1
شابس هجي پير صاحب پاڳاري کي جنهن حرن کي حڪم ڏنو ته سنڌ محاذ سنڀاليو. حرن ته ڪمال ڪري ڇڏيو. نه هٿيار، نه سواري، نه کاڌو نه ڪپڙو نه پگهار، باهه ۾ ڪاهي پيا. پيرين اگهاڙا، پٽڪو ۽ سلوار، ڪهاڙي ۽ بندوق. منجهن نظم ۽ ضبط هئو ۽ جذبو به هئو، وڏي ڳالهه ته علائقي جي جاگرافيائي صورتحال جا ڀليءَ ڀانت واقف هئا، ڳوٺ ڳوٺ، راهه رند، ڀٽ، ڏهر، وڻ وانءَ، بلڪه چپي چپي کان واقف هئا. فوجي حڪمت عمليءَ جي لحاظ کان اها ڳالهه تمام اهم، بلڪه اهم ترين آهي. ٻي مهاڀاري لڙائيءَ ۾ جڏهن جرمن فوجون جنرل روميل جي قيادت هيٺ سموري اتر آفريڪا جي برپٽن بيابانن ۾ ملڪن کي هڪدم تيزيءَ سان وٺي ويا، تڏهن انگريز فوجون جنرل مانٽگومري جي قيادت ۾ اتر آفريڪا ۾ ڪاهي پيون.
آمريڪا ان کي ناڪافي سمجهي پنهنجيون فوجون جنرل آئزنهاور جي هٿ هيٺ ساڳي محاذ تي موڪليون. هڪ آمريڪي فوجيءَ جو ڪتاب پڙهيم. لکي ٿو ته اسان آمريڪي، هٿيارن جي زور تي، ٽئنڪون، بارود ۽ راڪيٽن جي زور تي ڌوڪي ڪاهي پياسون پر مانٽگومريءَ جون فوجون ٿورو هلي، اٽالو روڪي، نقشا کڻي پٽ تي ويهي پيا رهن. اسين پيا مٿن کلون ته هي دوڪاندار واپاري ڇا جنگ وڙهندا جو هر ڳالهه جي ويـٺا ٿا تور ماپ ڪن. پتو تڏهن پيو جڏهن آمريڪي فوجون اوجهڙ ۾ نڪري ويون ۽ نازي فوجن جي گهيري ۾ ڦاسي ويون. وري به انگريز فوجون، نقشن جي مدد سان سندن پيرو کڻنديون، جبلن ۽ ٽڪرن جي آڙ وٺنديون، روميل جي فوجن تي پٺيان حملو ڪري گهيرو ٽوڙيو، نيٺ جنرل روميل جهڙي قابل جنرل کي سڄي اتر آفريڪا مان ڀڄايو ويو. اها سڄي انگريز جنرل مانٽگومريءَ جي فتح هئي پر نالو ٿيو آئزن هاور جو جنهن کي اتحادي فوجن جو وڏي ۾ وڏو (سپريم) يعني اعليٰ ترين ڪمانڊر بنايو ويو.
جنرل مانٽگومري، هڪڙوئي انگريز جنرل هو جنهن ان جنگ ۾ فيلڊ مارشل جو عهدو ماڻيو. اهو تمام وڏو اعزاز آهي. اسان وٽ ته جنرل ايوب پاڻ کي پاڻ فيلڊ مارشل بڻائي ڇڏيو، سڄي دنيا، خاص ڪري انگريز، کليا ته هي بنا جنگ وڙهڻ جي ڪيئن ميدان جو مارشل بڻجي ويو. دراصل اها جنرل ايوب جي سياسي حڪمت عملي يا چال هئي ڇاڪاڻ ته هن ڄاتو ٿي ته هو رٽائر ٿيڻ جي عمر کي پهچي چڪو هو. جيڪڏهن هو جنرل جي عهدي تان قاعدن مطابق رٽائر ڪري ها ته ٻيا جنرل ۽ فوجي کيس پريزيڊنٽ ۽ چيف مارشل لا ائڊمنسٽريٽر جي عهدي تان به لاهي ڇڏين ها. فيلڊ مارشل جو ايڏو شان آهي جو هو ڪڏهن به رٽائر نه ٿيندو آهي. جنرل ايوب به سينڊ هرسٽ ملٽري اسڪول لنڊن جو پڙهيل هو سو انکي اها ڄاڻ هئي ۽ پنهنجي چال چلي ويو ۽ سڀني جا وات بند ڪري ڇڏيائين.
فيلڊ مارشل مانٽگومريءَ جو ايڏو مان ۽ شان هو جو جڏهن جرمنيءَ کي شڪست آئي ۽ پيش پوڻ جو دستاويز لکيو ويو ته اهو جنرل مانٽگومري جي حوالي ڪيو ويو. جنرل جي صحيح ڪرڻ کانپوءِ ان تي وزير اعظم ونسٽن چرچل جي ۽ برطانيه جي بادشاهه جي صحيح ٿيڻي هئي، جڏهن مانٽگو مري لنڊن پهتو ته چرچل بيمار هو ۽ ڪنهن سان ملاقات نه ٿي ڪيائين. چرچل پراڻن خيالن جو قدامت پسند ماڻهو هو ۽ هر ڳالهه کي شاهاڻي انداز سان ڪندو هو، جڏهن کيس ٻڌايو ويو ته مانٽگومري آيو آهي ته چيائين ته ”ڀلي تاريخ شاهد ٿئي ته هڪ فاتح جنرل، برطانيه جي وزيراعظم کان بيماري جي بستري تي صحيح ورتي!“ مانٽگومريءَ کي شانائتي لفظن ۾ ڀليڪار ڪيائين ۽ صحيح ڪري ڏنائين. جڏهن مانٽگومريءَ چيس ته ”بادشاهه سلامت (تاج برطانيه چوندا هئا) کان صحيح ته صرف وزيراعظم وٺي سگهندو!“ ته چيائينس ته ”اهو اعزاز به تنهنجو ئي آهي ۽ پنهنجو انعام به، وزيراعظم جي اجازت ۽ مشوري کانسواءِ پاڻ گهري وٺي ڇڏجانءِ، نه ته عام طرح اهڙي انعام اڪرام (لارڊ ٿيڻ وغيره) لاءِ پارليمينٽ، ڪئبينيٽ ۽ وزيراعظم جي سفارش لازمي آهي!“
جنرل مانٽگومريءَ کي شاهي محل ۾ گهرايو ويو ۽ بادشاهه سلامت (تاج برطانيه) دستخط ڪري پڇيو ته هو پاڻ لاءِ ڪهڙو اعزاز پسند ڪندو. خبر اٿـوَ ته مانٽگومري ڇا گهريو؟ چيائين ته ”هي دستاويز مونکي پاڻ وٽ رکڻ جي اجازت ڏني وڃي.“ تاج برطانيه مشڪندي اهڙي اجازت ڏئي ڇڏي. اهو هو فيلڊ مارشل جو شان، هڪ فوجي جنرل لاءِ ان کان وڌ ٻيو ڪهڙو تحفو يا اعزاز ٿي ٿي سگهيو جو ٻي عالمي جنگ جي فتح جو دستاويز کيس عطا ڪيو وڃي. زنده قومون پنهنجن سورمن کي ائين نوازينديون آهن. اسان وانگر نه، جو اسانجي فيلڊ مارشل لاءِ گهٽي گهٽي ۾ ”ايوب ڪتا، هاءِ! هاءِ!“ پي پئي. منهنجي لئبريري ۾ مانٽگومريءَ جو لکيل ڪتاب هو جو لڀيم نٿو نه ته ساڳيا لفظ استعمال ڪيان ها ۽ انهن جو مزو ئي ڪجهه ٻيو آهي.
لئبريري ۾ ڪتاب رڳو هڪ جاءِ کان کڻي ٻي جاءِ تي رکو ته وري هٿ نه ايندو. جهڙوڪر گم ٿي ويو، انهيءَ ڪري منهنجي ۽ بدر جي رڙ پئي پوندي آهي ته ”متان ڪنهن ڪتاب کي هٿ لاٿو اٿئو!“ منهنجو ڪو ڪتاب هيٺ مٿي ٿيو ته بدر کي ڳچيءَ کان جهليندس. بدر جو ڪتاب گم ٿيو ته اچي منهنجن ڪتابن ۾ ڦلهوڙ وجهندو.
ڪتاب ڇا، ڪاغذن سان به اها ويڌن آهي. عورتن کي صفائيءَ، جو ڀوت چڙهيل، ميز جي صفائي کان بچڻ لاءِ مون جدا اگهصافو (ڊسٽر) ميز تي ئي رکي ڇڏيو آهي ۽ پاڻ ئي ميز اگهي، اگهصافو (ڊسٽر) ميز تي ٽيبل لئمپ وٽ رکي ڇڏيندو آهيان. تڏهن به منهنجي گهر واري، هروڀرو، ضرور اچي اگهصاف ڪندي ۽ ٽڙيل پکڙيل ڪتاب ۽ ڪاغذ ٺاهي جوڙي رکندي، منهنجي لاءِ آزار، ڄڻ ڪو زلزلو آيو هجي. نه ڪتاب ملي نه ڪاغذ، پوءِ پيو بڙبڙ ڪندس ته اٿي ايندي، چي ”ڇا کپي؟“، ”اڙي سائين توهانکي ڪهڙي خبر، ڪو اخبار جو ڪٽيل ٽڪرو هوندو، ڪو ٽائيپ ٿيل ڪاغذ، ڪو سنڌيءَ ۾ يا اڙدوءَ ۾ لکيل خط،؟“ چوندي، ”پر توهانکي ڇا کپي؟ سڀ ڪجهه اتي ئي پيو آهي.“ ٻڌائيندومانس ته هڪ کن ۾ اهو ڪاغذ ڪڍي ڏيندي. ثابت ٿيو ته جيڪو هٿ جيڪا شيءِ جتي رکندو، اها خبر ان هٿ کي ئي هوندي، ٻيو ڪو هٿ چراند ڪندو ته بگاڙ اچي ويندو، پوءِ ٿيندا رڳو اوندهه ۾ ٿاڦوڙا.
عبدالله ميمڻ صاحب، جو به لکڻ پڙهڻ سان چاهه آهي. ان سان پنهنجي مسئلي بابت ورجاءِ (share) ڪيم ته وٺي ٽهڪ ڏنائين. چي، منهنجي ۽ منهنجي زال جي وچ ۾ ڪؤڙ ڪلامي (تلخ زباني) به رڳو انهيءَ هڪ معاملي تي ٿيندي آهي. پر انجو سولو علاج ڳولهي لڌو اٿئون. هڪڙو وڏو نيٽ جو دٻو وٺي آيو آهيان جو اڪثر ميرن ڪپڙن رکڻ لاءِ ڪم آڻبو آهي. اهو ميز ڀرسان رکيو آهي. چيو اٿمانس ته ”جيڪي وڻيئي سو ڪر، باقي بيڪار ڪاڳر، پراڻي اخبار وغيره اڇلاءِ نه. ان دٻي ۾ ڦٽي ڪري ڇڏ!“ هاڻي بنا پڇڻ ڳالهائڻ جي، گهربل ڪاڳر، هٿوراڙيون ڏيئي انهيءَ دٻي مان ڪڍي ٿو وٺان. وٺ وٺان ۽ گهوڙا! گهوڙا! ڪرڻ بجاءِ سوچ ڪجي ته ڪانه ڪا متبادل ترڪيب پاڻمرادو نڪري ٿي اچي. اجايو کٽو مٺو ڇو ٿجي؟
منهنجي ننڍي نياڻي جو نالو رکيو ويو شبانه، منهنجي تمام پياري دوست، نورمحمد سمي اعتراض ڪندي چيو ته ”هي ڪهڙو نالو آهي! رات‘ يا ’راتوڪي‘ ته ڪو نالو ناهي!“ چيومانس ته ”ڀائو عورتن کي رڳو کپي نواڻ. ڪپڙو به نرالو، رنگ به نرالو، سبائي يا فيشن به نرالو. ائين نالو به نرالو کپي. هاڻ ته عام ٿي ويو آهي، مٿان وري شبانه اعظميٰ به اچي وئي. هر نئين ۽ نرالي شيءِ نيٺ عام ۽ عوامي ٿئي“ پر نور محمد سمي جو اعتراض وزنائتو نه هئو. عربيءَ ۾ ليليٰ، هنديءَ ۾ رينا ته فارسيءَ ۾ شبانه، رات کي به پنهنجي سونهن ٿئي ٿي، عجب جهڙي. باقي سنڌيءَ ۾ رات ۽ راتوڪي جي معنيٰ ئي مٽجي وڃي ٿي. هر ٻوليءَ جو پنهنجو مزاج ۽ پنهنجا محاورا آهن.
شبانه مائي جي ڳالهه ائين نڪتي جو هن پنهنجي نيلم ڪالوني ڀرسان فليٽ ڇڏي، سينٽ مائڪل ڀرسان، اسڪول ۽ ٻارڙن جي سهوليت خاطر ٻي فليٽ ورتي. سامان ته ٽرڪ ۾ هڪ ڏينهن ۾ وڃي ٿي سگهيو پر شبو مائي مهينو ڏيڍ لڏ پلاڻ ۾ لڳي پئي هئي. پڇڻ تي چيائين ته ”بابا سائين، سامان ويڙهي سيڙهي موڪلي ڇڏڻ ته برابر ڏينهن ٻن جو ڪم آهي، جو نوڪر، مزور يا ڪو ٻيو گهر ڀاتي ڪري سگهي ٿو. پر سامان کولي پنهنجي هٿ سان ٿائينڪو ڪري نه رکبو ته وڏي گڙٻڙ ٿي ويندي!“ ... ”ڪهڙي شيءِ ڪٿي رکي آهي، سا خبر رڳو انهيءَ هٿ کي پوندي جنهن پاڻ پنهنجي سر سنج سان رکي آهي. نه ته رنڌڻي ۾ وڃبو ته نه ڇري ملندي، نه تئي، نه چمچو نه لوڻ مرچ يا ٻيو ڪو وکر، ٻارن جا ڪپڙا ۽ ڪتاب به پاڻ ٺاهي رکبا ته هٿيڪا هوندا. نه ته ضرورت وقت ڪا شيءِ نه ملندي، انهيءَ ڪري روزانو پاڻ نئين فليٽ تي وڃي سامان کولي مقرر جاءِ تي رکجي ٿو.“ ڳالهه وزنائتي هئي ان ڪري نه رڳو مان ماٺ رهيس پر سندس گهر وارو به بيزار ٿيڻ بجاءِ سندس پاسو کڻڻ لڳو. مون به چيو پاڻ ڄاڻن، اسانجو ڇا؟ شبانه جي نالي متعلق هونئن ته نور محمد سمي جو اعتراض واجبي هو پر منهنجو جواب ٻڌي نه رڳو ماٺ ٿي ويو پر واهه! واهه! به ڪيائين چيو مانس ته ”نالو اٿس شبانه جمال“ ته واهه واهه ڪيائين. اڄ پنهنجي ور جي نالي پٺيان سڏجي ٿي شبانه نياز، اڳي کان به اڳرو! الله گهر ور ۽ ٻچن سان خوش آباد رکيس.
ڳالهه هئي فوجي حڪمت عمليءَ ۾ جاگرافيائي بلڪه ڊيموگرافي جي اهميت جي. ويڙهه، ويڙهو يا ڳوٺ، وانءَ کوهه، ماڻهو و ذاتيون، پنهنجا پراوا ڄاڻ سڄاڻ، هيٺاهيون مٿاهيون، ڀٽون، ڏهر چيلا چارا ۽ وڪڙ وغيره بابت جڏهن مڪمل ڄاڻ هوندي ته فوج جي هلان تڪڙي به ٿيندي ۽ سولي ۽ صحيح.تڪڙي پهچ mobility کي قديم توڙي جديد لڙائي جي طريقن ۾ تمام وڏي اهميت آهي ۽ ان لاءِ خابرو به تمام اهم آهن. فوج ۾ ته هڪ جدا وڏو جاسوسي نظام هوندو آهي ۽ سگنل ڪور، يعني مهاڙڪو فوجي دستو به الڳ هوندو آهي. حر مجاهد ته پليا ئي اهڙي ماحول ۾ هئا. جاسوسن جي مدد کانسواءِ ست ڪوهيءَ جي خبر کين گهر ويٺي پئجي ويندي هئي. جيئن اٺي (مينهن وسڻ) جي خبر واءَ سنگهي وٺندا هئا تيئن دشمن جي ٽئنڪن جو گرڙاٽ به ٻڌي بلڪه ڄڻ ڏسي وٺندا هئا. منجهن موبلٽي يعني چرپر ۽ پهچ جي قوت ايڏي هئي جو ڀڳل گرهه ڇڏي، رائيفل کڻي پيرين اگهاڙا نڪري پوندا هئا. هجي به ڇو نه؟ عقيدو پختو ته پير سائين بادشاهه جو حڪم آهي. مرڻ مارڻ جو اونو کين هئو ڪونه. ائين راجستان جي سرحدي پٽيءَ سان هزارين ميلن تي قبضو ڪري ويا. ٿر ۽ ڀٽون ته ٺهيو، هندستان جي ريلوي اسٽيشن مونابائو تي فوج جي مدد سان قبضو ڪري ويا.
اهو سڄو ڪارنامو به رڳو نون ڏينهن جي قليل عرصي ۾ ٿي ويو. پوءِ جڏهن روس، وچ ۾ پئي جنرل ايوب ۽ هندوستان جي پرڌان منتري لال بهادر شاستري کي تاشقند ۾ سڏايو ته حرن واري قبضو ڪيل ايراضي ڏي وٺ ۾ گهڻو ڪارآمد ثابت ٿي. جنرل ايوب فوجي ماڻهو هو ان ڪري لڙائي جي نقصان، تباهه ڪارين ۽ بيسودگيءَ کي هن چڱي طرح ڄاتو ٿي، سو هو هر قيمت تي ٺاهه ڪرڻ لاءِ تيار هئو. شاستري جيئن ته تمام چالاڪ ۽ سياڻو سياستدان هئو تنهن ان جو خوب فائدو ورتو ۽ پنهنجيون سڀ ڳالهيون مڃائيندو ويو. ذوالفقار علي ڀٽو به تمام ذهين سياستدان هو سو اتي ئي جنرل ايوب سان اختلاف ڪيائين جو اڳتي هلي وڌي وڻ ٿيو ۽ نيٺ ايوب ۽ ڀٽي صاحب جي ٽڪراءَ ۾ ايوب صاحب کي منهن جي کائڻي پئي.
فوجي سوچ ٻي ۽ سياسي سوچ ٻي. مونسان هڪ وڏي هندوستاني دانشور اکين ڏٺي ڳالهه ڪئي ته جنهن وقت تاشقند ٺاهه جا تفصيل، خبر رسان ايجنسي رائٽر وٽ پرنٽر ذريعي ايندا ٿي ويا ته مسز ارونا آصف عليءَ کي هڪ هڪ پتر هڪ ٻئي پٺيان پهچايو پي ويو ۽ هوءَ ٻيو ڪم ڇڏي اهي پڙهندي ٿي وئي. سندس منهن تي اطمينان جا آثار هئا جڏهن سڄو تاشقند ٺاهه پڙهي بيٺي ته مرڪي چيائين ته ”جيڪي اسان جنگ جي ميدان تي نه ڪري سگهياسون، سو ميز تي ڪري ڇڏيوسون.“ اها هئي سياسي فتح! ان ۾ ڪرشمو ڪجهه ڊيسائي صاحب جي قابليت جو ۽ ڪجهه روسي قيادت جي سياڻپ جو، جن ٻنهي ڌرين جي مٿي تي هٿ ڦيري، ٻنهي سان سڄڻائپ ڪئي. تاشقند مان ئي خبرون آيون ته ڀٽو صاحب ان ٺاهه جو مخالف هو پر جنرل ايوب کيس چپ ڪرائي ڇڏي.
انهيءَ ٺاهه ۾ به ترپ جو پتو هو هندوستان جي اها سرزمين جا پاڪستاني فوج، حر مجاهدن جي مدد سان پنهنجي قبضي هيٺ آندي هئي. هندوستان جي مونابائو ريلوي اسٽيشن جو پاڪستان جي قبضي ۾ اچڻ، هندستان لاءِ وڏي شرمساري جو باعث هئي. پاڪستاني عوام ته ڦونڊ ۽ آڪڙ ۾ هئا. حاجي فضل رحمان، شڪيل ايجنسي وارو ڏاڍو ذهين ۽ همٿ ڀريو ماڻهو هئو، ڪپهه جهڙي اڇي ڏاڙهي هئس ته به جانٺو، تيز رو، ڀڄ ڊڪ ڪرڻ وارو ۽ وقت ۽ مهل موقعي جو ڀرپور فائدو وٺڻ وارو مڙس هئو. سندس اکين ۾ اڃا جواني واري چمڪ هئي. حسن پرست به هئو، کل ڀوڳ به ڪندو هو ۽ جاکوڙ به. هن پهرين پهرين حيدرآباد ۾ هوائي جهازن جي ٽڪيٽن جي ايجنسي کولي. پوءِ ته ايڏي ترقي ڪري ويو جو ڪراچي، لاهور ۽ راولپنڊي ۾ به ايجنسيون کولي پنهنجن پٽن کي ڪرت سان لڳايائين، اهي به اهڙا قربائتا ۽ يار ويس جو وڏي هلندي پڄندي وارا ۽ ڪروڙ پتي ٿي ويا آهن. خُلق اخلاق ۾ جادو آهي جو ڌنڌي ۾ تمام وڏي اهميت رکي ٿو. آفتاب شڪيل جو ته مان ذڪر ڪري آيو آهيان ته منهنجي ساڻس معمولي ڏيٺ ويٺ حيدرآباد ۾ ٿي وئي ته سالن کانپوءِ ڪراچيءَ اچي مونکي حج جون ٻه ٽڪيٽون مفت ۾ ڏيئي ويو، بنا چوڻ آکڻ جي. اڄ هو سوازي لينڊ جو پاڪستان ۾ سفير آهي ۽ وڏو معزز ماڻهو آهي. سندس ننڍو ڀاءُ راولپنڊيءَ ۾ پي آءِ اي هوائي اڏامن جو ايجنٽ آهي ۽ رهي ئي اتي ٿو.
هڪڙن ماڻهن جي طبيعت ۾ ئي واهرو ٿيڻ جي عادت ٽمٽار هوندي آهي جو پاڻ مرادو اٿل کائي خدمتون پيا آڇيندا. الله جي قدرت آهي يا تربيت، هڪڙا سخي ٻيا شوم! سخي به اهڙا جو کڙهه تي کير پيارين.شوم وري اهڙا جو ٿيڻ جوڳي ڪم ۾ هرو ڀرو پنهنجي پاران مشڪلون وجهي، ورن وڪڙن ۾ وچڙائي، ڪم ڪرڻ کان پڙ ڪڍي بيهي رهندا. بدر جڏهن ضيائي مارشل لا ۾ جيل ۾ هئو ته ان سلسلي ۾ مونکي راولپنڊي وڃڻو هو. آفتاب جي ڀاءُ کي فون ڪيم. منهنجو ڏٺل به ڪونه هو ته به پڇيائين ته ”ترسندا ڪٿي؟“ چيم ”خبر ناهي!“ هڪدم چيائين ته ”اڏام نمبر ٻڌايو ته منهنجي گاڏي توهانکي هوائي اڏي تان کڻڻ ايندي!“ ايئرپورٽ کان نڪتس ته سامهون هڪ ماڻهو، پاٺو جهليو بيٺو هو جنهن تي لکيل هو جمال ابڙو، انهيءَ سامان، هڪ بئگڙي هئي، کڻي ڪار ۾ رکيو ۽ سڌو اچي مونکي پنڊيءَ جي هڪ هوٽل تي لاٿائين، هوٽل وارن چيو ته ”صاحب فلاڻو نمبر ڪمرو توهانجي نالي ٿيل آهي (بڪ ڪيل آهي)، وڃي آرامي ٿيو!“ ڏٺم ته چڱي هوٽل، چڱو ڪمرو ۽ فضيلت وارا ڪارندا هئا. گهڙي سوا بستري تي آهلي پيس ته فون جي گهنٽي وڳي، آفتاب جو ننڍو ڀاءُ شڪيل هئو. چيائين ته ”توهان گرم پاڻي سان وهنجي چانهه پي ويهو ته مان روبرو اچي ٿو حالي احوالي ٿيان!“ ڏسو، منهنجو ۽ منهنجي ڪم جو اونو مونکان وڌ هن کي هجي. وهنجي سهنجي، سلوار قميص پائي چانهه پيتم ته شڪيل صاحب به اچي نڪتو، نوجوان ڇوڪراٽ، بدن جو ڀريل هئو، خوش خير عافيت کانپوءِ مسئلي بابت پڇيائين. ٻڌايومانس ته ”منهنجي پٽ بدر تي اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ ڪيس پيو هلي سو چارج (تهمت) مڙهڻ لاءِ ڪاغذ پنهنجي ملٽريءَ جي قانوني آفيسر کي موڪليا اٿن. انهي لاءِ آيو آهيان ته ملٽري وارا هروڀرو ڪا وڏي تهمت، بغاوت يا ديش دشمن جهڙي نه هڻن!“ چيائين ته ”منهنجي به هتي تمام گهڻي واقفيت ۽ رهائي پکائي آهي، پر توهان ڇا سوچي آيا آهيو!“
مون هڪدم ذهن نشين ڪيو (نوٽ ڪيو) ته هو اٻهرائيءَ کان پاسو ڪري خبرداريءَ کان پيو ڪم وٺي ته اجايو ڇو ڪڏ ڏئي پرائي ڪم ۾ ٽنگ اڙائجي، جيڪڏهن نتيجو خوشگوار نه نڪري ته خوامخواهه ڏوهه مٿس اچي. مکڻ پئي جو مٿو سڙي ته پوءِ ڇو هرو ڀرو اهڙو ڪم ڪجي! اسان سنڌي فوج ۾ اٽي ۾ لوڻ برابر به ڪونه آهيون. چيومانس ته ”ملٽري ۾ هڪ سنڌي جج آهي هالا نوان جو ڪمانڊر اختر علي ارباب سو ان ۾ اميد رکي آيو آهيان!“ اهي سڀ ئي ڀائر حسين علي ارباب، قربان علي ارباب، مسعود علي ارباب منهنجا مهربان ۽ پڻ مداح به هئا. سندن والد صاحب عبدالغني ارباب به منهنجو ڏٺل هئو ۽ ڪراچيءَ ۾ ساڻس ڪچهريون ڪيل هيون. ڏاڍو باغ و بهار طبيعت جو کلمک ماڻهو هو، زال بابت ڳالهائيندي چيائين ”منهنجي گهر واري ته اصل بهشت آ بهشت.“ مون چيو ”سائين اصل سچو پچو بهشت؟“ چيائين ”هائو! ٻيو ڪوڙ پيو ڪيان ڇا؟“ ڀائرن کان سڀني ۾ وڏو حسين علي ارباب منهنجو سنگتي هو. سوال اُن کي ڪن ۾ چيم ته ”تنهنجي ماءُ جو نالو جنت آهي ڇا؟“ کلي چيائين ”وڏو استاد آهين جهٽ سمجهي وئين“
ڪمانڊر اختر علي ارباب جو ٽيليفون نمبر مان اڳ ۾ ئي هٿ ڪيون آيو هئس. اهو تمام ضروري آهي. مون وٽ ڪيترائي سنڌي نوجوان ڪم کڻي ايندا هئا ته ”سائين فلاڻي آفيسر کي چئه ته ڪم ٿي ويندو!“ـ ”بابا نالو ڇا اٿس، ٽيليفون نمبر ڇا اٿس؟ جي منهنجو واقف ناهي ته سندس دوست احباب ڪير ڪير آهن؟ من انهن مان ڪو منهنجو واقف هجي ۽ توهانجو پنهنجو نالو عهدو ۽ ڪم جي نوعيت مونکي لکت ۾ ڏيو ته حاضر مان ڪوشش ڪيان ٿو.“ ته جيڪي سو ناراض ٿيندا هئا ته ”سائين جي ڪم ڪرڻو اٿئو ته ٻه اکر کڻي چئوس توهان نٿا سڃاڻوس ته هو ته توهانکي ضرور سڃاڻندو هوندو!“ هاڻي سائين ڏيو منهن. بي افعالي سندن ۽ ڏوهه به منهنجو ته ميار به مون تي. ڪاوڙ ته ايندي هئي پر ڪاوڙ پي، ڪنهن مهاجر يا پنجابي جو لکيل تات پرچ ڏيکاريندو هوسان، جو مون مثال طور پاڻ وٽ سانڍي رکي ڇڏيو هو. ٽائپ ٿيل، ڪم واري جو نالو ۽ ڪم جو تفصيل، آفيسر جو نالو عهدو ۽ ٽيليفون نمبر: گهر توڙي آفيس جا، سندس ويجهن دوستن جا نالا ۽ ٽيليفون نمبر اهڙو جو مڪمل تفصيل (ڊيٽا) ملي ته بيٺي پير ڪم ٿي وڃي.
هڪڙو نوجوان آيو. واقف به ڪونه هئو، چي ”سائين ڪيس آهي فلاڻي جج وٽ، ضرور توهانجو ماتحت رهيو هوندو سو چئوس!“ـ ” بابا ججن کي نه چئبو آهي ۽ عدالتي معاملن ۾ دخل اندازي ٺيڪ ناهي!“ ته به چچڙ ٿي چنبڙي پيو. چي ”سائين اسين به انصاف ٿا گهرون، ري گناهه ڦاسايا ويا آهيون!“ مون پنهنجا پندرهن ويهه منٽ وڃائي کيس دلجاءِ ڏني ۽ سمجهايو ته ”بابا اڃا ته ڪيس هليو ئي ناهي. فريادي ڌر جا شاهد شاهديون ڏين، توهان جو وڪيل کانئن آڏي پڇا ڪري. تنهن کانپوءِ توهان جي بچاءَ جا شاهد هلن، آخر ۾ سرڪاري وڪيل ۽ توهانجو وڪيل تقرير ڪري دليل ڏين پوءِ فتوا جي تاريخ مقرر ٿئي، انهي ۾ سال ٻه لڳي ويندا. تيسين اهو جج هجي يا بدلي ٿي وڃي. جي هجي به ته مورڳو ڳالهه ئي وسري وڃيس. انهيءَ ڪري ڪيس هلي بيهي، جڏهن فتوا جي تاريخ مقرر ٿئي تڏهن اچجو، مان حاضر! کيس چوندس.“ نوجوان کي اهڙي ڪاوڙ لڳي جو رکائيءَ مان چيائين ته ”سڌو جواب ڇو نه ٿو ڏين ته ڪم ڪونه ڪندس!“ ڪاوڙ ته اهڙي لڳم جو دل ۾ آيم ته يا ته دڙڪا ڏيانس يا گاريون ۽ تڙيون ڏيئي بيعزتو ڪري ڪڍانس. پر سور پي ويس. چيو مانس ته ”بابا تو ٺيڪ سمجهيو آهي مهرباني ڪري وڃي ٻيو در ڳولهيو!“ ٻاهر وڃي بڙ بڙ ڪيائين ته ”پئسا هلايون ها ته ڪم ٿي وڃي ها! “ تو بهه، نعوذبالله ماڻهن جا ذهن اهڙا ڄارو وڪوڙيل ۽ گندا ٿي سينوارجي ويا آهن، اهو مونکي اندازو ئي ڪونه هئو، واقعي پيڙهي وڇوٽي اچي وئي آهي.
مون ان نوجوان کي پنهنجو ئي تجربو ٻڌايو ته مان سيشن ڪورٽ بندر روڊ جي هيٺئين طبقي (گرائونڊ فلور) تي ڪورٽ ۾ ڪيس هلائڻ ۾ مصروف هئس ته ڏٺم ته ڄام صادق علي ورانڊي ۾ پيو اچ وڃ ڪري. سمجهيم ته ڪنهن ڪورٽ ۾ ڪم هوندس، جڏهن مان پهرين پهرين سب جج ٿيس ته لاڙڪاڻي ۾ سيشن جج هو، عزيزالله ميمڻ، ڏاڍو پيارو ماڻهو، يار ويس ۽ خدا ترس، حقيقت پسند ۽ شريف طبع ماڻهو هو. مونکي گهرائي نصيحتون ڪيائين. هڪ ڳالهه جو تاڪيد ڪندي چيائين ته ”جمال،عزتدار ماڻهو جي عزت ڪجي! تون آهين ڪامريڊ ماڻهو سو وڏن ماڻهن تي هروڀرو ڪاوڙ هوندئي، پر جمال تو ته کين عزتدار يا دولتمند ڪونه ڪيو آهي. معاشرو، سرڪار، زمانو ۽ هالو چالو دستور مطابق ائين ٿيو آهي. انصاف ۽ عزت ته هر ماڻهو جو حق آهي.“ مان هڪ ته ڳوٺاڻو ٻيو ابي ۽ اوطاقي ڪلچر جو ڪيڙيل سو اڳيئي اهڙي طبيعت رکندڙ هئس. اوطاق ۾ هر ايندڙ جو اٿي بيهي آدر ٿو ڪجي ۽ وڏي عمر وارن کي چاچا، ماما، ڏاڏا چئي، جهڪي ٿو ملجي.
مون جو ڄام صادق عليءَ کي ورانڊي ۾ اچ وڃ ڪندي ڏٺو ته پٽيوالي کي چيم ته انهي ماڻهو کي وٺي منهنجي چئمبر ۾ ويهار ۽ ڪوڪا ڪولا به پيارينس. هي 1970ع جو واقعو آهي. تن ڏينهين ڪراچي ۾ ڄام صادق عليءَ کي ڪو سڃاڻيندو به نه هو. پٽيوالو به وائڙو ٿيو ۽ سمجهائين ته شايد صاحب جو ڪو مائٽ يا ڳوٺائي آهي. مان ڪيس نپٽائي وڪيلن کان پنج منٽ وقفي جي اجازت وٺي چيمبر ۾ ويس، گرمي هئي پکي ڏي اشارو ڪندي ڄام صاحب چيو ته ”گرمي کان ۽ خواري کان بچائي وڌءِ!“ پڇيومانس ته ”ڪورٽن جو ڪيئن منهن ڪيو اٿئي، ڪنهن جج ۾ ڪم اٿئي ڇا؟“چيائين ”تو ۾ ڪم اٿم.“ چيومانس ”چئه؟“هٻڪندي مقدمي جي نوعيت ٻڌائڻ شروع ڪيائين. چيومانس ته ”اها پل نه ٻڌ، چئي ڏي!“ چيائين ”فلاڻي چڱيءَ ماڻهو، کان گهر ٿا خالي ڪرائين اهو ڪيس تو وٽ آهي. مون تي ٿورو ڪر!“ چيومانس ته ”اهو ماڻهو ڪٿي آهي، مون سان ملائينس!“ حيران ٿيندي چيائين ته ”ڪيس ۾ ڌر آهي، تون جج ٿي ڪري ڪيئن ملنديس؟“ چيم ته ”ڪم وٺڻو اٿئي ته ائين ڪر ڇو ته مون وٽ ارڙهن سئو ڪيس آهن، روزانو چاليهه پنجاهه ڪيس رکجن ته به ٻيو وارو مهيني ٻن کانپوءِ ايندو. مون کان صفا وسري ويندو، پوءِ ميار نه ڏجانءِ !!“ چيائين ”ٻاهر بيٺو آهي سڏي ٿو اچانس!“ مون چيو ”تون ويهه!“ پٽيوالي کي سڏي چيم ته ”فلاڻي ماڻهوءَ کي وٺي اچ!“ اهو ماڻهو اندر آيو ته وائڙو وائڙو لوڻا ڦيرائيندو آيو. ان کي صاف چيم ته ”ڄام صاحب تنهنجي پارت ڪئي آهي پر مون کان متان ڳالهه وسري وڃي سو هر حاضري تي صبح جو سوير مون سان ملي مونکي ياد ڏيارجانءِ!“ ڄام صاحب تمام خوش ٿي ويو. پر هو خدا جو بندو مونسان وري نه مليو. الائي ڊنو ٿي، الائي مناسب نٿي سمجهيائين. مون کان به صفا ڳالهه وسري وئي. ورهيه لنگهي ويا. 1972ع ۾ مونکي اسيمبلي جو سيڪريٽري ڪيائون ۽ ڄام صادق علي وزير ٿيو ۽ هل پارڪ واري بنگلي ۾ رهڻ لڳو. مونکي هفتي ۾ هڪ ٻه دفعو دعوت تي سڏائي وٺندو هو يا مان ازخود وڃي حاضر ٿيندو هئس. هڪ ڏينهن اوچتو ياد پيو ته ڄام صاحب ڪو ڪم چيو هو سو الائي ڪيم الائجي نه يا ماڳهين سندس برخلاف فيصلو ڪري ڇڏيم. ڪجهه ڦڪائي سان ڳالهه ڪيم ته ”ڄام صاحب توهان ڪنهن ماڻهو جي ڪيس بابت چيو هو“ ته ڳالهه اڌ ۾ ڪٽي چيائين ته”ادا منهنجي چتڙن تي احسانن جو ٺپو هڻي ڇڏيئي تنهنجي وڏي مهرباني. هن جو ڪم ڪري ڇڏيئه!“ مونکي ته ياد به ڪونه هو. هن کي ازخود انصاف مليو. رڳو منهنجي طبيعت ۽ رويي جي ڪري اها چڱائي منهنجي کنڌي ۾ پئجي وئي.
شڪيل صاحب صلاح ڏني ته ”ڪمانڊر اختر علي ارباب ملٽريءَ جو جج ائڊووڪيٽ آهي. ڀلي ان کي چئو.“ سندس ويٺي ئي ڪمانڊر اختر کي فون ڪيم، ڪمانڊر صاحب تمام سٺي موٽ ڏني ۽ گرمجوشيءَ سان آڌر ڀاءُ (ويلڪم) ڪيو ۽ ڪم جو پڇيو. ڪم جي نوعيت ٻڌي دلجاءِ ڏنائين، چيائين ته ”فوجي آفيسر تمام سـٺا ماڻهو هوندا آهن ۽ ڪڏهن به ڪنهن کي نقصان پهچائڻ جو ڪونه سوچيندا آهن. جيڪي شاهديون مليون هونديون ۽ جيڪي ڪجهه ڪورٽ لکيو يا سفارش ڪئي هوندي، بلڪل ائين ئي ٿيندو. فلاڻو آهي فوج جو قانوني آفيسر، ڏاڍو سٺو ماڻهو آهي. نڪي مان (ڪمانڊر اختر) ان کي چوندس، نه ئي توهان ڪجهه ان کي چئجو. پاڻ ئي قانون مطابق ڪم ٿي ويندو!“
مون شڪيل کي ٻڌايو ته ”فلاڻو قانوني آفيسر آهي ۽ ڪمانڊر چوي ٿو ته ان کي چئه چاءِ نه ڪرائجو.“ شڪيل صاحب چيو ته اهو آفيسر سندس ڏيٺ ويٺ وارو آهي، چئو ته چوانس مون چيو، وارو ڪر! شڪيل صاحب اتي جو اتي ان آفيسر کي فون ڪئي. ڏٺم ته پاڻ ۾ ڪافي هجائتا هئا. شڪيل صاحب کيس ڪم جي نوعيت جو ٻڌايو ته هن کانئس تفصيل ورتا. مون لکيل ٽائيپ ٿيل تفصيل کڻي سندس هٿ ۾ ڏنو. شابس هجي هن ملٽري آفيسر کي جو چيائين ته ”تون ۽ تنهنجو دوست اچي ملو پر آفيس ۾ نه، گهر ۾!“ وري چيائين ته ”سڀاڻي لنچ ٽائيم (منجهند جي ماني وقت) مان سڄو ڪيس کڻي گهر ايندس سو توهين ٻئي اتي هڪ بجي اچجو!“ واهه واهه ٿي وئي. مون شڪيل صاحب جا ٿورا مڃيا ۽ سندس ساراهه به ڪئي. چيائين ته” سڀاڻي ساڍي ٻارهين بجي تيار هججو، مان گاڏي کڻي ايندس. هي ماڻهو وقت جا پابند آهن. هڪ بجي سندس گهر پهچي وڃڻ کپي!
ٻئي ڏينهن پوري هڪ بجي سندس جاءِ تي پهتاسون ته هو آفيسر ورانڊي ۾ بيٺو هو ۽ اسانکي چيائين ته ”معاف ڪجو جاءِ جي مرمت پئي هلي سو هت ورانڊي ۾ ئي توهانکي ويهاريندس!“ ٽي ڪرسيون ۽ ٽپائي اڳيئي ورانڊي ۾ رکائي ڇڏيون هئائين. بدر وارو ڪيس (ڄام ساقي ڪيس) به ٽپائي تي رکيو هو، فوجي ماڻهو، سو بنا ڊيگهه جي ڪيس جا ڪاغذ کڻي کوليائين، پاڻ اڳواٽ ئي ڪيس سڄو پڙهي آيو هو. مونکي چيائين ته ”توهانجي پٽ تي ڪو ڪيس آهي ئي ڪونه، توهان پريشان نه ٿيو، ساڻس گڏ ٻيا به ٻه ٽي ڇٽي ويندا!“ مون وڌيڪ ڊيگهه ڪانه ڪئي مانس، رڳو پارت ڪئي مانس ته متان ڪو وچان اندرين هڻي وڃي. ٽهڪ ڏئي چيائين ته ”فوجي قانوني معاملن ۾ ائين نه ٿيندو آهي. اڄ وڃي سٺي ننڊ ڪر!“ اهڙو پيارو ماڻهو، سڌو سنواٽو، ڀلو ماڻهو.
شڪيل صاحب وري مونکي پنهنجي گاڏيءَ ۾ کڻي منهنجي ڪمري ۾ آيو. چيومانس ته اڄ ئي شام جي اڏام ۾ منهنجي روانگي پڪي ڪرائي ڇڏي. چيائين ”اهو ته ڪو مسئلو ناهي پر آيا آهيو ته ٻه ٽي ڏينهن ترسي پئو. اسلام آباد ۾ توهانجا به دوست واقف ڪار هوندا انهن سان ملي نوان سوان ٿي اچو. هوٽل ٻاهران گاڏيون بيٺيون آهن. مان مئنيجر کي چئي ٿو وڃان، جنهن مهل جهڙي به گاڏي کپي، ڪاڏي به وڃو، ڀلي ڪوهه مري وڃو توهانکي بنا ڀاڙي جي کڻي ويندي. باقي روانگي مان سڀاڻي جي منجهند واري اڏام ۾ ڪرائي ٿو ڇڏيان!“ ائين چئي هو موڪلائي ويو. واهه شڪيل صاحب واهه توهان جا قرب، ماڻهو هجي ته اهڙو، وضعداري هجي ته اهڙي!
آفيسر دوست وري اهڙا آهن جو ڦِڪي مرڪ مرڪي آڌرڀاءُ ته ڪندا پر چوري چوري واچ ڏي به پيا ڏسندا. نيٺ پاڻ ئي چئي ڏبو ته شايد توهانکي ڪاڏي وڃڻو آهي ته مرڪي موڪلائڻ لاءِ اٿي بيهندا. اهڙي ملاقات کان بس ڀلي جو اڳلي تي بار بڻجي پوي. اسلام آباد ۾ صرف ٻه ماڻهو اهڙا هئا جو کلي دل سان خوش ٿي آدر ڀاءُ ڪندا هئا ۽ چنبڙي پوندا هئا. هڪڙو مرحوم غلام حسين گهانگهرو ۽ ٻيو سدا بهار غلام رباني آگرو، اهڙن پيارن سان ته دليون ڳنڍيون پيون آهن . بنان ملڻ جي مليا پيا آهيون، مُئي کان پوءِ به جدا ناهيون.