3
حقيقت ۾ نه هندو ازم ڪو مذهب آهي، نه وري ڪو غير هندو، هندو جاتيءَ ۾ اچي سگهي ٿو. هندو ازم هڪ ڌرم نه پر سڀيتا آهي ۽ تمام جانداز ۽ وسيع آهي، جنهن هر مذهب کي پنهنجي ڌرم ۾ مدغم ڪري ڇڏيو. ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم ۽ پڻ گرونانڪ جو سک ڌرم به هندو سڀيتا جو حصو ٿي ويا. مسلمانن جي مزارن، مقبرن، پيرن، فقيرن وٽ به ويندا هئا. ويندي عاشورن جي تابوتن ۾ به هندو ماڻهو شريڪ ٿيندا هئا ڪي هندو ته برڪت خاطر قرآن شريف به پاڻ وٽ رکندا هئا ۽ ان کي نمسڪار ڪندا هئا. مطلب ته ويڇا مٽبا ٿي ويا ۽ هڪ گڏيل تهذيب جنم پئي ورتو. پر ڌارين انگريزن پنهنجي مفاد خاطر نفرتون ۽ ويڇا وڌائي هڪ تاريخي ۽ سماجي وهڪري کي بند ٻڌي پنهنجي حڪومت کي ٽيهه چاليهه سال طول ڏئي، هميشھ لاءِ ڏچو پيدا ڪري ويا. مغلن به واهه جو ڪم ڪيو ۽ هندن مسلمانن کي هڪجهڙا حق ڏئي هڪ گڏيل تهذيب جي راهه هموار ڪئي، پر تاريخ جي ستم ظريفي جو اورنگزيب پيءُ کي قيد ڪري پنهنجي صوفي ڀاءُ داراشڪوه کي قتل ڪرائي، زوري تخت نشين ٿي مسلمان نوابن، زميندارن ۽ فوجي سپهه سالارن جا مفاد مضبوط ڪيا جن هندو راجائن، زميندارن ۽ فوجي سالارن کي نٿي سَٺو. جيڪڏهن دارا شڪوه تخت نشين ٿي وڃي ها ته اڄ تاريخ مختلف هجي ها. منهنجو وڏو پٽ بدر هڪ سٽ يا هڪ جملي ۾ ڏاڍي وڏي ڳالهه ڪري ويندو آهي، هڪ لڱا چيائين ته، ”مهاجرن ۽ اسان ۾ رڳو هڪ فرق آهي ته هو اورنگزيب جا حمايتي آهن ۽ اسين داراشڪوه جا!“ هندو ۽ مسلمان ميل ۾ به ڏاڍا عجيب عجيب ۽ وڏا وڏا واقعا ٿيا آهن. اڪبر اعظم جهانگير ۽ شاهجهان جهڙا عظيم حڪمران انهي ميل جو نتيجو هئا.
پير پٿورو ۽ اڏيرو لعل ته ڄڻ هوندا ئي هئا هندن جا ڌرمي آستان. قلندر شهباز تي به هندن جي نج پنهنجي مينديءَ جي رسم ٿيندي هئي. ڏسو ته قلندر شهباز جا فقير اڄ تائين ڏاڙهي، مڇون، مٿو ڪوڙائين ۽ هندن وانگر چوٽي رکائين ۽ شِوَجي پوڄارين جيان سنک وڄائين. سنڌ جي عظيم شاعر ۽ دانشور شيخ اياز جي ماءُ هندو ۽ پي مسلمان هئا. سر غلام حسين هدايت الله جي ماءُ مسلمان ۽ پيءُ هندو هئا. امير خسرو جنهن اردو زبان کي جياري ڇڏيو، تنهن جي ماءُ هندو هئي. جي ائين نه هجي ها ته اڄ اڙدو زبان جو وجود ئي نه هجي ها ۽ فوجي ڇانوڻين ۽ درٻارن ۾ ختم ٿي قدرتي موت مري وڃي ها. پر امير خسرو برج ڀاشا ۽ پوربي زبان جي سنگم جي مٺاس ۽ ترنم سان ان کي جلا بخشي کيتن، ڳوٺن، گهٽين ۽ عوام جي جذبن ۾ زنده جاويدان ڪري ان کي دلين جي ڌڙڪڻ بڻائي ويو.
ڪاليج جي ڏينهن ۾ ڪراچي کان لاڙڪاڻي ريل رستي اچڻ وڃڻ ايترو ته ٿيندو هو جو هر هڪ اسٽيشن جو سلسليوار نالو ۽ خصوصيتون ياد هونديون هيون. جهمپير اسٽيشن تي لٿس ته هڪ ڌوتي بند هندو وينڊر وٽ ويس، ساڻس حال احوال ڪيم ته نالو ۽ ذات پڇيائين. جڏهن ٻڌايومانس ته ابڙو آهيان ته ٽڙي پيو. چي ”ڪاڪو علي خان ابڙو سڃاڻين؟“ چيم ته ”ان جو پٽ آهيان.“ پوءِ ته چنبڙي پيو ته لهه مون وٽ هلي مهمان ٿي. ٻئي دفعي جو آسرو ڏئي هليو ويس. پوءِ سدائين ساڻس ملندو هئس چي ”مان جيڪي آهيان سو ڪاڪي علي خان ابڙي جي ڪري. هو هت ايندو هو ته ٽڪندو ئي اسان وٽ هو. مونکي همٿائڻ ۽ پڙهائڻ ۾ هن جو وڏو هٿ هو. اڃا به تون مونسان گڏجي سري ۽ ڪرچات هل ته اتي جا سڀ هندو کيس سڃاڻن، توکي به مان ڏيندا ۽ ڏاڍو خوش ٿيندا!“ هڪ پڪو مسلمان پنج وقتو نمازي سو هندو ماڻهن جو گهر ڀاتي ۽ هڏ ڏوکي ٿي وڃي اهو هو علي خان ابڙو.
هندو ماڻهو پڪا ڏاڍا ٿيندا آهن، پڪائي ته چڱي ڳالهه آهي. مسلمان زميندارن جيان هٿ ڦاڙ ٿي، قرضي بڻجي، زمينون گروي رکڻ ڪهڙي چڱي ڳالهه آهي؟ پر هندو ماڻهو ته نالا ئي رکندا هئا، هزاري مل، لکي مل، ڪروڙي . هڪ دفعي لاڙڪاڻي ۾ دڙي محلي ۾ شام جو گهمي بابا هڪ گهٽيءَ ۾ لڙيو ته سيٺ ٽهڪڻ داس سان ملندا هلون. سيٺ ڏاڍو خوش ٿيو، ڏاڍو آڌرڀاءُ ڪيائين. گهر ۾ کٽن تي ويهاريائين. ڪچهري کان پوءِ اٿياسون ته سيٺ به گڏجي نڪتو. گهٽي پار ڪرائي چونڪ وٽ پهچي موڪلايوسين ته سيٺ چيو ته ”خان صاحب ايئن وري ڪيئن، ويهو پاپڙ پاڻي ته ڪيو!“ مان ٻار هئس کل روڪڻ لاءِ وات تي هٿ ڏنم. بابا به مشڪي چيس ته، ”سيٺ ڌار ٿورو ئي آهيون وري ٻئي دفعي!“ ڏسو گهر مان وٺي گهٽي ٽپائي چوسول تي پاپڙ پاڻي جي صلاح هنيائين، پر ماڻهو ٺاهوڪو هو. نه هٿ ڦاڙ، نه ڦرمار، ڪرمان باغ ۾ سندس ٻه جايون خالي پيون هيون. هڪ بابا پندرهن رپيا مهينو مسواڙ تي ورتس. ڪرمان باغ اڄ وارو ڪونه هو. سڃ، پوٺو ۽ جهنگ هو. بس جهنگ ۾ ٻه خالي جايون هيون، جتي ڪو به ڪونه ٿي آيو. اسان آياسون ته ٻي جاءِ ۾ عبدالڪريم منگي مختيارڪار آيو، ڪارو جهڙو ڪٺ، پر مڙس جي چال ڍال گفتگوءَ ۾ وڏ ماڻهپائي ظاهر ظهور هئي. نيٺ ته مختيارڪار هو ۽ 32-1930ع جو مختيارڪار اڄڪلهه جي ڊپٽي ڪمشنر جي هلندي پڄندي کان گهٽ ڪونه هو. نوڪر تپيدار ڪوٺار خلق جو هجوم لڳو پيو هوندو هئس.
اسان جي در تي پٽيوالو به ڪونه هو. بابا هئو ته وڏو آفيسر پر پٽيوالو نه ساڻ کڻندو هو، نه گهر گهرائيندو هو. بس هڪ خانگي نوڪر اسان جي ڳوٺ جو مائٽ جمعو سانگي هوندو هو. نوڪر ڇا، گهر جو مالڪ هو. اسين ٻار سڀ کيس مامو جمعو چوندا هئاسون ۽ اوڙي پاڙي وارا کيس جمعو خان سڏيندا هئا. آفيسر به کيس ڪرسيءَ تي ويهاريندا هئا ۽ ڪچهريون ڪندا هئا. ڌوٻي ڌوتل ڪپڙا پائيندو هو ۽ پڳ ٻڌندو هو. ڳالهائڻ جو اهڙو فهميدو هوشيار ۽ نيڪ ڪردار جو مجال آ جو ڪو به مٿس آڱر کڻي! خير خواهه ۽ ايماندار اهڙو جو اسان کي سيڌو مهانگو ملي ۽ هو سستو وٺيو اچي. گهر جو هر ڪم ڪار، خرچ پکو، ٻارن جي سنڀال، اسڪول، بيماري سيماري سڀ سندس کاتي ۾ هئا. پيءُ کان وڌيڪ اسان تي سندس نظر هوندي هئي. مونکي چٽيءَ طرح ياد آهي ته مان يا ڪو به ٻار بيمار ٿيو ته مامو جمعو کٽ ڀرسان ڪرسي وجهي سڄي سڄي رات جاڳندو هو ۽ مٿي تي پٽيون رکندو ۽ ٿرماميٽر سان بخار ڏسندو هو. امان هئي ڪاوڙيل ۽ چيڙاڪ، سان گهٽ وڌ ڳالهائيندي هئس ته صبر سان سهي ويندو هو. هڪ دفعي مان ڏاڍو بيمار ٿيس، امان ۽ جمعو سڄي رات جاڳندا رهيا.صبح جو امان چيس وڃي ڊاڪٽر پوهو مل کي وٺي آ. ڊاڪٽر جي في هڪ رپيو ۽ ٽانگي جا اٺ آنا، امان انتظار ۽ خوف ۾ ايترو خرچ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وئي. مامي جمعي ڌيرج سان چيو ته وڃان ٿو پر ڊاڪٽر ايندو ڪونه . هيڏو وڏو ڊاڪٽر آهي ۽ مريضن جي به ڀيڙ هوندس، الائي اچي الائي نه! امان ڪاوڙ مان ٻه ٽي گٿا لفظ ڳالهائي چيس ته، ”وڃ ڪيئن به ڪري وٺي اچينس!“ جمعو ويو ته گم ٿي ويو. ڪچڙي منجهند جو ڊاڪٽر کي وٺي آيو. امان ٻه ٽي دڙڪا وهائي ڪڍيس. ڊاڪٽر پاڻ چيو ته، ”مون وٽ ويٺو رهيو جيسين وڃي ڪجهه واندڪائي ٿي سو به اهڙا اکر ڳالهايائين جو مان مجبور ٿي هليو آيس!“ چي صاف جواب ڏنوماس ته به ويهي رهيو جڏهن ڪجهه هلڪائي ٿي ته چيائين، ”ڊاڪٽر صاحب! هاڻي کڻي هلو اسان جو به ڀلو آهي ته توهان جو به فائدو آهي.“ ڊاڪٽر صاحب چڙي پيو چي ”توهان جو فائدو آهي ئي، پر مونکي ڪهڙو فائدو؟“ ڊاڪٽر کي فيءَ جي ته پرواهه ڪانه هئي سو مورڳو ڪاوڙجي پيو. جمعي ڏاڍي صبر ۽ عزت سان چيس ته ”ڊاڪٽر صاحب توهان جو به فائدو آهي، ڏسو ته توهان کي به پنهنجي مريض جو انتظار هوندو سو لهي پوندو!“ ڊاڪٽر صاحب کلي ويٺو چيائين ڏاڍو زورآور آهين وٺي اچ ٽانگو! اهڙو هو مامو جمعو گفتگو جو هوشيار ۽ سمجهدار. ٻيو ته ٺهيو پر خانبهادر اسراڻ جهڙو مدبر ۽ دٻدٻي وارو ماڻهو به کيس سڏي ڪرسيءَ تي ويهاري ڪچهري ڪند هو. اسان جون مٽيون مائٽيون ۽ نياڻين جي اٿارڻ ۾ به سندس هٿ هو. پڇاڙي ۾ ٽي بي (سلهه) ٿي پيس. اسان به وس آهر سندن علاج ۾ ڪونه گهٽايو. برانڊي، بيضا ۽ ڪڪڙ وغيره سندس لاءِ ايندا هئا. آخر چيائين ته ”هاڻ ڇڏيو ته ڳوٺ وڃان!“ ڳوٺ وڃي ٻارن سان ٻه ٽي مهينا گذاري لاڏاڻو ڪري ويو. آهن اهڙا وفادار، سياڻا ۽ ايماندار نوڪر اڄڪلهه! مير صاحبن وٽ ڪي اهڙا خانداني پشتي ماڻهو هجن ته هجن باقي ٻيو مڙيوئي خير آ. ذوالفقار علي خان ڀٽي هڪ دفعي مير علي احمد خان کي چيو ته، کيس ڪو وفادار ايماندار ماڻهو ڏئي جو سندس خاص خدمتگار ۽ باڊي گارڊ ٿي ڪم ڪري. مير صاحب کيس پنهنجو آزمايل ماڻهو نُورو ڏنو، جنهن خوب پاڻ ملهايو. جڏهن ڀٽو صاحب پريزيڊنٽ ٿيو ته نورو، نور محمد مغل ٿي ويو ۽ وڏي عزت ماڻيائين ۽ خوشحال ٿي ويو. سندس هڪ ٻالڪو فهيم مغل اڄڪلهه ڊپٽي ڪمشنر جي گريڊ جو آفيسر آهي ۽ وڏي پئسي وارو آهي.
بابا جون ڪهڙيون وصفون بيان ڪري ڪهڙيون ڪيان. ڪڏهن ڪاوڙ ڪونه ڪيائين، ڪڏهن ٿڦ ڪانه هنيائين. هڪ دفعو ياد اٿم ته ميرپور خاص ۾ نوڪر تي ڏاڍي ڪاوڙ ڪيائين ته چيائينس ته ”وڏو گڏهه آهين!“ بس.
مونکي گشت ۾ پاڻ سان گڏ کڻندو هو. ماستر صاحب جو ڪچو ٻاراڻو ۽ پڪو ٻاراڻو پڙهائڻ ۾ ٻه سال وٺندا هئا سو ٽن مهينن ۾ پورو ڪرائي ڇڏيائين. عجيب طريقو پڙهائڻ جو هوندو هئس جو روزانو رڳو اڌ ڪلاڪ پڙهائيندو ۽ لکائيندو هو ۽ هڪ هڪ اکر ذهن تي نقش ٿي ويندو هو. ٻار جي ذهن کي اجاگر ڪندو هو ۽ کيس سوچڻ تي مجبور ڪندو هو. مثلاََ ’الف بي‘ جو آخر اکر ’ي‘ ياقوت آيو ته مونکي ’ي‘ ڏيکاري چيائين ؟هيءَ ڇا جهڙي آهي؟“ چيائين ”بس سبق پورو ٿيو، سڀاڻي ٻڌائجانءِ!“ مان راند ۾ لڳي ويس پر ڌيان سڄو ’ي‘ ڏي هجي. شام جو ئي مونکي خيال آيو ۽ ڊوڙي وڃي کيس چيم ته ”اها ڄڻ ڪُڪڙ آهي، ۽ هيٺان ٻه آنا پيا اٿس.“ ڏاڍو خوش ٿيو. خوشيءَ ۾ ڳاڙهو ٿي ويندو هو. خوش ٿي مونکي شاباس ڏنائين ۽ ’ي‘ لکارايائين ۽ ان جو استعمال سمجهايائين. پوءِ اخبار تعليم ۾ مضمون لکيائين ته ٻارن کي سيکارڻ نه، ٻارن کان سکڻ گهرجي. ٽن مهينن ۾ ڪچو ٻاراڻو، پڪو ٻاراڻو، کوڙا ۽ جوڙ ڪٽ به سيکاريائين. کوڙا ۽ جوڙ ڪٽ ماچيس جي تيلين تي سيکاريائين. ڏهه تيليون ڪڍي رکندو هو ۽ چوندو هو ته هنن مان چار ڪڍي ڇڏ يعني ڪٽ ڪر ۽ ٻڌاءِ ته باقي گهڻيون بچيون؟ يا پنج تيليون جدا رکي چوندو هو ته هنن ۾ ٻه واڌو ڪر ته گهڻيون ٿي پونديون؟ مونکي ته جهڙي راند ٿي لڳي ۽ سڄو ڏينهن تيليون کنيون ويٺو جوڙ ڪٽ ڪندو هئس. ڏهن کان مٿي به عجيب نموني آسان ڪري ڇڏيائين. ڇا ڪيائين جو ڏهن تيلين جو مچو ٺاهي ڌاڳي سان ٻڌي بنڊل ٺاهيائين ۽ ٽي تيليون جدا کليل ڪري رکيائين. ڪل ٿيون تيرنهن. پوءِ چيائين ته هنن مان چار ڪٽ ڪر. مون ٽي کُليل ته جهٽ کڻي ورتيون پوءِ منجهي پيس ته چوٿين ڪٿان ڪڍان. چيومانس ته بنڊل کوليان. چيائين شاباس بنڊل، جنهن کي ڏهاڪو چوندو هو سو کولڻو ئي پوندو. پوءِ ان مان هڪ ڪڍي ۽ ڳڻائي پڇندو هو ته باقي گهڻيون بچيون. جواب آسان هو. اهڙو حساب سليٽ تي به لکائيندو هو. ايئن ٽي مهينا پڙهائي مونکي لاڙڪاڻي جي ميونسپل مين اسڪول ۾ پهرئين درجي ۾ داخل ڪرايائين. اتي سائين دين محمد ماستر هوندو هو، جو پٽڪو ٻڌندو هو ۽ ڪوٽ پائيندو هو. ڀلوڙ ماڻهو هو. اتي به مان پهريان نمبر پيو کڻان. ڪرمان باغ مان پنڌ ئي پنڌ سڄي سيئو بازار لتاڙي تلاءَ کان ڦري، بولس باغ کان ٿي اسڪول پهچبو هو. اتي الهه بخش انصاري (اڄ جو انيس انصاري) دولت ولد ٽيڪچند، دوست محمد ابڙو ۽ فيض محمد ڪاسائي منهنجا هم ڪلاسي هئا ۽ سنگتي به. دولت هندوستان هليو ويو ۽ فيض محمد ڦوهه جوانيءَ ۾ گذاري ويو. دوست محمد ابڙو ته سالن جا سال هم پيشي وڪيل رهيو، باقي الهه بخش انصاري خاموش طبيعت ۽ پاسيرو رهيو.
بابا جي زندگي، اٿڻي ويهڻي ڳالهائڻ ٻولهائڻ، ناتا رشتا سڀ ڪجهه تعليم ۽ سبق هئا. امان چيڙاڪ، اڻ پڙهيل ۽ زبان جي تيز هئي. سا جي مٽبي هئي ته ڌم جهيڙو مچي پوندو هو. بابا جو صبر به مڻن ۾ هو. کيس عزت سان بيگم ڪري سڏيندو هو. سو رڳو ايترو چوندو هو ته ”مار ! بيگم توکي ته ڏاڍي ڪاوڙ آهي.“ بس امان چپ ٿي ويندي هئي. بابا جو ڳالهائڻ نرم، سمجهاڻي سٺي. ڌيرج سچائي، ايمانداري محنت، پاڪائي ۽ پاڪيزگي بذات خود وڏا سبق هئا. ماڻهو پاڻ بذات عملي نمونو بڻجي پوي ته زبان سان چوڻ جي ضرورت شاذو نادر ئي پوي ٿي. مٿان وري هر ڪنهن جو همدرد ۽ هڏ ڏوکي، بس سمجهڻ ۽ پرجهڻ جي ڳالهه آهي، چوڻ جي ناهي. سندس طبيعت ۾ ٺاپر ايڏو هو جو چوندو هو ته منهنجي پٺيان بندوق جا ٺڪاءَ ڪري ڏسو. مونکان ڇرڪ به ڪونه نڪرندو. واقعي ايئن ڪري ڏٺوسون ته کانئس ڇرڪ به ڪونه نڪتو. گرمين جي موڪلن ۾ جاءِ مسواڙ تي وٺي ڪوٽڙيءَ ۾ رهندا هئاسين. اتي اسانجو ننڍي ۾ ننڍ ڀاءُ نجم گذاري ويو. امان پٽ تي ڪري ليٿڙيون پائي زارو زار پئي روئي. وري اٿي منهن ڌوئي وار ٺيڪ ڪري بابا جي ڪمري ۾ آئي ۽ چيائينس ته ”شمن جا پيءُ! الله توکي چار پٽ ڏنا، هڪڙو وٺي ڇڏيائين، تون دل ۾ نه ڪجانءِ!“ بابا کان هڪ ڳوڙهو به ڪونه نڪتو. ماٺ ٿي ويو. امان اسانکي چيو ته گهر کان ٻاهر وڻ هيٺان آرام ڪرسي وجهي ڏيوس ۽ اتي وڃي وٽس ويهو. ايئن ڪيوسين ۽ ٻيا ماڻهو به اچي ويا. بابا دل جو مريض هوندي به صبر ۽ سڪون سان ويٺو رهيو. پنهنجو ڏک ايئن برداشت ڪيائين،
ٻئي دفعي مان ۽ پاڻ حيدرآباد کان راجا واري گاڏي ۾ ميرپور خاص پي وياسين. سيڪنڊ ڪلاس گاڏي ۾ ويٺا هئاسون، پليٽ فارم تي هڪ هندو ڪٽنب جي ڄڃ هئي. اتي ڪنوار، ماءُ کان موڪلايو ۽ هڪ ٻئي کي چنبڙي رنيون ته هيڏانهن بابا جا بي اختيار ڳوڙها جهل ئي نه ڏين. رومال سان اکيون ۽ نڪ اگهندو رهيو. اها هئي ٻين سان همدردي ۽ هڏ ڏوکي واري جهلڪ. ميرپور خاص وارو سيٺ هرچند راءِ به ساڳئي گاڏي ۾ هئو. تنهن مذاق ۾ چيس ته ”خانصاحب ڄڃ پرائي ۽ توهان؟“ پوءِ سيٺ لائيم سوڍا گهرائي پاڻ لاءِ، مون لاءِ ۽ بابا لاءِ. مون چيس ”سيٺ بس!“ سمجهي ويو. نيٺ ته اصل نج سيٺ هو. سڄي گاڏي لاءِ لائيم سوڍا گهرايائين. تن ڏينهن ۾ ڪوڪو ڪولا وغيره ڪونه هوندا هئا. برف جي ڪارخانن ۾ سوڍا وغيره جون بوتلون ڀربيون هيون. جن جو منهن چدي (شيشي جو بلور) سان بند هوندو هو. سيٺ چرچو ڪندي مونکي چيو ته ”هاڻ ڀر پئسا!“ مان هئس ٻار سو ٺڪ جواب ڏنومانس ته ”اڳ ۾ ٻڌائين ها ته اسان پيئون ئي ڪونه ها!“ بابا به کلي ويٺو ۽ سيٺ کلندي پئسا ڀري ڇڏيا. سيٺ سان پوءِ به ملاقاتون ٿيون ۽ ڏاڍي اڪير سان ملندو رهيو، پر لائيم سوڍا واري ڳالهه ياد نه اٿس. هن وقت عمر 86 سال اٿس.
بابا جو حلم، سادگي ۽ صاف گوئي مثالي هئا. لڄاڙو حيا وارو ۽ وضعدار به حد درجي جو هو.حضور ﷺ بابت پڙهيم ته جيڪڏهن ڪو وٽن ويٺو هوندو هو ته پاڻ به اوستائين ويٺا هوندا هئا، جيسين هو ازخود اٿي يا رستي تي ڪو جهلي ساڻن ڳالهائي ته پيا ٻڌندا هئا، ايتري قدر جو جيڪڏهن ڪو ماڻهو ساڻن هٿ ملائيندو هو ته پاڻ هٿ نه ڇڏيندا هئا، جيسين اڳلو نه ڇڏي. بابا مرحوم جي به اها حالت هئي پاڻ وارو شفيع محمد قريشي، بئريسٽر عبدالوحيد قريشي جو پيءُ جو سندس ماتحت به هو، سو موڪل ڏينهن صبح ساڻ اچي وٽس ويهندو ته منجهند ٿي ويندي هئي. قريشي صاحب دراز ريش مبارڪ وارو بزرگ، شريعت جو پابند، اچي فقھ ۽ مذهب جا مسئلا ڇيڙيندو ته پيو ڳالهائيندو. هيڏانهن امان جي دانهن پئي پوي ته ’هي ته ويل ٿيو پڻهين وقت جو پابند. وقت تي دوا کائي، وقت تي لکي پڙهي وقت تي ماني کائي وقت تي سمهي هاڻي ڇا ڪجي؟‘ اسان ٻار چئون ته ’وڃي بابا کي ٿا چئون ماني تيار پئي آ هلي کائو،‘ ته امان جهليندي ته نه اهو مناسب ناهي، مهمان سمجهندو ته مونکي ڪڍڻ لاءِ ٿا چون الائي ڇا. ايتري ۾ ادا وڏو شمس اچي ويندو ۽ چوندو ته ”منٽ ۾ ٿو اماڻيانس!“ امان جهليندس ته ”نه، متان اهڙو ڪم ڪيو اٿئي!“ شمس چوندو هو ته ”مان ڪجهه نٿو چوانس هت ئي ويٺو آهيان ڏسو ته ڪيئن ٿو اٿي!“ فوني کي چاٻي ڏئي کڻي رڪارڊ چاڙهيائين ته راڳ ۽ ساز شروع ٿي ويو. قريشي صاحب شرع جو پابند، غير شرعي عمل ڏسي ’لاحول‘ پڙهي اٿي کڙو ٿيو ۽ موڪلائي هليو ويو. بابا به اچي نماز پڙهي ماني کائي ليٽي پيو. جڏهن ٻڌايوسونس ته قريشي صاحب کي ڀڄائڻ لاءِ فونو وڄايوسين ته ڏاڍو کليو. مطلب ته پاڻ زبان سان قريشي صاحب کي ته حجاب وچان ايترو به نه چئي سگهيو ته قريشي صاحب هاڻ نماز جو وقت ٿي ويو آهي، جيتوڻيڪ قريشي صاحب سندس ماتحت هو.
حديث شريف آهي ته، ’لڄ ۽ ايمان ٻه گڏيل سڱ آهن، جي هڪڙو اٿي ٿو وڃي‘ ته ٻيو به هليو ٿو وڃي. حديث شريف آهي ته، ’بهترين ورثو جو توهان اولاد کي ڏئي سگهو ٿا سو آهي خلق.‘ ٻي به هڪ حديث شريف آهي ته، ’مان نبي ان ڪري موڪليو ويو آهيان ته ماڻهن جي اخلاق کي زور وٺايان!‘ يعني نبوت جو مقصد ئي هو اخلاقن کي زور وٺائڻ. پاڻ سڳورا اخلاق جو بهترين نمونو هئا، برداشت، ڌيرج، عزت، محبت، مانُ مريادا جهڙيون وصفون منجهن پرڀور ۽ بي حساب هيون. اندازو لڳايو ته هڪ اعرابي سفر ڪري تڪڙو تڪڙو مسجد نبوي ۾ داخل ٿيو ۽ ايترو مجبور هو مسجد ۾ ئي هڪ ڪنڊ ۾ پيشاب ڪرڻ ويهي رهيو. اصحاب سڳورا کيس منع ڪرڻ لاءِ اٿيا ته حضور ﷺ جي کين روڪيو ۽ چيو ته هن کي آرام سان واندو ٿيڻ ڏيو. جڏهن هو شخص واندو ٿي آيو ته حضور رحمة اللعالمين کيس ڪجهه به نه چيو، پوءِ کيس پاسيرو وٺي سمجهايو ته مسجد ۾ ائين نه ڪبو آهي. برداشت ۽ رحم ۽ خلق جي حد ته ڏسو. اڄ جيڪڏهم ان مسجد ۾ ائين ڪريان ته هوند ملان ۽ ماڻهو سندس هڏ گڏ ڀڃي رکن، اهڙيون ڳالهيون ۽ حديثون بابا اسان کي ننڍي هوندي ئي ذهن نشين ڪرائيندو هو. بلڪه اهڙيون حديثون ڪاري مس ۽ ڪلڪ سان سهڻن اکرن ۾ لکائي گهر ۾ لڳائي ڇڏيو هئائين. جيئن هر وقت ڏسندا رهون. پاڻ سڳورن جي اٿڻي ويهڻي، پوشاڪ ۽ کاڌي وغيره بابت به ٻڌائيندو رهندو هو. پاڻ به ڪوشش ڪري عملي طرح ايئن ئي ڪندو هو. ڪڏهن به کاڌي مان وِڏ ڪونه ڪڍيائين.جهڙو مليس جيترو مليس، شڪر ڪري کائي ويندو هو. ڪڏهن ڪو کاڌو وڻيس ته ضرور ساراهه ڪري چوندو هو، ”بيگم! اڄ ته ماني فرسٽ ڪلاس هئي.“ ’فرسٽ ڪلاس‘ جو لفظ گهڻو ڪري پسنديده عمل، نتيجي يا ڪنهن به شيءِ لاءِ استعمال ڪندو هو. اهڙي طرح قرآن شريف جون ننڍيون آيتون به ڪاري مس سان لکارائي گهر ۾ ڀتين تي هڻائي ڇڏيون هئائين. مثلاََ ’فضول خرچ ڪندڙ شيطانن جا ڀائر آهن‘ يا ’تحقيق ڪوڙ ڳالهائيندڙ تي الله جي لعنت آهي‘ وغيره. ننڍي هوندي ڪچي ذهن تي اهڙيون ڳالهيون نقش ٿي وڃن ٿيون. ڏسو ٻاراڻي درجن جا پڙهيل بيت اڄ به اسان کي ياد آهن ۽ اڄ ڪوشش ڪرڻ سان به سٺا سٺا شعر ياد نٿا پون. ڀيرومل مهر چند جا بيت ”منهنجي امڙ!“ ... ”وقت چئي آءٌ بادشاهه!“ سٺ پنجهٺ سالن کان پوءِ به اڄ تائين ياد آهن.
بابا کي ٻار جي نفسيات جو ڀرپور علم هو تنهن ڪري ننڍي هوندي ئي اهڙيون تدبيرون ڪيائين. ننڍا ننڍا ۽ سؤلا سؤلا مثال ڏئي وڏا معاملا سمجهائي ڇڏيندو هو، مثلاََ برداشت ۽ ٻين جو حق تسليم ڪرڻ لاءِ چوندو هو ته ”بابا ڏسو ته بازار ۾ اڪيچار ماڻهو آمهون سامهون مخالف رخ ۾ پيا هلن، جيڪڏهن ڪو چوي ته مان ته نڪ سامهون سڌو ويندس ۽ پاسيرو نه ٿيندس ته ضرور ٽڪراءُ ٿيندو ۽ توڙ تائين پهچي به ڪونه سگهبو، پر جي ٻين کي راهه ڏيندو ۽ مُڙندو پاسو وٺندو ويندو ته ضرور توڙ تائين پهچي ويندو!“ اهڙو مثال ٻڌي اسين ٻار ته سيئو بازار جي منظر ۾ گم ٿي ويندا هئاسون ۽ آسيرو پاسيرو ٿي گهاڙ واهه تائين نڪري ويندا هئاسون. ادا وڏو شمس الدين ابڙو ته قوت برداشت جو بيمثال نمونو بڻجي ويو. ڪڏهن به ڪاوڙ ۽ غصو ڪونه ايندو هوس بس ويٺو کلندو هو. وٽس هڪڙو نوڪر بورچي هئو. ڏاڍيون چوريون ڪيائين. مون توڙي ٻين دوستن کيس بار بار ٻڌايو ته به چوندو هو ته ”برابر چور آهي پر ويچاري کي جوا جي عادت آهي سو ڇا ڪجي!“ تان جو اوڙي پاڙي جي معزز ماڻهن شڪايتون ڪيس ته ”استاد (سڀ کيس استاد سڏيندا هئا، ويندي ذوالفقار علي خان ڀٽو به کيس استاد ڪري سڏيندو هو.) تنهنجي نالي تي اسان کان روڪ رپيا ۽ هنڌ بسترا به وٺي ويو آهي“ سڏي نوڪر کان پڇيائين ۽ انهيءَ مڃيو. تڏهن وڃي صوبيدار کي گهرائي نوڪر سندس حوالي ڪيائين. مٿس ڪيس هليو ۽ ڇهه مهينا سزا کائي ويو. مان تن ڏينهن ۾ کپري ۾ جج هئس، هڪ دفعي جو اچان ته ساڳيو نوڪر پيو ڪم ڪري. حيران ٿي چيم ته ”ادا هيءُ ڇا؟“ کلي چيائين ته ”ادا ڇا ڪجي بک ٿي مئو، ٻيو ته ڪو نوڪري ڪونه ڏئيس ها، سو چيومانس ته ڀلي ڪم ڪر!“ اها هئي قوت برداشت جي تعليم ۽ تربيت، جا بابا اسان کي ڪچي وهيءَ ۾ ئي ڏني هئي.
مان جڏهن کپري ۾ جج جي چارج ورتي ته بابا جو جيڪو پهريون خط مون وٽ پهتو سو مون وٽ اڃا سانڍيل آهي. بابا اسان سڀني سان خط و ڪتابت انگريزيءَ ۾ ڪندو هو، اسين به ائين ڪندا هئاسون، پهرئين خط ۾ لکيائين ته، ”پٽ ضمير جو پئسن سان سودو تمام مهانگو سودو آهي. سو ڪنهن به وقت جيڪڏهن سمجهين ته ان کان سواءِ چارو ناهي ته هڪدم نوڪري ڇڏي واپس هليو اچجان. الله وٽ ۽ مون وٽ ايترو ڪجهه آهي جو توکي کارائي سگهنداسون!“ ڇا ٿا ڀانيو؟ ڪنهن جو پيءُ اهڙي معزز نوڪري ڇڏڻ جي تلقين ڪري ته پوءِ ڪير آ جو ضمير جو سودو ڪري ۽ رشوت وٺي، اهڙا پيئر به گم ٿي ويا، الله واقعي ڏئي ٿو. مان ان جو زنده مثال آهيان ۽ گواهي ڏيان ٿو.
الله رب العالمين آهي ۽ رزق جو ذمو پاڻ کنيو اٿائين. بابا جڏهن 1944ع ۾ رٽائر ٿيو ته سندس پينشن 240 رپيه ماهوار مقرر ٿي. پاڻ بلڪل فڪرمند ڪونه ٿيو. هاسٽل ۾ سڀني شاگردن ۽ استادن گڏجي سندس الوداعي دعوت ڪئي، ڪجهه استادن ۽ شاگردن تقريرون ڪيون، ڪجهه شاگرد ته زار و قطار روئڻ به لڳا. آخر ۾ پاڻ اٿي وعظ نموني سڀني کي نصيحتون ڪيائين، ۽ مزاحيه جملا به ڳالهايائين پر مون ڏٺو ته سندس اکين ۾ به پاڻي تري آيو هو. خدا جو شان ڏسو ته سرڪار پاران کيس مير تاج محمد خان خلف شير سنڌ مير شير محمد خان جو اتاليق مقرر ڪيو ويو، پنج سئو رپيا ماهوار وظيفي سان. ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿي پيا. پاڻ ميرپور خاص غريب آباد محلي ۾ جاءِ مسواڙ تي وٺي رهائش اختيار ڪيائين. خانبهادر محمد حيات خان جوڻيجو سندس پاڙيسري هو.
خانبهادر صاحب رڄ چڱو مڙس، لاجواب ماڻهو هو. ڪروڙ پتي پشتي زميندار هو ته به پوشاڪ، رهائش ۽ اٿڻي ويهڻي بلڪل سادگي واري، سونهاري هوندي هئس ۽ اڇي پڳ ٻڌندو هو. مهمان جام ايندا هئس غريب غربا هاري ناري ۽ ٻيا. مون پنهنجي اکين سان ڏٺو ته خانبهادر صاحب پاڻ پنهنجي هٿن سان ٻوڙ جا ڍاڪون ۽ مانين جون ٿالهيون کنيو پيو ايندو هو. وري هٿ به سڀني کي پاڻ ڌوئاريندو هو. اها شانائتي روش به اڄڪلهه گم ٿي وئي آهي. اتي ئي سندس ٻن فرزندن ڪريمداد ۽ علي خان سان واقفيت ٿي جا سالن جا سال هلندي اچي. ڪريمداد گذاري ويو آهي باقي علي خان ۽ سندس ننڍو ڀاءُ سانگهڙ ڇڏي مستقل ڪراچي ۾ رهن ٿا. علي خان ته نواز دور ۾ فيڊرل منسٽر به ٿيو. خانبهادر صاحب ٻنهي پٽن کي ننڍي ئي پروفيسر ڊيو آرٽ جي حوالي ڪري ڇڏيو هو، جنهن جي فئملي سان هو گهر ڀاتي طور رهندا هئا. هو ڪريمداد کي ڪينٽ ۽ علي خان کي ايلن ڪري سڏيندا هئا. پر ٻنهي پنهنجو ديسي ڪلچر ڪونه ڇڏيو.
ڪريمداد ته منهنجو گهاٽو دوست هو پر جهڙوڪر منهنجو مريد يعني منهنجي اخلاق ۽ ڪردار کان ڏاڍو متاثر هو. ساڻس گڏ مون پروفيسر ڊيوآرٽ سان به ملاقاتون ڪيون پر هو صاحب مونکي بلڪل سطحي نظر آيو. ٻاهريون ڏيک ويک، پوشاڪ ۽ شاهوڪاري کيس گهڻو متاثر ڪندا هئا (سندس مداحن کان معذرت). منهنجي ننڍي ڀاءُ ڪمال جو هڪ گهاٽو يار هو محمد علي ٽڳڙ، جو نذر محمد ٽڳڙ اي. ڊي. ايم حيدرآباد جو ننڍو ڀاءَ هو. نذر محمد به واهه جو يار ويس ماڻهو هو. حيدرآباد جا سڀ وڏا ماڻهو توڙي غريب غربا مٽ مائٽ وٽس ڳاهٽ پيا ٿيندا هئا. کارائڻ پيارڻ رهائڻ ۽ سندن ڪم ڪار ڪرڻ سندس شيوو هوندو هو. وڏي هلندي پڄندي وارو ۽ فياض هو. محمد علي ٽڳڙ کي شهزادن وانگر پاليائين، محمد علي ٽڳڙ خوبرو جوان هو. پروفيسر ڊيوآرٽ ڊي. جي نيشنل ڪاليج جو پرنسپال بڻيو. ڪو شاگرد وٽس ڪم ڪار سان ويندو هو ته کيس پيرن کان وٺي مٿي تائين جاچيندو هو ۽ جيڪڏهن منجهس ڪا وِڏ نظر آئي ته اتي جو اتي ڇڙٻ ڏئي واپس ڪندو هو.
محمد علي ٽڳڙ ڏاڍو سمجهو ۽ چتر هو. ڀلو فل سوٽ ڪڍي انهي ئي رنگ جي قميص ٺهرايائين جنهن کي بٽڻ به نيلي رنگ جا وجهارايائين، ان تي ميچنگ ٽاءِ ٻڌي چمڪيلو بوٽ پائي وڃي پروفيسر ڊيو آرٽ سان سندس بنگلي تي مليو، جنهن کيس هيٺ کان مٿي ڏسي کلي چيو. ته ”في الحال منهنجي ڌيءَ سان ڪچهري ڪر مان اجهو ٿو اچان!“ ڪرستان ڪلچر ۽ گووا جو ڪلچر ائين هو. مون به عمر گذاري آهي ڪراچي ۾، ۽ مون ۽ منهنجن ڪيترن دوستن جو اهو ئي تجربو هو. مير علي بخش خان ٽالپر ايم اين اي شاگردن واري زماني ۾ رهندو ئي سامرسيٽ اسٽريٽ جي هڪ فليٽ ۾ هو جتي رڳو ڪرستان ۽ گوواني هئا. مرحوم قيصر خان جتوئي ايڊووڪيٽ به اتي ئي رهندو هو. شمس الدين بلوچ ته شادي هڪ ڪرستان ڇوڪري سان ڪئي ۽ هاڻي ان سان گڏ آمريڪا ۾ رهي ٿو.
غريب آباد ميرپور خاص ۾ رٽائر ٿيڻ کان پوءِ بابا ڀرپور زندگي گذاري. هڪ ته مير تاج محمد خان، جو جوانيءَ ۾ قدم رکي رهيو هو، ان جي سنڀال سندس ذمي هئي ۽ ان تي پورو پورو توجهه ڏنائين. مير صاحب هڪ ته ميراڻو ٻار ٻيو سندس عادتون پڪيون ٿيل، مثلاََ مير صاحب صبح جو ننڊ مان دير سان اٿندو ۽ سڄو ڏينهن آلسي ٿيو پيو اوٻاسيون ڏيندو هو. مهيني ٻن ۾ مير صاحب ماڻهو ئي ٻيو ٿي ويو. صبح جو سوير اٿڻ، ڏندڻ ڪرڻ، وهنجڻ، ورزش ڪرڻ، کاڌي ۾ ڀاڄيون، ميوا ۽ کير استعمال ڪرڻ، پڙهڻ تي ڌيان ڏيڻ، استادن جي عزت ڪرڻ، اسلامي ڳالهيون شوق سان ٻڌڻ، جڏهن اهي سڀ تبديليون مير صاحب ۾ اچي ويون ۽ هڪ ذميدار نوجوان ٿي پيو ته بابا پاڻمرادو مٿي لکي موڪليو ته هاڻي مير صاحب کي سنڀاليندڙ جي ضرورت نه آهي، بلڪ هو پاڻ سڀ ذميواريون سنڀالي سگهي ٿو. مير صاحب اڃا به جڏهن مونسان ملندو آهي ته اهڙيون ڳالهيون ڪندو آهي ۽ بابا ته ڇا، منهنجي به عزت ڪندو آهي.
غريب آباد ۾ اسان جي گهر جي پٺيان واري گهٽيءَ ۾ مير امام بخش خان ولد سردار بهادر مير الهداد خان ٽالپر نئون بنگلو جوڙايو جو تمام سهڻو هو. مير امام بخش خان منهنجي دوست مير علي بخش خان جو وڏو ڀاءُ هو. مير صاحبن ۾ مزاح جو حس ڏاڍو ڀرپور هئو. خود سردار بهادر جو به اهو ذوق هو. بابا هڪ دفعي سردار بهادر کي چيو ته ”توهان وٽ سون امانت رکڻو اٿم.“ سردار بهادر خنده پيشاني سان چيو ته ”ڀلي، دير ڇا جي آهي؟“ مان پاڻ حيران ته بابا وٽ سون ڪٿان آيو؟ ڪجهه ڏينهن کانپوءِ بابا وري سردار بهادر وٽ هليو ۽ کيسي مان هڪڙي ڏهن تولن واري سون جي ڏٽي ڪڍي کيس ڏنائين. سردار بهادر ٽهڪ ڏئي چيو، ”مار! خانصاحب توتي ته وڏو بار هو، سڄو ٻاچڪو سون جو پٺيءَ تي لڏي آيو آهين“ بابا طنز سمجهندي مشڪندي چيو ته ”منهنجو ٻاچڪو اهو ئي آهي.“ مڄاڻ بچت خاطر هڪ هندو ماستر جي صلاح تي ڏهه تولا سون وٺي رکيو هئائين. تن ڏينهن ۾ سون جو اگهه پنجاهه سٺ رپيه تولو هو.
انهيءَ پوئين گهٽيءَ ۾ مسجد هئي، جنهن ۾ جمعي نماز پڙهندا هئاسون. خطبو ملان پڙهندو هو، امامت به اهو ڪندو هو. دعا کان پوءِ بابا اٿي بيهندو هو ۽ سڀني کي ويهڻ لاءِ چوندو هو ۽ پوءِ وعظ ڪندو هو. اسلامي معاشري ۽ سماج تي ۽ سيرت النبي ﷺ عالم ته هو وري اخلاص ۽ همدردي به سو ماڻهو سندس عزت ڪندا هئا ۽ کيس سڃاڻندا به هئا سي هر جمع تي سندس وعظ جو شوق سان انتظار ڪندا هئا. ملان کي اچي ڊپ لڳو ته هي رٽائرڊ ڪامورو ڪو سندس جاءِ ڀرڻ ٿو چاهي، سو هڪ جمعي تي جيئن ئي بابا اٿيو ته ملان ڪاوڙ ۾ اچي کيس جهليو ۽ منع ڪئي ۽ ماڻهن کي به ڇيڙيائين ته هي ڏاڙهيءَ ڪوڙيو کين گمراهه پيو ڪري. مون ڀانيون ته اجهو ٿو جهيڙو ٿئي پر بابا اڏول ٿيو مشڪندو رهيو ۽ ملان ۽ ماڻهن کي سمجهايائين ته از روءِ قرآن، چڱائيءَ جي تلقين ڪرڻ ۽ براين کان روڪڻ هر مسلمان جو فرض آهي ۽ ڪيتريون ئي آيتون پڙهي انهن جو ترجمو به ٻڌائيندو ويو ۽ مسجد جا آداب به سمجهائيندو ويو. ملان ککو وکو ٿي ويو، ڇو ته وٽس ايترو علم ڪونه هو سو بڙ بڙ ڪندو نڪري ويو.
بابا جيسين ميرپور خاص ۾ هئو ته اهو تبليغ جو سلسلو مسجد ۾ هلندو آيو. ماڻهن جي سوالن ۽ مسئلن جا جواب به شريعت موجب ڏيندو رهندو هو. ميرپور خاص جي جامع مسجد جو امام هڪ شيخ صاحب هو ان سان به سندس ڪچهريون ٿينديون هيون. ٻيو به ريلوي جو بابو هو جنهن ۾ تڙپ ۽ تلاش جو جذبو هو. رستي تي بيهاري سوال جواب ۽ علم جي گفتگو ۾ لڳي ويندو هو. بابا جيتوڻيڪ ٿور ڳالهائو ۽ وقت جو پابند هو ته به ساڻس اسلام بابت گفتگو ڪندو رهندو هو. بابو صاحب تصوف ۽ روحانيت ڏانهن مائل ۽ بابا سختيءَ سان اسلامي سماج معاشري ۽ دنيوي ترقي جو قائل هو ۽ ٻئي هڪٻئي کي هم خيال نه ڪري سگهيا. شيخ عبدالستار ائڊيشنل ائڊووڪيٽ جنرل ڳالهه ٿو ڪري ته هو ۽ ان جا ڪجهه دوست هوٽل تي چانهه پيئندي سائين يعني بابا کي رستي تي ڏسندا هئا ته سائينءَ جي رعب کان هوٽل جي پٺئين دروازي کان ڀڄي ويندا هئا ته متان سائين چوي ته ڇوڪرا لوفر ٿي پيا آهن ۽ هوٽلن تي ويٺا آهن. ان دور ۾ مارل ڪوڊ (اخلاقي قدر) ايڏو مضبوط هئا جو سئنيما ته ڇا پر هوٽل تي ويهڻ به عيب هو. هي مان 1945-1940ع جي ڳالهه ٿو ڪيان. پر وڏي ڳالهه آهي بابا جي اخلاقي رعب جي! اڄ ماستر شاگردن سان گڏ هوٽلن تي ويٺا سگريٽ پيئن ۽ مٿان وري شڪايت ڪن ته استادن جي اها عزت نه رهي آهي.
بابا مونکي ننڍي هوندي جڏهن اڃا مان سنڌي پرائمريءَ ۾ هوندو هئس ته ڳوٺ نظر ابڙي ۾ داخل ڪرايو جتي هڪ سٺو استاد سائين جڳتراءِ هو. وري چوٿين درجي سنڌيءَ ۾ ڳوٺ وليد ۾ داخل ڪرايائين جتي سائين آسنداس استاد هو، هيڏو سارو پنڌ ڪري شهر کان ٻاهر ستن اٺن سالن جي ٻار کي موڪلڻ، مونکي سمجهه ۾ نه آيو. شايد ٻهراڙي جي ماحول کان مانوس ڪرڻ مطلب هو يا استاد سٺا هئا. ڪجهه استاد جو اخلاقي ڪردار ڪجهه مائٽاڻي تربيت اهڙي هئي جو استاد لاءِ بيحد احترام هوندو هو. هڪ دفعي پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ راءِ صاحب ٽوپڻ داس واري بنگلي جي ٿلهي تي ڪرسيون وجهيو يارن دوستن سان ويٺا هئاسون ته ڏٺم ته رستي سان هڪ ڌوتي بند پوڙهو هندو پيو وڃي. اکين تي ٿلهن شيشن واري عينڪ، هٿ ۾ لٺ ۽ چمپل ڦاٽل، چتائي چتائي چيم ”اڙي هي ته سائين جڳتراءِ‘“ اٿي وڃي پيرين پيومانس. منجهي پيو پڇيائين ”ابا ڪير آهين؟“ چيم سائين جمال الدين ابڙو. چي ”ابا تون ته سيشن جج آهين نه؟“ مون چيو ”هائو سائين! پر آهيان ته توهانجو شاگرد“ هٿ مان وٺي ٿلهي تي ويهاريومانس. لمليٽ جي بوتل به پياري مانس. ڏاڍيون دعائون ڏنائين. سائين جڳتراءِ عزت لهڻي، يعني ڪمانڊ ڪئي. سندس اخلاق ۽ ڪردار ئي اهڙو هو. عزت ڪمانڊ ڪبي آهي، نه ڪ خيرات ۾ ملندي آهي. پنهنجو اخلاق ۽ ڪردار صحيح هجي ته ڪو ٻيو بيعزتي ڪري ئي نٿو سگهي. اها ڳالهه مان ور ور ڪري پنهنجي گهر ۾ دهرائيندو آيو آهيان. منهنجا ٻار ته اها ڳالهه سمجهي ويا پر منهنجي گهر واري مرحوم اصلي نه سمجهي سگهي. ڇاڪاڻ ته عورتن جو ماحول ئي ٻيو ٿو ٿئي ۽ پچر ٿي هلي.
ڇاڪاڻ ته سندس اخلاق ۽ ڪردار بيداغ هئا، ان ڪري هوءَ پچر ۽ گلا کي بيعزتي سمجهندي رهي. مونکان سوال ڪندي هئي ته ”رستي ويندي توهان کي ڪو گار ڏئي ته اها بيعزتي نه ٿي؟“ مان کلي چوندو هئس، ”سرڪار منهنجي عزت ايتري ٽانڪئي آهي ڇا جو ڪنهن جي گار سان ٽٽي پئي؟“ لاجواب ٿي ويندي هئي پر مطمئن نه ٿيندي هئي. هڪ ڏينهن گهر ۾ ٻارن جي روبرو مون ان موضوع تي سيشن (نشست) ڪيو. مثال ڏنم ته حضور ﷺجن کي به گهٽ وڌ ڳالهايو ويو. مٿس پٿر ۽ گند ڪچرو اڇليو ويو پوءِ ڇا اها حضور جن جي بيعزتي ٿي يا انهن ملعونن جي؟ عزت ماڻهوءَ جي عمل ۽ نيڪ نيتي سان محفوظ آهي، جنهن کي ڪو خارجي عمل، ڪا رهڙ يا رنڊ پهچائي نٿو سگهي.
علامه آءِ آءِ قاضي هڪ لڱا چيو ته ”مان جيڪڏهن ٻهارو کڻي تلڪ چاڙهيءَ تي ٻهارو ڏيان ته مان علامه قاضيءَ مان مٽجي ٻيو ماڻهو ٿي پوندس ڇا؟“ منهنجي مرحوم گهر واري ڳالهه ته سمجهي وئي، ته به چيائين ته ”اهو ٻيو زمانو هو ۽ هاڻوڪو ماحول ٻيو آهي، ماڻهن جي سوچ به ٻي آهي ۽ نه وري اسان اهڙا وڏا علامه آهيون.“ سندس ڳالهه ۾ به سچائي هئي ۽ ڇوڪرين به سندس پاسو کنيون ته اسڪول ڪاليج ۾ سادا ڪپڙا پائي ٿيون وڃيون ته سُڃائيءَ جا طعنا ٿا ملن. ڳالهه اها به سچي هئي پر پرائي سوچ تي پاڻ کي مٽائبو رهبو ته پوءِ ’ريساڙو گدڙ‘ وڃي ٿبو. ڇوڪريون به سمجهي ويون پر عملي طرح سوسائٽيءَ جي ڌارا مان ته عورتون ٿيون گذرن تنهن ڪري مون وڌيڪ سختي ڪانه ڪئي، رڳو بابا جو مثال ڏنم ته ”ڏسو ڪيڏو سادو هو ڪپڙي لٽي کاڌي پيتي ۽ اٿڻي ويهڻيءَ ۾، مسواڙي گهر ۾ رهيو. گاڏي ڪار ته ٺهي ٽانگي ۾ به ڪين چڙهي پر سندس عزت سندس علم ۽ اخلاق جي ڪري آهي جا کانئس ڪير به کسي نه سگهندو.
هاڻي توهان پاڻ فيصلو ڪيو ته هو علم ۽ اخلاق ڇڏي ماڻهو جي سطح تي لهي اچي يا ماڻهو سندس سطح تي پهچڻ جي ڪوشش ڪن ۽ مٿس رشڪ ڪن. جبل تي بيهبو ته سڀڪو سندس چوٽيءَ ڏي نهاريندو ۽ مٿي چڙهڻ جي ڪوشش ڪندو. باقي جي وڇائجِي گِلم ٿي پئبو ته سڀ ڪو مٿس بالم ٿي چڙهي ويهندو. ڇا ڪو پرمتڙيو ٿيڻ قبول ڪندو؟“ بهرڪيف، مناظرو مون کٽيو ۽ سڀ ماٺ ٿي ويا. اڄ جڏهن پروفيسر ڀارواڻيءَ جو ڪلچر بابت مقالو مان گهر ڀاتين سان لاڳو ڪيان ٿو ته مطمئن آهيان ته ڪي، بلڪه ڪافي داڻا چڱائيءَ جا منهنجي هر هڪ گهرڀاتيءَ ۾ پاڇي رهجي ويا آهن، الحمد الله جنهن به شعبي ۾ آهن، ڌيئون توڙي پٽ، مڙيئي ڪجهه قدر يگانا آهن.
نڪي مان، نڪي بابا ڪرامتن جا قائل هئاسون، بابا ته سختي سان ڪرامتن ۽ روحانيت جي مخالفت ڪندو هو. پيري، مريدي ۽ مرشدن ۾ انڌو عقيدو، سندس تنقيد جا موضوع هئا، خفِي ذڪر ۽ جلي ذڪر تي طنز ڪندو هو ته رڳو ’الله الله‘ چوڻ يا ’لاالھ الاالله ‘ جي وِرد مان ڇا ورندو؟ سندس سڄو زور عمل تي هو. چوندو هو ته ” ’الله الله‘ يا ’لاالھ الاالله ‘ چوڻ ته طوطي جي ٻولي آهي، جيسين ان تي دل سان يقين رکي اِهي عمل ڪجن جن بابت الله ۽ سندس رسول حڪم ڪيو آهي. چوندو هو ته، ڪلمي جو مطلب ئي اهو اهي ته زندگي جي هر ڪم ڪار ۾ الله ۽ رسول جي احڪام کانسواءِ، ٻئي ڪنهن جو به حڪم نه مڃجي ۽ سموري زندگي اهڙي نموني ئي گذاري وڃجي. بندو هڪ نوڪر جيان آهي، ڇو ته هو ’عبد‘ آهي.“ مثال ڏيندو هو ته ”جيڪڏهن نوڪر هٿ ٻڌيو بيٺو هجي ۽ پيو چوي ته ’سائين مان تنهنجو نوڪر، ٻانهون، غلام‘ مالڪ چويس ته ’چڱو مان وڃان ٿو، صفائي ڪري ڇڏجانءِ. بوٽ پالش ڪري ڇڏجانءِ ۽ ماني ٺاهي رکجانءِ‘، جڏهن مالڪ موٽي ته نوڪر ٻانهون ٻڌيو بيٺو هجي ته ’سائين مان نوڪر غلام‘ جي پڇيس ته ’صفائي ڪيئي؟‘ چي ’نه سائين‘، بوٽ پالش ڪيئي چي ’نه سائين‘، ماني ٺاهي اٿئي چي ’نه سائين، مان توهان جو نوڪر، غلام، ٻانهون!‘، ته مالڪ کيس نالائق سمجهي ڪڍي ڇڏيندو يا خوش ٿي شابس ڏيندو؟“
اهو حال سڄي امت جو آهي، جو نه الله جي عزت نه رسول جي عزت. رڳو زباني جمع خرچ. پڇاڙيءَ واري بيماريءَ ۾آخري وقت اسان جو ننڍو چاچو علي محمد وٽس آيو ۽ چيائينس ته ”ادا هي ڪلمي پڙهڻ جو وقت آهي ڪلمو پڙهو!“ ته ڪمال اعتماد سان جواب ڏنائينس ته ”هيءُ ته بيڪاري جو وقت آهي، ڪلمو پڙهڻ ته سڄي زندگيءَ جو مسلسل عمل هو، هاڻي پڙهڻ مان ڪهڙو فائدو؟“ چاچو ڏکارو ٿي اٿي ويو. چي ”ڪلمو به نصيب نه ٿيس!“ پر بابا مطمئن هو ۽ سندس منهن تي عجيب پراعتماد رونق هئي. پاڻ اندازو لڳايو ته ان ماڻهن جي عملي زندگي ڪهڙي نه پاڪيزه ۽ بي داغ هوندي ۽ سندس ايمان ڪيڏو نه غير متزلزل هوندو.
بابا وٽ ٻه پٽيوالا هوندا هئا. هڪڙو نائڪ، خيرپور ميرس جو صاحب خان جانوري، جوا هلِ تشيع جو هو، وڏا اڇا شهپر هوندا هئس ۽ گهڻو ڪري روزانو شيوَ ڪندو يعني ڏاڙهي ڪوڙيندو هو، ٻيو محمد اسماعيل جو ننڍو نيٽو خوبرو جوان هو جو بورچيءَ جو ڪم ڪندو هو. ٽيون هو جت ڇاڪاڻ ته تن ڏينهن ۾ آفيسر اُٺ تي چڙهي گشت ڪندا هئا. مون به ڪئين ڀيرا اُٺ جي سواري ڪئي. هڪ دفعي لڪي شاهه صدر جي سرڪاري بنگلي ۾ منزل انداز هئاسين. منجهند جي ماني کائي هٿ ڌوئڻ لاءِ ٻاهر نڪتاسين. اسماعيل هٿ ڌوئاريا ۽ صاحب خان ادب سان بيٺو هو. سامهون لڪيءَ جا جبل ڀت وانگر بيٺا هئا. مون جبل پهريون دفعو ڏٺا هئا. ايئن پي لڳا ڄڻ اوڏڙو بيٺا آهن. ٽاڪ منجهند غضب جي گرمي ۽ لُڪ پي لڳي مون بابا کي چيو ته ”مان جبل ڏسي ٿو اچان“. چيائين ته ”بابا ويجهو ڪونهي ڪوهه پنڌ جو پري آهي!“ مونکي اعتبار نه آيو. ڀلا اکئين بيٺو ڏسان سو چيومانس ته ”توهان رڳو موڪل ڏيو مان ڊوڙي جبل کي هٿ لائي جهٽ ٿو موٽي اچان!“ منع ڪري چيائين ”سڀاڻي ٽانگي تي هلي توکي گهمائي ايندس، اتي چشما به آهن، واهه جو نظارو آهي پر جي مينهن پئجي وڃي ته واهه واهه، جبل تي آبشار وهي هلندا ۽ نئن ڪڙڪا ڪري وهندي!“ ائين چئي بابا سمهڻ لاءِ اندر هليو ويو. اتي خان صاحب چيو ته ”خدا خير ڪري اڄ الائي ڪيڏو مينهن وسندو!“ مون چيو ”ههڙي لڪ ۽ گرمي، هڪ ننڍڙي ڪڪري به آسمان ۾ ڪانهي، مينهن وري ڪٿان پوندو!“ صاحب خان وري به چيو ته ”ڏسجو ويٺا، مون صاحب جا اهڙا ڪيئي معجزا ڏٺا آهن!“ خير مان به اندر وڃي سمهي پيس.
عصر نماز مهل جڏهن نڪرون ته ڪارونڀار لڳو پيو هجي. مينهن جا ڪڙڪا هجن ۽ جبل تان آبشار پيا وهن. صاحب خان فاتحانه انداز ۾ چيو، ”ڏٺئي ننڍا صاحب!“ مون ته سندس ڳالهه تي ڌيان ڪونه ڏنو پر منظر اڃا تائين چٽو ياد اٿم. هاڻي سوچيان ٿو ته ڪرامت ۽ معجزي جو سوال ئي ڪونهي پر الله تبارڪ و تعاليٰ جي رحمت جوش ۾ اچيو وڃي ۽ اهڙا واقعا ظهور پذير ٿين ٿا. ترقي پسند ماڻهو انهيءَ کي اتفاق چون ٿا. بابا پاڻ ان کي اتفاق ۽ الله جي رحمت سڏيو، پر بقول صاحب خان جانوريءَ جي ته اتفاق به ايڪڙ ٻيڪڙ نه، هت ته هر هر اتفاق ۽ حادثا پيا ٿين. مان انهيءَ معمي کي اڃا سمجهي نه سگهيو آهيان ۽ آهي به سمجهه کان ٻاهر.
ڳوٺ ۾ ننڍي هوندي ڇا ڪندا هئاسون. جو هڪڙو ننڍو کڏو کوٽي ان ۾ پاڻي جو دلو هاري هڪ دُٻو ٺاهيندا هئاسون. وچ ۾ هڪ ننڍي ڪاٺي کوڙي پوءِ هڪ ماڪوڙو پڪڙي ان کي ڪاٺيءَ تي چاڙهي ڇڏيندا هئاسون، پوءِ اهو ماڪوڙو ويچارو پيو هلندو هو. چوٽ تي چڙهي خلا ڏسي هيٺ لهندو هو ۽ وري پاڻي ڏسي مٿي چڙهندو هو. اسين کيس ائين لهندو چڙهندو ڏسي مزو وٺي راند ۾ لڳي ويندا هئاسين، ڪلاڪ ٻن کان پوءِ موٽي اچي ڏسون ته ماڪوڙو انهي لهه چڙهه ۾ لڳو پيو هجي. کيس نه اهو مانڊاڻ سمجهه ۾ اچي، نه ان مانڊاڻ کي مٽائي يا ڊاهي سگهي. اسان جي به اها ئي حالت آهي. صبح سان بٽڻ دٻايو ته وٺ وٺان شروع، ويندي جڏهن رات جو بٽڻ بند ڪيو ته ڦهه بستري تي ۽ وري ٻئي صبح مشين جي پرزي وانگر ساڳي ٺڙا ٺڪ شروع. ائين اڇا پئجي وڃن ۽ لڱ جواب ڏئي وڃن. پوءِ خبر پوي ته مار هي مٿان ماري ڪنهن اڻ ڏٺي قوت جي اڻ سڻئي حڪم هيٺ ڪري اچي لڙي ٽيپهري ٿي ۽ اجهوڪي اجهو سج لٿو. اها خبر ۽ ڄاڻ به ڪن ڇٽل ۽ شفاف روحن کي پوي ته پوي، باقي سڀ اوندهه ۾ هٿوراڙيون ۽ ٿاڦوڙا هڻي گدلاڻ ڦهلائي وڃي ته نرڳ يا سرڳ واسي ٿين. ڄاڻي ڄاڻڻهار اسين نٿا ڄاڻون، نٿا ڄاڻون. شل ڪا پنهل کي ٻاجهه پوي. ٻيو ڪو ڳَٿو ڳلي ڪونهي. سچل سائينءَ واهه جو چيو:
ميري آهيان مندي آهيان، بيشڪ تيڏي بندي آهيان،
ڍڪين تون ڍولڻا عيب نه ڦولڻا، ننگڙا نماڻي دا جيوين تيوين پالڻا.
اهي هئا استاد اديب جن جي عمل ۽ ڪردار ۽ ڪلام ۾ ڪو فرق ڪونهي. اڄ ڏيڍ هريڙ وارو به اديب ٿي پيو آهي. ٻڌو اٿم ته اهڙا اديبڙا کِجَ (فرسٽريشن) وچان چون ٿا ته پوڙهن اديبن مان جند ئي نٿي ڇٽي. اهو ايئن آهي جيئن ڪو نئون ڳائڻو يا ڳائڻي چوي ته ميڊم نورجهان يا اُم ڪلثوم مان الائي ڪڏهن جند ڇٽندي. ظاهر آهي ته جند تڏهن ڇٽندي جڏهن توهان به موسيقي جي ان منزل تي پهچندا. هو ته مرڻ کان پوءِ به جيئنديون ۽ ڪي ماپا ۽ ماڻ ڇڏي وينديون. هو مري به ڪونه مرنديون. شيخ اياز به ڪونه مرندو.
موسيقي به ڪن قدرتي عناصر تي قابض ٿيو وڃي. آواز جو جادو يا آواز جي سائنسي ۽ ٽيڪنيڪي جوڙجڪ کان ڪو به انڪار نٿو ٿي سگهي. اڄ سائنسدان آواز جي قوت ماپين ٿا ۽ ڪتب آڻين ٿا. گوريلا باندر ۽ هاٿي به سُر ۽ آواز جو اثر قبول ڪن ٿا. ننڍي هوندي زمين ۾ ڪو ننڍڙو گول نشان ڏسندا هئاسون ته ان کي آهستي آهستي کوٽي ڦوڪون ڏئي مٽي پاسي ڪندا هئاسون ته هڪ ميرانجهڙو مٽيءَ جهڙو جيتامڙو نڪرندو هو. صفا گڪُ مُڪ ٿيو پيو هوندو هئو. هلندو يا ڀڄندو ڪونه هو. نالو ته ڪو به ڪونه هئس پر اسان انهيءَ کي گهگهه سڏيندا هئاسون. پوءِ ٿالهي کڻي ان کي ڪاٺي سان وڄائيندا هئاسين ته اهو جيتامڙو جهڙوڪر نچڻ شروع ڪندو هو. ايئن مزو وٺي وري کيس وارياسي زمين تي رکندا هئاسين ته جهٽ مٽيءَ ۾ گم ٿي ويندو هو. ننڍي هوندي. مونکي ياد آهي ته ڪنهن ٻار کي ماتا، ارڙي يا لاکڙو نڪرندو هو ته امان، جنهن جي هندو عورتن سان ڏاڍي چَس هوندي هئي انهن مان ڪن کي سڏائيندي هئي ۽ اهي اچي ڀڄن يا گيت ڳائينديون هيون، مونکي ان گيت جو بند اڃا ياد آهي:
ٺار ماتا ٺار، پنهنجي ٻچڙن کي ٺار!
بيماري کڻي نه ويندي هئي، پر ڪجهه قدر آرام اچي ويندو هو. اڄڪلهه ڊاڪٽر به اها ڳالهه مڃين ٿا. دعا ۽ الفاظ جو اثر ته هر ڪو مڃي ٿو. بابا خود بيمار مٿان هڪ دعا پڙهندو هو ۽ مريض کي فائدو ٿيندو هو پر بابا ان ڳالهه کي اهڙي نموني نه مڃيندو هو. چوندو هو ته الله تعاليٰ کي ٻاڏائجي ٿو ۽ هوئي قادر ۽ شفا ڏيندڙ آهي، اسين ته رڳو عرض ڪرڻ وارا آهيون، بلڪل ٺيڪ، پر اهو به ته ڏسڻو آهي ته عرض ڪرڻ وارو ڪير آهي. بيشڪ الله سائين دعائن ٻڌڻ وارو آهي، پر مون جهڙي هڪ ماڻهو جي دعا ۽ پاڪ پيغمبر جي دعا ۾ الاهي فرق آهي. ڀلا جي آواز، الفاظ ۽ سُر ۾ تاثير آهي ته هڪ نيڪ نيت باعمل ۽ نيڪ ڪردار ماڻهو جي دعا يا صرف اندروني خواهش جو اثر ڇو ڪين ظهور پذير ٿيندو؟ انهيءَ جو اهو مطلب ڪونهي ته اسين ڪچي ايمان جا ٿي ڀورڙا ۽ وسوسي وارا ٿي پئون. بيشڪ نفعو نقصان الله ۽ صرف الله تعاليٰ وٽان آهي.