ته بايولاجي يعني علم حياتيات جو بنيادي اصول آهي ته ’زندگي اڳي ئي پيدا ٿيل زندگي (حيات) مان پيدا ٿئي ٿي‘. اهو ته ٺهيو پر ’حيات جيوڙا‘ فطرت ايڏو ته وافر انداز ۾ پيدا ڪيا آهن جو عقل چرخ ٿيو وڃي. اناج، ٻج ۽ ڪينئين ماڪوڙين يا ماڪڙ جي واڌ ويجهه کي ڇڏي رڳو انساني حيات جيوڙن ڏي ڏسو ته بس حيرت آهي، حيرت! مڙداني ٻج جو جيڪڏهن هڪ ذرو سُئيءَ جي چُهنب تي رکبو ته ڏهه لک حيات جيوڙا اچي ويندا ۽ چهنب تي اڃا به ڪجهه جاءِ بچي پوندي، انسان جا ايڏا ڪروڙن جا ڪروڙ حيات جيوڙا پيدا ڪرڻ ۾ فطرت جو ڪونه ڪو عظيم مقصد هوندو.