7
سرِدست مٿاڇريون، چڱايون جيڪي ڏسجن پيون سي آهن:
1. دنيا ۾ وڏي ۾ وڏي مسلم مملڪت وجود ۾ اچي ويندي. ٻارهن ڪروڙو پاڪستاني مسلمان، پندرهن ڪروڙو بنگلاديشي مسلمان ۽ اهڙا پندرهن ويهه ڪروڙ هندوستاني مسلمان، گڏجي سڏجي چاليهه پنجاهه ڪروڙ مسلمانن جو وڏي ۾ وڏو ميڙ ٺهي پوندو.
2. انهن جو هندستاني سياست ۾ ڪيڏو اثر رسوخ هوندو سو به سمجهي سگهجي ٿو.
3. جنگي جنون ۽ لڙايون هميشه لاءِ ختم ٿي ويندا.
4. ڪشمير جهڙو اڻانگو مسئلو، هڪ ڏينهن ۾ حل ٿي ويندو.
5. ڌار ٿيل ڪٽنب ۽ مٽ مائٽ آسانيءَ سان ملي سگهندا.
6. صوبائي ۽ فرقيوارانه نفرتون ختم ٿي وينديون.
7. متحده پنجاب ۽ متحده بنگال جو ديرينه خواب پورو ٿي ويندو.
8. جهونا ڳڙهه جو مسئلو به ختم ٿي ويندو.
9. قابل شاگرد جن کي پنهنجي قابليت تي ناز آهي تن کي قابليت آزمائڻ لاءِ وڏو وسيع ميدان ملي ويندو ۽ احساس محرومي ختم ٿي ويندو.
10. اهي طبقا جن جي هڪ هٽي قائم آهي، مثلاََ صنعتڪار، فوج، ڪامورا شاهي، ذخيره اندوز، وڏا زميندار ۽ سردار، تن جي گرفت به ڪجهه ڍلي يا ڪمزور ٿي ويندي ۽ شايد اهي طبقا انهيءَ اسڪيم (رٿا) جي مخالفت به ڪن.
جيئن مٿي مون انهيءَ رٿا يا جوڙجڪ جا مثبت پهلو يا فائدا لکيا آهن، تيئن ان جي نقصانڪار اثرات ۽ انديشن جي به فهرست ٺاهجي ۽ بحث مباحثا ڪري، ترميمون آڻي ڪا سهڻي عمل جوڳي راهه ڳولهجي ته واٽون ويهه نڪري پونديون.
شيخ اياز جي ڳالهه ڪندي مان هيڏي ساري سياسي گفتگو ڪري ويس. چوڻ جو مطلب اهو هئو ته مون ٿوري ۾ جڏهن شيخ صاحب سان اها ڳالهه ڪئي ته مون سندس اکين جي چمڪ ۽ هلڪي مرڪ جهٽي ورتي. هو گهٽ ڳالهائو ماڻهو آهي ۽ يڪدم فتوائون نه ڏيندو آهي. مان به گهٽ ڳالهائو، گهڙيءَ جي خاموشي کانپوءِ شيخ صاحب چيو ته ”جمال هن ننڍي کنڊ (متحده هندوستان) جي هزارين سالن جي تاريخ ۾ ڪڏهن به جاگرافي حدون مستقل نه رهيون آهن، سواءِ تڏهن جڏهن ڌارين، آرين جي آمد کان وٺي، ڏنڊي ۽ تلوار جي زور تي ائين نه ڪيو آهي. اشوڪ اعظم (اسوڪا) قتلام ۽ خونريزيون ڪندي وڃي ڪابل ۽ قنڌار فتح ڪيو پر انهيءَ شهنشاهيت به جٽاءُ ڪونه ڪيو ۽ ٽٽي ٽڪرا ٽڪرا ٿي وئي، جاگرافي حدون مقدس نه ٿينديون آهن، البت انهن کي مقدس سمجهيو ويندو آهي.“
هن ننڍي کنڊ جي قسمت ۾ ڪيئي تبديليون لکيل آهن. شيخ صاحب جي ان ڳوڙهي ڇيد ۾ مون پنهنجي ئي عمر ۾ هندوستان کي ٽڪرا ٿيندي ڏٺو. برما ۽ سري لنڪا ٽٽو ۽ هڪ حصو بنگلاديش ٿي ويو. سرحد بلوچستان ڪڏهن به دليئون پاڪستاني حاڪميت کي قبول نه ڪيو آهي. سنڌ ۾ به آنڌ مانڌ آهي. پنجاب، متحده پنجاب کي ساري رهيو آهي، انهن مسئلن جو حل ته ڳولهڻو ئي آهي. اٺ پکي وانگر اکيون بند ڪري ويهڻ سان ڇا هڙ حاصل ٿيندو. البت مفادپرست طبقا ننهن چوٽيءَ جو زور لائيندا ۽ هائيدوس مچائيندا. اهي طبقا آهن فوج، اعليٰ ڪامورا شاهي ۽ واپاري برادري، انهن وڏا جاوا ڪيا آهن. سرڪار مير علي احمد ٽالپر جڏهن ڊفينس منسٽر هئو ته مونکي چيائين ”سرڪار توهان ڪنهن جنرل صاحب جو رهائش گاهه ڏسو ته ڪنهن مغل شهنشاهه جي محلات کان گهٽ نه هوندو.“ فوجي جنرل، اعليٰ آفيسر ۽ ڪروڙپتي واپاري هاڻي درجنن ۾ نه سَون هزارن ۾ آهن. اڳي سڄي سنڌ لاءِ هوندو هو هڪ ڊي آءِ جي پوليس، هاڻي درجنن ۾ آهن. سڄي سنڌ لاءِ هڪ ڪمشنر هوندو هو هاڻي اڌ درجن آهن. وزير ۽ سيڪريٽري هوندا هئا ٽي يا چار هاڻي اهي به درجنن ۾ آهن. پيرزادي عبدالستار صاحب هڪ دفعي ڏهه وزير کنيان ته اخبارن لکيو ”وزيرن جي لوڌ“ . لوڌ ڇاکي چئبو آهي سو هرڪو پڙهيل، اڻ پڙهيل ڄاڻي ٿو.
اياز صاحب سان ٽنهي ملڪن جي ڪانفيڊريشن متعلق ڳالهه ٻولهه کانپوءِ مون تاثر اهو ورتو ته شيخ صاحب بلڪل سهمت هئو، ۽ خوش هئو. الحمد الله! اڃا زنده جاويد ويٺو آهي. ڀلي کانئس پڇي ڏسو ۽ راءِ وٺو. هو تمام خبردار ماڻهو آهي تنهن ڪري کُلي ڪونه ڳالهائيندو، حالانڪ مون ۾ مڪمل اعتماد اٿس ۽ نجي گهرو معاملا ڌيئن، پٽن جا به، مونسان ونڊيندو آهي ۽ صلاح مشورا وٺندو آهي. پٽن ۾ سڀ کان وڌيڪ خوش انيس مان آهي. سليم ۽ مونس تي فخر به ڪندوآهي ته ڪي معمولي رنجشون به اٿس. ائين ڪجهه ويجهن دوستن سان به رنجشون اٿس. جيتوڻيڪ دل درياهه اٿس ۽ ڏِک ڪونه ڏيندو آهي، پيار جو ڀنڊار آهي. ته به ڇاڪاڻ ته شاعر آهي ۽ نهايت نرم مزاج آهي تنهنڪري ننڍي ننڍي رنجش جا گهاءُ به مان سندس اندر ڏسي وٺندو آهيان ۽ کيس کلائڻ خاطر ٻڌائيندو آهيان ته سکر جي مشهور وڪيل، مسٽر جتوئي کي ڪيئن سندس پٽ مارون ڪڍندا آهن. اياز جو ڏکويل ڏيل ڏسي مونکي اڪثر سلطان باهو رحمتھ الله عليھ جي سٽ ياد ايندي آهي ته ”تاڙي مار اڏار نه باهو، اسين آپي اڏڻ هاري هُو“. سمجهه ۾ نٿو اچي ته اهڙن مٺڙن ماڻهن کي سندن ئي يار دوست ۽ مٽ مائٽ ڇو ٿا ڏک ڏين.
مان پاڻ 1963ع کان 1965ع تائين ٽنڊي الهيار ۾ سب جج رهيس. 1965ع واري لڙائيءَ جا رنگ اتي ڏٺم، ماڻهن ۾ جوش جذبو چوٽ تي هئو. هندوستان جا هوائي جهاز ڏينهن ڏٺي جو بيڌڙڪ اڏامندا حيدرآباد وٽان ٿي موٽندا هئا. تڏهن به رات جو بتي ٻارڻ تي بندش هئي. عام شهري ٻاهر نڪري گهٽين گهرن جو جائزو وٺندا هئا ته ڪٿي بتي ته ڪانه ٿي ٻري. هڪ ڏينهن هڪ مهاجر کي پوليس چالان ڪيو ته هندوستاني ايجنٽ آهي جو رات جو لال روشني ٻاري وسائي هندوستاني جهازن کي سگنل پي ڏنائين. ويچارو ڪو فوٽوگرافر هئو ۽ رات جو ڳاڙهي روشني ۾ فلم پسائي وري سفيد روشني ذريعي ڪاري فلم مان چٽو فوٽو ڇاپيندو هو. مان به شوقيه فوٽوگرافر رهيو آهيان ۽ گهر جي هڪ ننڍي ڪمري ۾ مان ۽ ڪمال منهنجو ڀاءُ ائين ڪندا هئاسون. ماڻهن کي جاسوس تي ڏاڍيون خارون هيون پر مون هڪ ڏينهن ۾ شاهد وٺي کيس ڇڏي ڏنو، اهو ماڻهو مونکي بعد ۾ ڏاڍو ڪم آيو.
هڪڙو وڪيل هو سيد عشرت حسين. ڏاڍو شريف ماڻهو هو پر هميشھ ويڳاڻو ۽ پريشان لڳندو هو. مون اها ڳالهه تاڙي، هڪ ڏينهن کيس اڪيلو چئمبر ۾ سڏائي ويهاريو، صاف سڌو سوال ڪري سندس ويڳاڻپ ۽ پريشانيءَ جو سبب پڇيو ته ويتر پريشان ٿي ويو. چي ”جج ماجسٽريٽ سان ته ڳالهه ڪرڻي ناهي.“ ڏاڍي پيار ۽ نمرتا سان کيس آٿت ڏنم ۽ مدد جي آڇ ڪيم ۽ چيومانس ته ”مونکي ننڍو ڀاءُ ڪري سمجهي“. نيٺ سچي ڪيائين. چيائين ”جج صاحب منهنجو نياڻو آهي هندوستاني سو هر ٻئي ٽئين ڏينهن پوليس در تي بيٺي آهي ته ڪڍ هندوستانيءَ کي ٻاهر! .. پوءِ ته هن کي ڀڄائي ڪٿي لڪايون، مٿان منهنجي ٻارن جو روڄ راڙو الڳ. پوليس به سؤ ٻه سؤ وٺي موٽي وڃي ۽ وري مٿان اچي بيهن!“
مون چيس ته ”شاهه صاحب پوءِ ڇو ٿا لڪايوس، للڪاري پوليس کي چئو ته ڀلي گرفتار ڪريوس!“ صفا ششدر ٿي ويو. چي ”سائين واهه جو ٿو ڏس ڏين جو هٿ وٺي داماد کي گرفتار ڪرايان. سزا ته ضرور ايندس ۽ پاڪستان اينٽري ائڪٽ هيٺ پاڪستان مان ڪڍي بارڊر ٽپائي ايندس!“ مون چيو ”شاهه صاحب سزا ڏيڻ وارو به مان يا ڪو ٻيو. بارڊر ٽپائڻ جو حڪم ڪونه ڪندس ۽ سزا به ڪونه ڏيندس. هڪ وار ڪورٽ مان ٿي وڃي پوءِ آرام سان ويٺو هجي. ڪو هٿ ڪونه لائيندس!“ چيائين ته ”سٽيزن شپ لاءِ درخواست ڏني اٿائين پر اسلام آباد وارا نه منظور ٿا ڪن، نه ڪوئي جواب ٿا ڏين.“ اهڙي هئي سختي ان وقت. هاڻ ته گهر ويٺي پاڪستاني بڻجي پوءِ ٿا پاڪستان اچن.
شاهه صاحب منهنجي چوڻ تي عمل ڪيو ۽ داماد کي پوليس جي حوالي ڪيائين. مونکي اچي ٻڌايائين. مون سمجهايومانس ته ”سڀاڻي ئي ڏوهه جو قبولدار ٿئي پوءِ ڏس ته مان ڇا ٿو ڪيان!“ ٻئي ڏينهن پوليس هن کي پيش ڪيو ۽ هو ڏوهه جو قبولدار ٿيو. مون کيس ڪورٽ جي اٿڻ تائين سزا ۽ تمام ٿورو ڏنڊ وڌو ۽ لکيم ته ”پاڪستان ۾ نڪاح ٻڌي زال سان ملڻ تي ڪا ٽئڪس (ڍل) وصول نٿي ڪري سگهجي!“ پوءِ ته شاهه صاحب جي ۽ سندس نياڻيءَ جي پوليس مان جند ئي ڇٽي پئي. مون سندس پاڪستان مان نڪري وڃڻ جو مدو مقرر ڪيو. خانگيءَ طرح شاهه صاحب کي چيم ته ”ڀلي ڪورٽ آرڊر جي حڪم عدولي ڪري. جيڪڏهن پوليس وري گرفتار ڪيس ته وري به ساڳيو آرڊر پاس ٿيندو ۽ آرام سان زال ۽ ٻچن سان ويٺو هجي!“ ڪي سنڌي قوم پرست ڀلي اعتراض ڪن پر هي ته نجي انساني مسئلو آهي ۽ مان موقعي ملڻ تي وري وري ائين ڪندس.
ٽنڊوالهيار جا واقعا لکبا ته تمام گهڻا ٿي ويندا. حياتي ۽ صحت اجازت ڏني ته بعد ۾ لکبا. ٽنڊي الهيار ۾ منهنجو قيام ٻه سال رهيو. اهي ٻه سال شيخ صاحب سان ڪا ملاقات ڪانه ٿي. جي ٿي به، ته ياد ناهي.
سورهين آڪٽوبر 1965ع تي مون حيدرآباد ۾ سول جج ۽ ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ طور چارج ورتي. منهنجي ڪارڪردگي جي بنياد تي مون کي سيڪشن 30 (معنيٰ ست سال ٽيپ ڏيڻ) جا اختيار مليا ۽ پڻ فرسٽ ڪلاس سول جج جا اختيار جنهن جي معنيٰ ته ڀلي ڪروڙن جي دعويٰ هجي، توڙي گورنمينٽ جي خلاف ته به اها ٻڌي ۽ فتويٰ ڏئي سگهجي پئي. حيدرآباد ۾ قيام دوران جا مونکي وڏي ۾ وڏي ۽ بي بها حاصلات نصيب ٿي سا هئي سرڪار مير علي مدد خان جي مصاحبي جي سعادت. مون جيڪي ڪجهه مير صاحبن جي مصاحبي مان عملي طرح پرايو، سو نه ڪتابن مان، نه خاڪساري تحريڪ مان ۽ نه دوستن ۽ اعليٰ آفيسرن جي مهربانين سان.
حيدرآباد ۾ مان 1965ع کان وٺي 1969ع تائين ڀريا چار سال رهيس. اهو سنڌ ۽ سنڌين لاءِ تمام نازڪ ۽ هنگامي دؤر هو. هڪ ته جنرل ايوب جي مارشل لا، جنهن جا ڪجهه ڪلور مون مٿي لکيا آهن. مٿان وري ون يونٽ جو ڳٽ، هندوستان سان لڙائي، تاشقند ٺاهه، ڀٽي صاحب جي وزارت تان استعيفا ۽ سندس بي مثال عوامي جدوجهد، سنڌي ٻوليءَ تي بندش ۽ لفظ سنڌ جي استعمال تي بندش. حيدربخش جتوئيءَ جو ”جيئي سنڌ“ جو نعرو ۽ سائين جي ايم سيد جو ’سنڌو ديش‘ جو اعلان ۽ سندس بزم صوفيائي سنڌ جي تحريڪ، روح رهاڻ رسالو ۽ حميد سنڌي وارن جو باهڙي دکائي رکڻ ۽ اعلانيه ڪانفرنسون ڪوٺائڻ. ڀٽي صاحب جو ۽ شيخ اياز جو قيد ٿيڻ. ڪمشنر مسرور جون ڏاڍايون ۽ فرعونيت، شاگردن جو چوٿين مارچ وارو هنگامو، ڪافي پُرآشوب دؤر هو. سرڪاري نوڪري هوندي به مان انهيءَ ساري هلچل ۾ ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ملوث هئس.
مهاجر ڀائر انهيءَ دؤر ۾ اسانجا مخالف ٿيا، يا هٿ وٺي ڪيا ويا. اها سڄي مارشل لا ۽ فوجي جنرل صاحبن جي ڪارستاني هئي جن پاڻ کي سياستدان سمجهي، مهاجرن جي پٺي ٺپي، مقامي ماڻهن سان ويڙهائي کين بانور ڪرايو ته هو پنجابي ۽ پٺاڻن سان متحده محاذ قائم ڪري سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جا حق ڦٻائي، حڪمراني ڪندا. ائين سندن اهڙو مٿو وڃايائون جو اڄ تائين ڪيتو لوڙين پيا. هڪ ٻئي جا ڳڀرو جوان روز پيا ڪُهن ۽ پنهنجو جيئڻ به جنجال ڪري ڇڏيو اٿائون. اها ڳالهه مون الحاج شميم الدين، ايم اين اي، سان ڪئي ۽ ڏک ظاهر ڪيم ته مهاجر، پنهنجي ئي نوجوان مهاجرن کي مارين پيا. شميم الدين صاحب صاف چيو ته ”ابڙا صاحب هيءَ دنيا مڪافات عمل آهي ۽ ڪيتو لوڙيون پيا.“ ڪعبتھ الله ۾ ويٺي ۽ نبي پاڪ جي حرم، اصل رياض الجنت ۾، ڪورنگيءَ جو هڪ مهاجر مليم جنهن به اهڙيون آهون دانهون ڪيون ۽ ٻئي هٿ کڻي دعائون گهريائين ته ماڻهن کي شل هدايت اچي ۽ هي هڪ ٻئي جا ڀائر ۽ گهڻگهرا ٿي وڃن . مان به ساڻس دعا ۾ شامل ٿيس. ماڻهو ويچارا لوڙين پيا ۽پڇتائين پيا ۽ امن جا آسروند آهن. شال سڀن کي سمجهه اچي. هيءَ ته ٿي 1997ع جي ڳالهه، پر 1965ع ۾ ئي مون آفتاب شيخ کي صاف صاف چيو هو ته ”پنهنجي پيرن تي پاڻ ڪهاڙو هڻو پيا ۽ ڪنڌ ڀر ڪرندؤ!“ هو تن ڏينهن ۾ سنهڙو سڪڙو، مسڪين، نئون نئون وڪيل ٿي آيو هو. منهنجي ڳالهه پِتي تي ئي ڪانه پيس. الٽو مونکي چيائين ته ”جمال صاحب سنڌين کي ون يونٽ جو ڳٽ ڳچيءَ ۾ پئجي چڪو آهي ۽ هاڻي سندن ڪر کڻڻ محال آهي.“ مون ڏاڍي اعتماد سان کيس چيو ته ”ون يونٽ ٽٽي ويندو!“ چيائين ته ”محال آهي!“ مون چيو اهو ”نوشته ديوار آهي ۽ ون يونٽ جو ٽٽڻ اڻٽر آهي!“ آفتاب هينئر سينيٽر آهي ۽ کيس اها ڳالهه ڪانه وسري آهي.
ون يونٽ ته گهڻا سال پوءِ 1970ع ۾ جنرل يحيٰ خان ٽوڙيو. مونکي خبر ڪانه هئي پر مونکي نورالدين سرڪي فون ڪري چيو ته ”اڄ ڪافي هائوس ۾ ضرور اچجانءِ جو سڀ دوست گڏ ٿينداسون.“ ناظم آباد مان رڪشا تي چڙهي صدر ڪافي هائوس پهتس. سراج، سرڪي ۽ ٻيا ڪي دوست مليا. ڏاڍا خوش ٿي ڏٺا ۽ مونکي چيائون ”مبارڪ هجئي!“ پڇيم ”ڇاجي مبارڪ؟“ چيائون ”اڄ يحيٰ خان ون يونٽ ٽوڙي ڇڏيو!“ مون گنڀيرتا سان چيو ”ڪاش! يحيٰ خان ون يونٽ نه ٽوڙي ها.“ ڪجهه حيرت مان چيائون ”ڇو ڀلا؟“ مون چيو ته ”يحيٰ خان نه ٽوڙي ها ته ماڻهو خود ون يونٽ ٽوڙين ها!“ سڀ انهيءَ خيال سان سهمت هئا ته به چيائون ته ”چڱو ٿيو ٽٽو ته سهي!“ اهو ڪنهن نٿي ڄاتو ته اها غير فطري تاريخي غلطي (ون يونٽ ٺاهڻ جي) سنڌي قوم کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ فطرت جو موڪليل هڪ تحفو هئو. ڪنهن کي ڪهڙي خبر ته ڪنهن وڏي مصيبت ۾ شفا جو نسخو تحرير ٿيو پيو آهي. بدر چوندو آهي ته ”هر آفت ۾ ڪانه ڪا چڱائي لڪي ويٺي آهي.“
حيدرآباد ۾ چار سال قيام دوران شيخ اياز صاحب سان ڪيئي ملاقاتون ٿينديون رهيون. اهو سندس وڪالت وارو دور هو. ڪراچي هاءِ ڪورٽ ڏانهن ويندي يا ڪراچي کان موٽندي هو حيدرآباد ۾ غلام رباني آگري صاحب ۽ ٻين دوستن سان ملڻ خاطر هڪ ٻه ڏينهن ترسي پوندو هو. منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال جيڪو ايگزيڪيوٽو انجنيئر هئو، سو به سندس دعوت ڪندو هو. ڪمال جي ساڻس ڏيٺ ويٺ تڏهن کان هئي جڏهن ڪمال سکر ۾ بئراج جو انجنيئر هئو. اهڙين محفلن ۾ اياز جي مخصوص دوستن کي گهرايو ويندو هو جن جي شيخ صاحب سان عقيدت ۽ محبت هوندي هئي. شيخ صاحب جي ياداشت غضب جهڙي آهي. پنهنجو پراڻو توڙي نئون ڪلام، روانيءَ سان ٻڌائي ويندو هو. سندس ڪلام به اعليٰ ۽ سحر انگيز هوندو هو. لفظ ته موتيءَ داڻا هوندا هئا. مون کانئس پڇيو ته اياز اهڙا پيارا ۽ لطيف لفظ ڪٿان ٿو آڻين، چيائين ته جمال اصل ڳالهه ڪيفيت جي آهي. جڏهن اها ڪيفيت طاري ٿئي ٿي ته لفظ پاڻمرادو پوپٽن جيان يا رابيل جي گلن جيان چوڦير اڏامندا نظر اچن ٿا. پوءِ رڳو انهن کي جهٽي، پوئڻ جي ڳالهه آهي.
اياز سان ملڻ جا موقعا جناب حميد سنڌي صاحب به گهڻا پيدا ڪيا. جس هجي حميد صاحب کي جو ميمڻ هوندي ۽ ڊپٽي ڪمشنر (سيٺ اسماعيل) جو پٽ هوندي، نفعي نقصان کان بي نياز ٿي باهه سان کيڏندو رهيو ۽ اهڙي ڏکئي دؤر ۾ هڙان وڙان خرچ ڪري ڪانفرنسون ڪوٺائيندو رهيو. ماڻهو به (لکيل پڙهيل طبقو ) ڪڏي اچي انهن اجلاسن ۾ شريڪ ٿيندا هئا. ميرمجلس شيخ اياز هوندو هو. اهڙي هڪ ڀرپور ڪانفرنس ۾ 31 مئي 1967ع ۾ بسنت لاج ۾ اياز پنهنجو مشهور نظم پڙهيو:
هيءَ سين نه ڏيندي چين، اٿي ڏس ڪوئي آيو آ پيارا،
هي شايد ساڳيو رمتو آ، اڳ جيئن اڃايو آ پيارا.
ماڻهو جهڙوڪر منڊ ۾ منڊجي ويا ۽ جڏهن آخري بند پڙهيائين.
هيءَ پنهنجي ڪرڻي ڀرڻي آ، پر سنڌ اياز نه مرڻي آ،
آخر ته رات گذرڻي آ، تو ڇو گهٻرايو آ پيارا.
ته تاڙين جا ڦهڪا پئجي ويا. ماڻهو جوش مان اٿي بيٺا ۽ جيئي سنڌ جا نعرا لڳا. ياد رهي ته سنڌ جي هڪ هڪ ضلعي مان ماڻهو اچي گڏ ٿيا هئا. خيرپور ميرس کان انجنيئر عطا محمد سومرو به آيل هو.
مونکي تاريخ انهيءَ ڪري ياد آهي جو انهيءَ رات مونکي هارٽ اٽيڪ دل ڏنڀ (انفارڪشن) ٿي. يارهين ٻارهين بجي ميٽنگ مان اٿي وڃي ڪورٽ هلايم. چئين پنجين وڳي شام تائين ڪم ڪري، ٿڪو ٽٽو، سيشن ڪورٽ کان پنڌ ئي پنڌ، لطيف آباد نمبر 6 جي ڇيڙي تائين هلندو آيس. ٿڪ اهڙو جو لڱ لڱ ٿي ڏکيو. هڪ هندو ڪاموري جو گفتو ياد پيم جو بيزاريءَ مان هڪ عرضدار کي چيائين،”ڄٽ، قلم ڪلها ٿو ڇني!“ ، يا ”رت ڪٽورو ڏئي، ڀت ڪٽورو ٿا وٺون!“ سؤ سيڪڙو سچي ڳالهه. عام ماڻهو ڀانئن ٿا ته سرڪاري ڪامورا آهن حاڪم، سو ٿڌي ڇانوَ ۾ ڪرسين تي ويٺا آرس ڀڃن، اوٻاسيون ڏين ۽ چانهيون پيئن. اهڙا ڪامورا به هوندا. ڪم جو پورائو ته هر ڪنهن کي ڪرڻو پوي ٿو. هڪ معمولي تپيدار کي ڏسو ته ڪيڏو ٿو ڳهي. ڏينهن رات هڪ ڪري، پڙتال ۽ جمع بندي ٿو ڪري ۽ وصولي به. وصولي به اهڙي جو جيسين بي باقي نه ڏيکاري تيسين ننڊ حرام!
مان به ان ڏينهن ماڻهن ۽ وڪيلن سان جهڳ جهڳ ڪري شاهديون لکي، هر هڪ سان منهن ڏئي، ڪاغذ پٽ نيڪال ڪري، بک ۽ اڃ تي گهر موٽندي اٺسٺا ٻڌندو ويس ته وڃڻ ساڻ ماني ٽڪر کاڌي نه کاڌي جهڙو، ٻه گرهه کائي، سمهي پوندس. ابا گهر جو پهچان ته منهنجو سجاول وارو دوست، محمد جان بروهي ايس ڊي او، ٻارين ٻچي آيل هو. ڀيلي کل کلي کيس کيڪاريم. ليٽڻ ۽ سمهڻ ته ٺهيو، گهر ۾ گهڙڻ ئي ممنوع، جو پڙديدار عورتون آيل هيون. مهمان سان ڪچهري ڪرڻ به لازمي نه ته ميار ڏيندو ته ”ڪو مانيءَ جا بکيا هواسون ڇا؟“ ٻاهر ويهي رهيس. مهمان سج لٿي مهل روانا ٿيا ۽ پوءِ پنهنجي گهر ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت مليم.
ڦوهاري هيٺان وهنجي، سرڪاري ڊريس لاهي، سلوار قميص پائي ٿورو آهلي پيس. ماني ٽڪر به ليٽئي ليٽئي کاڌم. گهرواريءَ کي چيم ته ڏاڍو ٿڪل آهيان. گرميون هيون، کڏ تي سمهبو هئو. هن ويچاري چيو ته منٽن ۾ مٿي هنڌ وڇارائي، پاڻيءَ جو دلو رکرائي، ٻارن کي سمهاري پوءِ توهان کي وٺي ٿي هلان. رات جا نو لڳي ويا چيائين ته ”هاڻي هلو!“ مونکي تن ڏينهين جويي صاحب مارڪ ٽوين جو ڪتاب ”ٽام سائرس جا ڪارناما“ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ لاءِ ڏنو هو. روزانو ٻه ٽي صفحا ترجمو ڪري پوءِ سمهندو هئس. هٿ لکڻ کان نابري واريون بيٺو هو. مان چوندو ويندو هئس ۽ گهر واري لکندي ويندي هئي. سوچيم ته نيم نه ڀڃڻ گهرجي. بيوقوفي يا ذميواري جو بوجهه. هڪڙو صفحو مس لکرائي گهرواريءَ کي چيم ته ”هاڻي بس!“
هڪ واري خيال آيم ته گهر ۾ برانڊي پئي آهي، ٿورڙو ڍڪ پي ٿڪ لاهيان. پر ائين نه ڪيم جو خيال ٿيم ته اهو مناسب ناهي جو گهر ۾ شراب پيئجي. گهر واري به کٽ پٽ ڪري ها، جو هوءَ سخت مذهبي خيالن جي هئي. چيومانس ته ”هلو ته هلون مٿي!“ شبو مائي جا صفا پتڪڙي تنجڻن ۾ ويڙهي پئي هئي ان کي گهرواريءَ کنيو ته اهو مناسب نه سمجهيم ته مون هوندي هوءَ ٻار کڻي، سو ان کي کڻي ڏاڪڻ چڙهيس ته اڌ ڏاڪڻ ۾ سمجهيم ته مون ۾ طاقت ناهي! ڀت کي ٽيڪ ڏئي ساهه پٽيم ۽ پوءِ ڪوٺي تي پهچي ڇوڪري، گهرواريءَ کي ڏئي، کٽ تي ڦهڪو ڪري ليٽي پيس. هوءَ ويچاري ڊڄي وئي، چيائين ته ”ڊاڪٽر گهرايان!“ چيم ”نه!“ وري به اجايو مڙداڻو ڏکو يا ڦونڊ. سوچيم، خواهه مخواهه ڇو سڀن کي پريشان ڪيان.
رات جا ڏهه لڳا هئا. گهر واري ويچاري بيٺي رهي، انتظار مان ويهي ئي نه. زور پئي ڀري ته ”ڊاڪٽر گهرايون!“ مون پنهنجي حالت محسوس ڪندي، نيٺ يارهين بجي ڌاري چيو ته ”منهنجو دوست ضحيٰ، ڀرسان ستين نمبر (لطيف آباد) ۾ رهي ٿو، ان کي گهرائي وٺو!“ بدر ۽ شاهده کي پٽي ننڊ مان اٿاريائين ته ”ڀڄو وڃي ڊاڪٽر ضحيٰ کي وٺي اچو!“ ٻئي ننڍڙا ٻارڙا پيرين اگهاڙا ڀڄندا ويا. بعد ۾ ڳالهه ڪيائون ته پوليس وارن کين روڪيو ته هي ننڍڙا ٻارڙا الائي ڇو ٿا ڀڄندا وڃن. شاهده ننڍي لاڪر همت ڀري، بي ڊپي ۽ هنيانءُ جي سڄي آهي. بيٺي ڪانه ۽ ڊوڙندي ئي پوليس وارن کي چيائن ته ”اسانجو بابا بيمار آهي، وڃون ٿا ڊاڪٽر کي وٺڻ!“ ڊاڪٽر ضحيٰ جو گهر ٽي چار فرلانگ پري هو، ۽ هو هئو به ڪونه. ڪراچي ويل هو، سو موٽي آيا.
ڊاڪٽر ضحيٰ، خيرپور ميرس ۾ سول سرجن هو ۽ سندس بنگلو منهنجي بنگلو سان لڳو لڳ هو. بهاري هئو، ڏاڍو پيارو ماڻهو، صاف ذهن جو ۽ مذاقيه طبيعت جو. هڪ لڱا مون وٽ ويٺو هو ته سندس ڏهن سالن جو پٽ روئندو آيو جو راند ڪندي سندس مهاڙ وارو ڏند اڌ مان ٽٽي پيو هو. ڊاڪٽر ضحيٰ آرام سان ويٺي ئي جواب ڏنس ته ،”بيٽا ڪوئي پرواهه نهين تيري شادي هوجائيگي، يه ميرا ذمه.“ مان به کلي ويٺس ۽ ڇوڪرو به موٽي راند ۾ ريجهي ويو. گهڻن سالن کانپوءِ سيڙجي حيدرآباد ويس ۽ وڃي سندس گهر جي گهنٽي وڄايم. سندس پٽ نڪري آيو جو خود به ڊاڪٽر ٿي ويو هو. چيومانس ته ”ڊاڪٽر ضحيٰ کي ٻڌاءِ ته جمال آيو آهي!“ چيائين ته ”ڊاڪٽر ته گذاري ويو آهي“ اها اوچتي خبر ڏاڍي اذيتناڪ ٿي ٿئي. وڏي ڳالهه ته سندس پٽ مونکي سڃاتو ئي ڪونه، سو افسوس جو اظهار ڪنهن سان ڪيان؟
ٻيو واقعو اهو ٿيو جو ڪراچي کان حيدرآباد آيس ته نور محمد ٻگهيو وڪيل کي سندس گهر فون ڪيم. فونون ڪري ڪري ٿڪجي پيس، ڪو کڻي ئي نه. نيٺ سندس آفيس فون ڪيم ته سندس منشي چيو سائين ”هو ته صبوح جو گذاري ويو ۽ گهر وارا سڀ، سندس لاش کڻائي نوابشاهه ويا آهن.“ مرحوم ڏاڍو پيارو ماڻهو، صاف گو، قابل روينيو وڪيل ۽ صاف هٿن وارو هئو. هر ڪنهن جو همدرد ۽ گهڻگهرو ۽ يارن جو يار، بنان في وٺڻ جي مدد ڪرڻ وارو. ويو پنهنجو وارو وڄائي! اڄ به کيس هرڪو ياد ٿو ڪري. پنهنجي آفيس، جهمٽ مل وڪيل کي جيئري ئي ڏئي ڇڏيائين ۽ ٻئي هڪ آفيس ۾ گڏ ويهندا هئا. جهمٽ مل به سندس نقش قدم تي هلندي هر ڪنهن جي ڪم پيو اچي.
علي دوست بگٽي سابق جج کي فون ڪيم ته سندس پٽ فون کنئي، جو سي ايس پي آفيسر آهي. منهنجو نالو ٻڌي گرمجوشيءَ سان کيڪاريائين. چيومانس ته فون علي دوست کي ڏي ته چيائين ته،”انڪل هن کي گذارئي ته مهينا ٿي ويا.“ ڏاڍو ڌچڪو پهتو. ٻه اکر ڳالهائي فون کڻي رکيم.
قدير محمد قريشي رٽائرڊ سيشن جج، جيتوڻيڪ ڏاڍو تعصبي مهاجر پرست ۽ سنڌين جي سخت مخالف هو، تڏهن به مون ساڻس ڀيرو نه ڀڳو. فسادن ۾، جڏهن لطيف آباد مان لنگهڻ ئي خطرناڪ هو مان زال ۽ ٻار وٺي سندس گهر وڃي ملي ايندو هئس. جڏهن موٽندا هئاسون ته منهنجي گهر واري سک جو ساهه کڻي چوندي هئي ته ائين لڳو ڄڻ نانگ بلائن مان نڪري آياسون. مهاجرن ئي سندس جوان پٽ قتل ڪري ڇڏيو! ٻڌم ته لڏي اچي نيو ڪراچيءَ ۾ ويٺو آهي، ڏاڍي مشڪل سان سندس فون نمبر هٿ ڪيم. فون ڪيم ته سندس ڌيءَ کنيو. چيومانس ته ”قريشي صاحب کي ڏي مان فلاڻو آهيان.“ سندس سڀ فئملي ميمبر مونکي سڃاڻن پر مائيءَ مونکي رکائيءَ سان چيو (اردوءَ ۾) ته ”ڪهڙي ملڪ ۾ ٿا رهو. هن کي ته پندرهن ڏينهن ٿيا گذاري ويو!“ خير، الله مغفرت ڪندس.
رات جا يارنهن ٿيا هئا جو ٻارڙا ڊاڪٽر آڻڻ کانسواءِ موٽي آيا. منهنجي گهر واري حيران پريشان، اڪيلي پر ٻاهريون ڏکو رکيون بيٺي هئي. چي ”سائين هاڻي ڪهڙو ڊاڪٽر گهرايان؟“ ته به مان پيو چوان ته ”خير آهي توهان سمهي پئو!“ پر هوءَ اڀي بيٺي هئي. شاهده به ساڻس ٻٽ بيٺي هئي. اتي مونکي ائين محسوس ٿيو ڄڻ وچ ڇاتيءَ مان ڪو مُچو سوئن جو آرپار لنگهي ويو. خدشو ٿيم ته الائي هارٽ اٽيڪ آ الائي ڇا. گهر واريءَ کي چيم ته ”ڊاڪٽر ڪريم عباسيءَ کي فون ڪيو.“ اتي لائيٽ به هلي وئي. فون هيٺ هئي سو هيٺ لهي. ڊائري مان ڊاڪٽر ڪريم عباسي جي گهر جو فون نمبر ڪڍي پنج ڏهه منٽ فون جو چڪرو گهمائي موٽي آئي چي ”ڪريم عباسي فون کڻي ئي نٿو.“ مون سمجهيو ته هو مصروف ماڻهو، سئچ ئي ڪڍي ڇڏيو هوندائين. گهرواري چوي ته ”هاڻي ڇا ڪيون؟“ سامهون بنگلو هو هڪ راجسٿاني مولانا جو. چيم ”ان کي گهرائي وٺو ۽ توهان مير علي مدد خان کي فون ڪيو جو ڪريم عباسي مير صاحب جو دوست آهي.“ مير صاحب به ڪو فون جو سئچ ڪڍي سمهي پيو هو ،سو ڪو ئي فون کڻي ئي نه پيو. گهر واري موٽي آئي چي ”مير صاحب به فون نٿو کڻي.“
مولانا راجسٿاني هڪدم هليو آيو. ان کي چيم ته پنهنجي موٽر سائيڪل تي ڦليلي ٽنڊو مير محمود وڃي ۽ مير علي مدد خان کي اطلاع ڪري. هن چيو ته ”مير صاحب کيس سڃاڻي ئي ڪونه، سو مسئلو ڏکيو آهي.“ مان پوري هوش حواس ۾ هجان. چيومانس ته بدر کي ساڻ وٺيون وڃي ته هڪدم راضي ٿي ويو. چيومان ته ”مير صاحب کي عرض ڪن ته ڊاڪٽر ڪريم عباسيءَ کي ساڻ وٺيون اچي.“ هو ويا پر موٽڻ ۾ دير ڪين. بي صبريءَ مان منهنجي گهر واريءَ چيو ته ”ٻيو ڪو ڊاڪٽر توهانجو دوست ڪونهي؟“ مونکي هڪدم ڊاڪٽر ابراهيم ميمڻ سُجهيو جو منهنجو پراڻو مهربان واقفڪار هئو. مون چيو ”انهيءَ کي ائڊريس سمجهايو ته ريڊ ڪراس جي اسپتال کان سڌو رستو وٺي ڇهين نمبر جي آخري گهٽيءَ ۾ هليو اچي ته کٻي هٿ تي 26 نمبر بنگلو ملندس.“ فون ڪري گهر واري خوش خوش آئي ته شابس هجيس جهٽ چيائين ته ”بس مان نڪران ٿو ۽ اجهو ٿو پهچان!“
جيسين ڊاڪٽر اچي، مونکي اکين اڳيان اوندهه اچي وئي. ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪيم ته آواز گهگهو نڪتو. مونکي چٽو ياد آهي ته مون انگريزيءَ ۾ سوچڻ شروع ڪيو ته، ”هيءَ پڄاڻي آهي. سو شانائتي ٿيڻ کپي.“ اهو سوچي گهر واري ۽ شاهده ڏانهن نهاري، مشڪي هٿ لوڏي موڪلاڻي ڪيم. پوءِ چيم ته ”هاڻ ڀلي پڙدو ڪري!“ خيال ئي خيال ۾ پڙدو ڪيرايم ته رڳو اوندهه نظر آئي. سمجهه ۾ نه آيم ته هاڻ ڇا ڪجي. عين ان وقت بابا جا وفات مهل چيل لفظ ياد آيم سي ورجايم ته :”ربنا آتنا آمنا فغفرلنا ذنوبنا وقنا عذاب النار“ ائين چئي اطمينان سان اکيون کڻي بند ڪيم. منهنجي گهر واري بيتابيءَ مان ”سائين! سائين!“ ڪري سڏ ڪيم ته اکيون کولي کيس اطمينان ڏياريم ته خير آهي. منهنجي مرحوم گهر واري سالن تائين اهو مهڻو ڏيندي آئي ته ”اسانجو ساهه ٿي نڪتو ۽ توهان کلي پيا هٿ لوڏيو.“
اتي ڊاڪٽر ابراهيم ميمڻ جي گاڏي به اچي در تي بيٺي. لک شابس هجيس. ڊوڙندو مٿي آيو. بلڊ پريشر ڏسي فڪرمند ٿي ويو ۽ هڪ سئي، شايد مارفيا جي هنيائين ۽ ويهي رهيو. منهنجي گهر واري ٻڌايس ته ڊاڪٽر ڪريم عباسي ڏي به ماڻهو ويو آهي. چيائين ”ڀلي اچي ته گڏجي صلاح ڪيون.“ ڪافي وقت کان پوءِ سرڪار مير علي مدد خان ۽ ڊاڪٽر ڪريم عباسي آيا. ان رات منهنجي گهر واريءَ کانئن پڙدو نه ڪيو. کيس خطرو محسوس ٿي ويو هو سو مير صاحب جي ڊرائيور کي چوايائين ته ڪوٽڙيءَ سندس مائٽن کي اطلاع ڪري ۽ بدر ساڻس گڏ موڪليائين. ڪريم عباسي، ڊاڪٽر ابراهيم سان ڳالهائي وري ساڳي سئي لڳائي.
ڊاڪٽر عباسي تمام خبردار ماڻهو! سو گهران ئي ائمبولينس وارن کي فون تي اچڻ لاءِ چئي ڇڏيو هئائين. مير صاحب بنفس نفيس بيٺو رهيو. کيس خبر به ڪانه هئي ته سندس گاڏي ڪيڏانهن وئي. پر تمام بردبار ۽ ذهين ماڻهو، سمجهي ويو. ڪريم عباسي سول اسپتال ۾ ڪمرور مخصوص ڪرائي ڊيوٽي ڊاڪٽر کي هدايتون ڏئي هليو ويو. في جي آڇ باوجود في ڪانه ورتائين. هيڏو وڏو ڊاڪٽر، اڌ رات جو اٿي اچي ۽ في به نه وٺي. تمام وڏي ڳالهه آهي. لک ٿورا. مون گهر واريءَ کي چيو ته ڊاڪٽر ابراهيم کي في ڏئي ڇڏيو. هن به في ڪانه ورتي. وڏي ڳالهه ۽ لک ٿورا. اهڙي ماڻهوءَ جون گلائون ڪندا آهن ته ڳالهائڻ جي به في وٺندو آهي.
رات جو چئين بجي ڌاري ڪوٽڙيءَ کان منهنجي گهر واريءَ جو ڀاءُ انورالدين قريشي ۽ سندس ڀينر به پهچي ويون. ائمبولينس به ڪا ان گهڙيءَ پهتي. مونکي اهي ڌنڌليون يادگيريون آهن. مونکي اسٽريچر تي کڻي ايمبولنس ۾ سول اسپتال جي هڪ خلاصي ڪمري ۾ آندائون ۽ هڪدم آڪسيجن چاڙهي ڇڏيائون. مير صاحب هڪ گهڙي کن بيهي موڪلايو. مون عرض ڪيو مانس ته ڪمال کي، جو ان وقت ٽنڊي الهيار ۾ اسسٽنٽ انجنيئر هو فون تي اطلاع ڪري ڇڏي پر تاڪيد ڪيومانس ته هارٽ اٽيڪ جو نه ٻڌائيس. صرف اهو چويس ته طبيعت ٺيڪ نه اٿس، سو اسپتال جي ڪمري نمبر فلاڻي ۾ داخل آهي. ٻيو ته رات جو نه، پر صبوح جو دير سان ٻڌائيس. ڏسو اهڙي مهل ڀاءُ ئي ياد اچي ٿو. انهيءَ ڪري چوندا آهن ته ڀاءُ ٻانهن آهي، ٻل آهي. رشتيدار ته گهڻائي ٿين ٿا پر ماءُ ڄاوا ڀائر ۽ ڀينر ڳالهه ئي ٻي آهي. دوست رشتيدار ملي سگهن ٿا پر ڀائر ڀينر ته ڪو نه ملندا. منهنجي گهر واري اڀي پيرين سڄي رات بيٺي رهي. ڄڻ ته سندس ساهه سڪي ويو هو ۽ ڪل جي گهوڙي، روباٽ جيان پي هلي. مان غنودگيءَ ۾ هوس ۽ ڌنڌليون يادگيريون اٿم.
ڊاڪٽر ڪريم عباسي ڏهين بجي صبوح ڌاري آيو ۽ سختيءَ سان منع ڪيائين ته چرڻ پرڻ ته ڇا پر هٿ هلائڻ به نه ڏيوس. پاڻيٺ کاڌو، پاڻي يا کير به، ليٽئي ليٽئي، چمچن سان وات ۾ وجهوس. نرسون اينديون هيون جي پاسو ورائي پٺيءَ کي اسپرٽ ۽ پائوڊر هڻي وينديون هيون، جيئن سڌو سمهئي سمهئي، پٺيءَ ۾ ڦٽ نه ٿي پون جا خطرناڪ ڳالهه آهي.
بعد ۾ خبر پيم ته مير صاحب به رات جو فون جو سئچ ڪڍي سمهندو آهي. ڪوٽ ٻاهران گهنڊ لڳل آهي جو بدر ۽ مولانا زور زور سان وڄايو ته ڏيڍيءَ تي سمهندڙ مير صاحب جو خاص ماڻهو گلالي نڪري آيو. انهيءَ وڃي جتن ڪري ڪنهن ٻانهيءَ کي اٿاريو جنهن وڃي پنهنجي ڍنگ سان مير صاحب کي جاڳايو. مير صاحب بدر کان احوال وٺي کين دلداري ڏئي واپس موڪلي ڇڏيو. پاڻ ڪار ڪڍي سڌو ويو ڊاڪٽر ڪريم عباسيءَ جي گهر ۽ زور زور سان در کڙڪائي کيس ننڊ مان اٿاري ساڻ وٺي آيو.
ٻيو به هڪ واقعو پيش آيو. صبوح جو دير سان اٺين نوين لڳي منهنجي گهر واري ڪمري کان ٻاهر نڪتي ته ڪو ڪئنٽين هجي ته چانهه وغيره وٺجي. ڏٺائين ته هڪڙو ماڻهو در ٻاهران پٽ تي ليٽيو پيو آهي سو کڙڪي تي اٿي ٻانهون ٻڌي بيهي رهيو ۽ چيائين ته ”امان، مان صاحب جو سپاهي آهيان. ڪم ڪار مونکي چئو، مان ڊيوٽيءَ تي حاضر آهيان.“ گهرواري موٽي اچي مونکي ٻڌايو. مون چيو ته ”مون وٽ ته ڪو سپاهي ڪونهي. اندر سڏ ڪيوس ته ڏسان!“ ڏٺم ته ڪورٽ جمعدار محمد جمن راٺوڙ. چيائين ته،”سائين جيئن خبر پيم تيئن هليو آيس. بس منهنجي ڊيوٽي ڏينهن رات هتي آهي. جيڪو حڪم، ڪم ڪار هجي، حاضر آهيان.“ پوءِ ته ڏيڍ مهينو ڏينهن رات اسپتال جي ورانڊي ۾ حاضر هوندو هو. پوليس جي سپاهيءَ کي ڪير جهلي. ماڻهن جا اهڙا قرب وسرئي نٿا وسرن. پنهنجي گهرواريءَ کي به وٺي ايندو هو جا نوڪرياڻي وانگر ڪم ڪار ڪري ويندي هئي. ٻئي منهنجي گهرواريءَ کي سڏيندا هئا، جيجي!
ڪمال کي به جيئن خبر پئي تيئن ٻار ٻچا وٺي ٽنڊوالهيار ڇڏي اچي پنهنجو لطيف آباد وارو گهر وسايائين. ڪمال جي گهر واري روزانو کير ۽ انب جو جُوس ۽ ڪڪڙ جو سُوپ باقاعدگيءَ سان موڪليندي هئي.
پهرئين ڏينهن ڊاڪٽر ڪريم عباسي مونکان ڪو حال احوال نه ورتو، رڳو چڪاسي هليو ويو. ٻئي ڏينهن ڪرسي وجهي ويٺو ۽ چيائين ته ”ڪيئن ٿيو؟ ڇا ٿيو؟ سمورو احوال مونکي ذري پرزي ٻڌايو.“ چي ”تنهنجو وزن به رڳو هڪ سؤ چوويهه پائونڊ، سگريٽ به ڪونه پين، ٻي به ڪا عادت ڪانه، سو مونکي سربستو احوال سمجهاءِ!“
مون ڪورٽ جي ٿڪائيندڙ ڪم ۽ ٿڪاوٽ جو ذڪر ڪندي جڏهن چيو ته ”خيال آيم ته برانڊيءَ ذرو وٺان پر نه ورتم!“ هڪدم چيائين ته ”جي برانڊي پين ها ته اٽيڪ ئي نه ٿيئي ها!“ ڏٺم ته منهنجي گهرواري پاڻ کي گنهگار سمجهي اکيون کڻي هيٺ ڪيون. پوءِ مفصل احوال مرڪي موڪلائڻ، پڙدو ڪيرائڻ ۽ دعا جي ڳالهه ڪئي مانس ته چيائين ته ”جمال صاحب تنهنجي انهيءَ رويي توکي بچائي ڇڏيو نه ته جهڙو تنهنجي ڪارونري رڳ سئو سيڪڙو بند ٿي وئي آهي ته بچڻ هڪ معجزو آهي.“ اٿندي چيائين ”اڃا ٻاهترڪلاڪ خطرو آهي، سو چرپر اصل نه ڪجانءِ.“
ڊاڪٽر ڪريم عباسي اٿي ويو ته مڄاڻ ڪو حيدرآباد جو مشهور بزرگ (سينئر) وڪيل سيد احمد پٺاڻ ڪرسي تي ويٺو هو سو سري اڳتي اچي منهنجي ڀرسان ويٺو. مونکان هڪدم سوال ڪيائين ته ”ابڙو صاحب آپ ڪيا ڪرتي هين. ميرا مطلب هي ڪه ڪيا عمل ڪرتي هين؟“ مان بلڪل نه سمجهيس. چيم ته ”اهوئي جو توهان روز ڏسندا آهيو يعني پوري وقت تي ڪورٽ اچڻ، هر ڪنهن ماڻهوءَ جو ڪم اڪلائڻ ۽ بنا لنچ (منجهند جي مانيءَ) جي شام تائين ويهڻ ۽ پوءِ گهر ۾ پنهنجن ٻارن سان اکٻوٽ کيڏڻ.“ مطمئن نه ٿيو. چيائين ته ”اها مونکي خبر آهي پر ڪو خاص عمل ڪندا آهيو؟“ مون ڪجهه ڳالهه سمجهندي چيو ته ”شاهه صاحب مان ته گناهگار آهيان. مورڳو نماز به ڪانه پڙهان!“ فوراََ چيائين ”نماز وغيره ڪا ڳالهه ناهي، ٻيو ڪجهه ڪندا هجو ته ياد ڪريو!“ مون چيو شاهه صاحب ”ڪجهه نه، ڪجهه به نه!“ اعتبار نه آيس چيائين ”ياد ڪيو مان وري سڀاڻي ايندس!“
مون اڳ به شاهه صاحب جو ڪٿي ذڪر ڪيو آهي. هو تمام قابل ۽ محنتي وڪيل، ون يونٽ اسيمبليءَ جو ميمبر ۽ نهايت شريف النفس ماڻهو آهي. هو ٻئي ڏينهن وري آيو ۽ جهڙوڪر آڏي پڇا ڪرڻ شروع ڪيائين ۽ روزانا معمول پڇندو رهيو ۽ نيٺ پڇيائين ته ”رات جو سمهڻ مهل ڇا ڪندا آهيو؟ مون توهان جون ڊاڪٽر سان ڪيل ڳالهيون سڀ ٻڌيون آهن. مرڻ مهل اهڙو اطمينان، ضرور ڪو سبب آهي.“ اتي مونکي اوچتو سُجهي آيو ته سمهڻ مهل مان درود شريف (درود ابراهيمي ـ نماز وارو) پڙهندو آهيان سو ٻڌايومانس ته پڙهندي ننڊ وٺي ويندي اٿم ۽ صبوح جو جاڳڻ مهل ائين محسوس ڪندو آهيان ته سڄي رات درُود شريف پي پڙهيم. هڪدم چيائين”بس بس، مون پڪڙي ورتو!“ ڄڻ مون ڪو آڌيءَ جو ڌاڙو هنيو هجي. شاهه صاحب مونکي سمجهايو ته ”جمال صاحب هي درود شريف جي برڪت هئي جو توهان اطمينان سان اهو مرحلو اُڪري ويا.“
گهڻن سالن کانپوءِ ڪراچيءَ ۾ سائين پير حسام الدين صاحب سان ملاقات ٿي. شاندار شخصيت جو مالڪ ۽ پُرڪشش چهرو، پر ڪجهه ملول هئو. پڇڻ تي ٻڌايائين ته کيس دل جو مرض هو ۽ ڊاڪٽرن جواب ڏئي ڇڏيو هو. تن ڏينهن دل جا آپريشن ڪونه ٿيندا هئا يا عام نه هئا. ڪجهه ڏينهن بعد ٻڌم ته پير صاحب پنهنجي ڀاءُ پير علي محمد شاهه راشديءَ ڏي منيلا هليو ويو جو راشدي صاحب اتي سفير هو. ڇهن ٻارهن مهينن کان پوءِ پير صاحب موٽي آيو ته سنڌ سينيٽر ۾ (اڳوڻو ميسانڪ لاج) جنهنجو ڊئريڪٽر مرحوم نبي بخش کوسو هو، جو ڏاڍو قابل ۽ چالاڪ هو، پير صاحب سان ملاقات ٿي. ٻاهر نڪتاسون ته مان پير صاحب ۽ غلام رباني آگرو، پيرين پياده پسار خاطر گهمندا گهمندا، ڳائيندڙ ڦوهاري وٽان ڦرندا هوٽل ميٽروپول طرف وڃڻ لڳاسون. ڏٺم ته پير صاحب تسبيح جا داڻا ڦيرائيندو ۽ چپن ۾ ڀڻ ڀڻ ڪندو ٿي هليو. مون ڪجهه اڇاتري انداز ۾ پير صاحب کان پڇيو ته،”پير صاحب هي ڇا؟“ چيائين ته ”جمال صاحب انهيءَ ته مونکي بچايو آهي. منيلا ۾ به سڀني ڊاڪٽرن جواب ڏنو. پوءِ ڪٿان ڏس مليم ته درود شريف جو ورد ڪيو. اهو شروع ڪيو اٿم. اڳي جو پؤڻو پوندو ٿي ويس سو هاڻي ٺيڪ ٿيندو ٿو وڃان، ڏس توهان سان گڏ پنڌ ڪندو وتان. هي الائي ڪهڙو اسرار آهي؟“
سنڌ ۾ هڪ ئي وقت ٽي تمام وڏا عالم ۽ درويش بزرگ هئا مولانا عبدالغفور همايوني (تخلص مفتون)، مولانا تاج محمود امروٽي ۽ مولانا ميان غلام صديق شهدادڪوٽي. ٽيئي حضرات ڏيا وارا، جلالي، انقلابي ۽ جيد عالم هئا. بابا جون ساڻن ملاقاتون هيون. حضرت مولانا حماد الله هاليجوي به وڏو درويش ۽ بزرگ هو. مان جڏهن سکر، شڪارپور ۽ خيرپور ميرس ۾ جج هئس ته ڪيئي دفعا سوچيم ته مولانا هاليجوي وٽان حاضري ڏئي اچجي پر سائين شمس الدين شاهه ائڊووڪيٽ، جو پڻ پنو عاقل طرف جو هو تنهن دل ڀڃي ڇڏيم. شاهه صاحب جو خيال هو ته اهو سڀ ٺڙڪ ٺڳيءَ جو ٺاهه هو. تعجب آهي ماڻهو ڪن علم جون ڳالهيون ۽ عالم کي اهميت ڏين ڪونه. شايد ڪاني ڪرامت کي اهميت ڏئي؛ سچن پچن عالمن کي مسترد ڪيو ڇڏين. مان پاڻ ڪاني ڪرامت جو قائل نه آهيان. پر جيڪي صاحب، ڪاني ڪرامت تي طنز ڪن ٿا. سي ان کي ئي ڪسوٽي ڇو ٿا بڻائين، جيڪا ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪجي. سوال ته بيٺا آهن. جواب گهرن ٿا.
سنڌ ۾ اڄڪلهه وڏي ۾ وڏو عالم حضرت مولانا عبدالڪريم، ٻير شريف واري کي سمجهيو ٿو وڃي. مان سيڙجي وٽن حاضر ٿيس. مولانا وڏو عالم، قرآن ۽ علم حديث جو وڏو ڄاڻو، فقير منش ۽ نهٺو آهي. هر سوال جو جواب قرآني آيت سان ٿي ڏنائين. مون آخر ۾ اهوئي ڏکيو سوال، جنهن مونکي سالن کان حيرت ۾ رکيو آهي، سو پڇيو ته، ”محض چار لفظ پڙهي شوڪارڻ سان ان جو طبعي اثر ڪيئن ٿو ٿئي؟“ هڪ قرآني آيت پڙهيائين ۽ فرمايائين ته ”هر چيز اکر ۽ انگ کي روح ٿو ٿئي پوءِ اهو ڪنهن به طريقي (چئنل ذريعي) پهچي، پنهنجو اثر ٿو ڏيکاري!“ ڳالهه سمجهه ۾ نه آيم پر وڌيڪ سوال جواب، آداب جي خلاف هو سو کڻي ماٺ ڪيم. رڳو ايترو چيم ته ”سائين حيرت آهي، جسم جو، مثلاََ مٿي جو يا ڏند جو سور چئن اکرن چوڻ سان ڪيئن ٿو سيڪنڊن ۾ غائب ٿئي؟“ مولانا جيئن کٽ تي ويٺو هو ته لڪڻ سان مٽيءَ تي هڪڙو انگ لکي، وري مٿانس ليڪو پائي چيو ته ”انهيءَ کي ست دفعا ڪُٽي ڏس!“ مون اهو نسخو ڪونه آزمايو.
ڪالهه اوچتو منهنجي ننهن آئي چيائين ”بابا سائين، ڪنڌ، ڪلهي ۽ مٿي ۾ ڏاڍو سور اٿم!“ مون پنهنجو نسخو آزمايو ته چيائين ته ”سور لهي ويو!“ مون چيو ”بابا چئه ته الله جي حڪم سان.“ پر اڃا تائين مونکي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي آهي. بدر جي پڇڻ تي کيس ٻڌايم ته ”مولانا صاحب چيو هو ته اکرن کي ۽ انگن کي به روح آهي سو اهي تحرڪ ۾ اچيو وڃن.“ بدر هڪدم سمجهي ويو ۽ سندس اکين ۾ چمڪ اچي وئي. هو مجسمه ساز ۽ مصور آهي سو چيائين ته ”بابا پٿر ۽ رنگ ڳالهائين ٿا ته لفظ ۽ انگ ڇو ڪونه؟“ چيائين ته ”مونکي به هاڻي سمجهه پئي ته رنگ ۽ پٿر ۾ به روح آهي.“ مونکي هميشه بدر جي ڳالهين تي حيرت لڳندي آهي ته هو ايڏي منزل تي ڪيئن پهچي ويو آهي؟ شايد شيخ اياز وانگر چوويهه ڪلاڪ نماز ۾ آهي. شيخ اياز صاحب به لکيو آهي نه، ته ”جيڪڏهن مونکي (کيس) بدر جهڙو پٽ هجي ها ته مان (شيخ صاحب) لکڻ ڇڏي ڏيان ها.“
حضرت مولانا عبدالڪريم قريشي (ٻير شريف وارو) جنهن کي سندس عقيدتمند امام العصر چون ٿا، جي سمجهاڻي يا چوڻيءَ جي قرآن الحڪيم مان تائيد ملي ويم جنهن ۾ فرمايو ويو آهي ته ”هر حجر ۽ شجر (پٿر ۽ ٻوٽا) ۽ ٻيو جيڪي ڪجهه زمينن ۽ آسمانن جي وچ ۾ آهي سڀ الله جو ذڪر ڪن ٿا (يا عبادت ڪن ٿا)“. مان اڳيئي هن ڪتاب ۾ لکي آيو آهيان ته فزڪس جي سائنس جو بنيادي اصول آهي ته، ”مادو ڪڏهن به مري (destroy) نٿو، رڳو صورت مٽائي ٿو. اهو به فزڪس جو اصول آهي ته هر مادي جو ائٽم ٿئي ٿو جنهن ۾ بي پناهه قوت ڇپ ماريون ويٺي آهي. آهي نه حيرت جهڙي ڳالهه! پوءِ انهيءَ کي روح چئو يا ٻيو ڪجهه، توهانجي مرضي. هونئن به روح ڪو مادو ناهي. اهو ’امر ربي‘ يعني الله جو امر (حڪم) آهي.
حميد سنڌيءَ کي پهرئين ڏينهن خبر پئجي وئي ته مان اسپتال داخل آهيان پر ڪمال سياڻپ سان ڳالهه لڪائي ويو ته متان سڀ يار اسپتال نه وڃي نڪرن. شيخ اياز کي به ڪونه ٻڌايائين. بعد ۾ پاڻ مزاج پرسيءَ لاءِ آيو.
اسپتال جا تجربا ٻڌائبا وڃن ته چڱو، منهنجي گهر واري چوويهه ڪلاڪ اسپتال جي ڪمري ۾ موجود هوندي هئي. رات جو پٽ تي سمهي پوندي هئي. پر اڌ جاڳ جي حالت ۾ هوندي هئي. ننڊ ۾ به پئي دعائون گهرندي هئي ۽ سندس اهڙي چپن جي ڦسڙ ڦسڙ مان ٻڌي وٺندو هئس.
بيماريءَ جو ٻڌي سڀ مٽ مائٽ لاڙڪاڻي وارا، ادي خيرپور جوسي واري، ادي ٽنڊي آدم واري، ٻارن ٻچن سان اچي منهنجي لطيف آباد واري بنگلي (حقيقت ۾ عبدالحق صاحب جو بنگلو) ۾ گڏ ٿيا. سندن مهرباني ڪرم ۽ ٿورا جو آيا ۽ همدردي ڪيائون. پر هي ڪهڙو رواج آهي. مائٽ ته رواج خاطر نه، پر انتظار ۽ همدردي ۾ آيا، پر گهر جو خرچ ڪيئن هلي ۽ ڪير هلائي. شاهده ٻارڙي هئي انهيءَ پي سڄو انتظام سنڀاليو سندس ماسيون (خالائون) به سندس مدد ۾ هيون. پر خرچ جا پئسا ڪٿان اچن. منهنجي پگهار رڳو هڪ هزار رپيا سي پندرهن ويهن ڏينهن ۾ ختم ٿي ويا. شابس هجي منهنجي ٽنڊي الهيار واري دوستن کي حاجي محمد بچل يوسفاڻي آيو ته پنج سؤ رپيا لفافي ۾ منهنجي وهاڻي هيٺان رکي ويو. حاجي محمد اڪرم ۽ ڊاڪٽر سانوڻ خان ٻٻر به ائين ڪيو. مڙيئي گاڏو گهلبو رهيو. حاجي محمد بچل به ڏاڍو پيارو ماڻهو هو. سڀني يوسفاڻين ۾ هو غريب هو. سندس سڀ ڀائر ڪروڙ پتي ۽ ڪارخانن جا مالڪ هئا. پر هي يار جهڙو هٿ جو سخي هو تهڙو ٻيو ڪوئي نه هو.