7
مان جڏهن لنڊن ويس ته اتي مسٽر باري مون سان سڀني کي ملائڻ خاطر دانشورن جي هڪ ميٽنگ سڏائي، جيڪو به هٿ ٺوڪيو دانشور اٿي سو وڃي جاگيرداري ۽ زمينداري تي ڇوهه ڇنڊيندو. آخر ۾ باري صاحب مونکي ڳالهائڻ جو موقعو ڏنو. مون چيو ”باري صاحب! مون سمجهيو هو ته تون ڄاڻو ماڻهن کي جن کي ڪو سياسي پس منظر هوندو تن کي سڏايو هوندو. هت ته کوڙيءَ کي گهمرو آهي. کين اها به خبر ڪانه آهي ته جاگيرداري ته ڪڏهن ڪو ختم ٿي چڪي آهي.“ انهيءَ تي حاضرين چوٻول مچايو ۽ مونکي رد ڪد ڏيڻ لڳا. هئا سڀ سنڌ دشمن سو آپي مان ٻاهر پيا وڃن. انهيءَ تي مون کين چيو ته ”صاحبو! مونکي اها سعادت نصيب ٿي آهي جو مون ميان افتخار الدين، جناب حيدر بخش جتوئي، ڪامريڊ عبدالقادر کوکر، ميجر اسحاق، سوڀو گيانچنداڻي، حسن ناصر، جمال الدين بخاري، عبدالسلام بخاري، سيد باقر شاهه، ڊاڪٽر نذير ۽ امام علي نازش جهڙن مست ملنگ ۽ هڏڏوکي ڪارڪنن سان ڪم ڪيو آهي ۽ انهن جيڪا ميراث ۽ حاصلات ڇڏي آهي تنهن کان انڪاري ٿيڻ پنهنجي اڻڄاڻائي جو ثبوت ڏيڻ جي مترادف آهي، حقيقت اها آهي ته جاگيرون اسيمبليءَ قانون هيٺ 1953ع ۾ ختم ڪيون ويون ۽ ڪو جاگيردار نه بچيو. منهنجو عزت مآب مهربان دوست سرڪار مير علي مدد خان ٽالپر جو پندرهن سو ايڪڙ جاگير جو مالڪ هو سو ٻئي ڏينهن هڪ به ايڪڙ جو مالڪ نه هو. خانداني سون ۽ زيور وغيره بئنڪ ۾ گروي رکي قرض کڻي چاليهه ايڪڙ زمين خريد ڪري سفيد پوشي قائم رکندو آيو. نواب سلطان احمد چانڊيو جو ’نو لکي‘ جاگيردار سڏبو هو سو به رڳو سرداري ڏن تي گذر بسر ڪرڻ لڳو. سو جاگيرداري ته وئي ختم ٿي، باقي رهي زمينداري تنهن کي به شهيد ذوالفقار علي ڀٽي پارٽي سسٽم ايجاد ڪري، اهڙو ڪاپاري ڌڪ هنيو جو ٻيو ته ٺهيو وڏا وڏا ڊِنگ زميندار غلام مصطفيٰ خان جتوئي، عبدالحميد خان جتوئي، سردار غلام محمد مهر، نواب سلطان احمد چانڊيو، ويندي پير صاحب پاڳارو ۽ پٻڻ وارا پير به پنهنجي ئي تڪ ۾ معمولي ماڻهن هٿان اليڪشن هارائي ويا. يعني سندن سياسي پاور يا سندن ووٽ بئنڪ کانئن ڦرجي ويو.“
جمهوريت جي معنيٰ ئي آهي هر بالغ کي ووٽ جو حق ۽ پارٽي سسٽم. اسان جا هٿ ٺوڪيا شهري دانشور شرم وچان جمهوريت جي مخالفت ته ڪري نٿا سگهن سو ڇوهه ڇنڊين ٿا پارٽي سسٽم تي ته ان ذريعي پارٽي ڊڪٽيٽر شپ يا فاشزم جنم وٺي ٿو. ڏسو! ظاهر ظهور منافقي ۽ ٻٽا معيار. پارٽي سسٽم ۾ ته ائين ئي ٿيندو آهي، ته ووٽ پارٽيءَ کي ڏبو آهي، نه ڪنهن فرد کي. ائين پارٽي ۽ پارٽي جو منشور زور وٺندو آهي ۽ چونڊيل ميمبر مجبور ٿيندو آهي ته پنهنجو شخصي مفاد قربان ڪري پارٽي ڊسيپلين (قبضي) ۾ رهي. خود قائد اعظم ائين ڪيو، نه ته پاڪستان ٺهي ئي ڪونه ها. مون پاڻ سندن تقرير عيد گاهه ميدان ۾ ٻڌي، جنهن ۾ چيائين ته ”ووٽ ڏيو موزلم ليگ کي، (هو مسلم کي انگريزي لهجي ۾ موزلم ليگ چوندو هو) پوءِ کڻي هڪ اليڪٽرڪ جي ٿنڀي کي ووٽ ڏيڻو پوي!“ قائداعظم لفظ ’ليمپ پوسٽ‘ استعمال ڪيو هو. هاڻي شهري دانشور ڇو ٿا قائداعظم ۽ سندس اصول جي مخالفت ۽ تصحيح ڪن.
باقي هي جو هٿ ٺوڪيا دانشور گهوڙا گهوڙا پيا ڪن سو ته سڌي سنئين منافقي ۽ سرمائيدار لابيءَ جي دلالي آهي. هونئن به سرمائيدار ۽ زميندار جي ڀيٽ ڪبي ته ڪٿي هي، ڪٿي هو! زميندار ٻج، خرچ، ڀاڻ، پاڻي، ڍل سڀ پاڻ ڀري پوءِ به پيدائش جو اڌ هاريءَ کي ڏئي. ڏيندو ڪو سرمائيدار يا صنعتڪار اڌ پيدائش مزورن کي. ڍل به زميندار باقاعده ڀري نه ته مشڪلاتن کي منهن ڏئي. زميندار قرض کڻي يا بيٺل فصل وڪڻي به ڍل ادا ڪندو. هوڏانهن واپاري صنعتڪار ۽ سرمائيدار انڪم ٽئڪس جو ڳپل حصو هڙپ ڪري ويندو. مٿان زرعي پيداوار جي اگهه تي ڪنٽرول. واپاري ته انهيءَ مقرر ڪنٽرول اگهه کان به گهٽ اگهه ڏيندو، صنعتڪار تي ڪو ڪنٽرول ناهي ته ڪيترو اگهه وٺي. جيترو وڻيس اوترو اگهه ڪپڙي جي وال جو يا ٽوال گنجي ۽ چادر جو رکي کيس ڪو منع ڪرڻ وارو ناهي ۽ جي وڻيس ته سمورو مال ٻاهرين ملڪن ۾ وڪڻي ناڻو ڪمائي. اهو حق زميندار کي ناهي جو چانور، ڪڻڪ، يا ڪپهه عالمي مارڪيٽ ۾ پنهنجي مرضي سان وڪڻي نفعو ڪمائي هيءَ آهي سڌي سنئين زميندار ۽ هاري کي سڃو رکڻ جي سازش.
هاڻ بينظير ڀٽو صاحبه زرعي پيداوار جا اگهه وڌايا آهن ته هاري ناري ويچارا سکيا ۽ سرها ٿيا آهن ۽ قرض لاٿا اٿن. شاديون ڪيون اٿن. گهرڙا ٺهرايا اٿن ۽ ريڊيا ورتا اٿن نه ته پيرين اگهاڙا گهمندا هئا، سيءَ ۾ ڏڪندا هئا ۽ بيماريءَ ۾ علاج لاءِ پئسو ڪونه هئن. اڳي آبادگار ويچارا زرعي پيداوار شهر ۾ وڪڻڻ ايندا هئا ته ڀاڙو به ڪونه نڪرندو هئن ۽ خارن وچان ٽماٽا، ونگا وغيره وڪڻڻ بدران اڇلي ڇڏيندا هئا. مان جڏهن 1955ع ۾ سکر ۾ سٽي مئجسٽريٽ هئس ته خبر پيم ته آبادگارن ٽماٽا ٻيڙين ۾ وجهي درياهه ۾ لوڙهي ڇڏيا جو خرچ ۽ لاڳت به نٿي نڪتن. منهنجو ڀيڻيوو عبدالحق خان وڪو جو ٽنڊي آدم جو معزز ماڻهو ۽ زميندار آهي. تنهن پنهنجي ڪمند جي بيٺل فصل کي تيلي ڏياري ساڙائي ڇڏيو. هاڻي ڪجهه اگهه چڱا ٿيا آهن ته سرهائي ٿي آهي. پوءِ به منافق دانشورن ۽ دڪاندارن جي هاءِ گهوڙا ته مهانگائي ڳاٽو ڀڃي ڇڏيو آهي. حالانڪ ڳاٽو ڪنهن جو ڪونه ڀڳو آه. رڳو سندن ڦر جي مال جي صحيح ورڇ ٿي آهي.
اسان جا اقتصادي ماهر به يا ته ڄٽ آهن يا منافق يا سرمائيدارن ۽ واپارين جا دل. اقتصاديات جو اهو به اصول آهي ته اگهن کي ڇوٽ ڇڏي ڏيو (ان کي فلوٽ يا ترڻ جو عمل چوندا آهن) ته جيئن پيداوار ۾ اضافو اچي. ’اگهه ۽ پيداوار‘ جو گهرو ڳانڍاپو آهي. مقامي ماڻهن کي کير جي مناسب قيمت نه ملي ته کير ڏيندڙ مال کي ڪوس گهر جي حوالي ڪيو ويو. نتيجو اهو نڪتو جو کير پيئندڙ ۽ کير ۾ پاڻ ڀري قوم کير جي کوٽ ۾ اچي ويئي ۽ ٻاهرين ملڪن مان ڪروڙين جو سُڪو کير پيو گهرائجي. جيتوڻيڪ هاڻي کير پيئڻ وارا به نالي ماتر وڃي رهيا آهن. اڳي هر گهر ڀاتي کير ضرور پيئندو هو ۽ مهمان کي ته کير پيارڻ لازمي هو. نه ته مهمان ئي ڪاوڙجي ويندو هو.
وري گوشت سستو ٿيو ته واپارين چوريءَ گوشت ڌارين کي وڪڻڻ شروع ڪيو. ڏس کڻي ته ٻاهرين ملڪن جا کوڙ جهاز ڪراچيءَ جي بندر کان ٻاهر بيٺا آهن. لنگر ئي نه کڻن، چي سيڌو سنڌ مان سستو ٿو ملي، سو هتان لڪ ڇپ ۾ گوشت وٺي جهاز ڀري ٿا وڃن. ڀلا گوشت ٽين رپئي سير ۽ ٽماٽا ۽ ڀاڄيون مڻن جي حساب سان ٻن ٽن ڊالرن ۾ جهڙوڪر مفت. تن ڏينهين ۾ منهنجو دوست عبدالقادر ابڙو جو پوءِ ڪمشنر ۽ هوم سيڪريٽري به ٿيو سو بندر جو ايس ڊي ايم هاربر هئو، ان سان گڏ سمنڊ تي گهڻا شيل شڪار ۽ محفلون ڪيون سون. سڄو ڏينهن لانچ ۾ گذاري، لنچ کائي گهمي ڦري مڇي پڪڙي ايندا هئاسون. ٻيڙيءَ ۾ اسان جو ميزبان مڇيءَ جا قسمين قسمين طعام ٺهرائي ايندو هو. اتي مونکي مور منگري جو قيمو کارايو ويو ۽ ٻڌايو ويو ته ڏاڍو مقوي ۽ قوت بخش آهي. پڇيم ته ”اهو مور منگرو آهي ڪهڙي بلا؟“ چي ”شارڪ جو ٻچو!“ اڙي مٺياسون! يار حرام ته ڪونهي“. چيائون ته ”نه، حلال آهي!“ سو عبدالقادر ابڙي کان خبر پئي ته گوشت ڪيئن ٿو اسمگل ٿئي. ان جي تصديق اسان جي هڪ دوست لطيف صاحب به ڪئي جو هاڻ هوٽل پلازه جو مالڪ آهي ۽ ڪروڙ پتي آهي. تن ڏينهين ۾ پوليس جي نوڪري مان ڪڍيو ويو هو ۽ پاڻ ٻڌايائين ته ٻڌي اگهه ۾ ڏيڍ رپيه سير وڏو گوشت وٺي پنجاهه سٺ رپئي سير سپلاءِ ڪندو هو ۽ جام پئسا ڪمايائين. گوشت جو سستو ٿيو ته ڊمانڊ وڌي ۽ گوشت جي قلت ٿي ۽ مال به ڪسجي ويو. پوءِ مس وڃي حڪومت کي سمڪ پئي ۽گوشت جو اگهه وڌايو ويو ته جتي ڪٿي ڪيٽل فارم يا مال پالڻ جا کيت کلي ويا ۽ گوشت جي کوٽ کان بچي وياسون نه ته سڪل گوشت گهرائڻو پئجي وڃي ها. ڪڻڪ، ڪپهه ۽ چانورن جو به اهو حال ٿيو. ڪو به ملڪ جي کاڌ خوراڪ ۾ پاڻڀرو آهي ته پوءِ پرواهه ئي ڪانهي. جي ٿو کاڌ خوراڪ جو ذخيرو کٽي ته پوءِ ڀلي سوين ڪروڙ ڊالر خرچ ڪري ڪڻڪ ۽ چانور گهرايو ته به بيچيني ۽ کوٽ ڪر کنيون بيٺي هوندي ۽ حڪومت توڙي ملڪ لوڏن ۾ هوندا. ڪڻڪ پنجين رپئي مڻ وٺي واپاري ان مان سوجي ۽ ميدو ڪڍي الڳ ڪمائين ۽ اٽي مان جدا ڪمائين.
بسڪوٽ، سيون وغيره ٺاهي وڪڻن ته پوءِ ته سئوڻو نفعو. ملڪ جو ستر اسي سيڪڙو هاري عوام بکن ۾ ۽ واپاري عيشن . ڪپهه به اسان جي ملڪ جو وڏي ۾ وڏو ذريعو آهي زرمبادله ڪمائڻ جو. انهيءَ سان به واپارين اهو حال . نتيجو اهو ٿيو جو ماڻهن وونئڻ بجآءِ ڪيلا، مرچ، زيتون، انب مڱيرا ۽ ٻيا وکر جهڙوڪ ادرڪ ۽ هيڊ پوکڻ شروع ڪيا ۽ ڪپهه جي پيداوار گهٽجي وئي. جڏهن حڪومت اک پٽي ۽ اگهه وڌايا ته ماڻهن وري وونئڻ پوکڻ شروع ڪيا ۽ هن سال 96-1995ع ۾ رڪارڊ پيداوار يعني هڪ ڪروڙ ڳٺڙيون پيدا ٿيون آهن، معنيٰ ملڪ تان ڏولاوا ئي لهي ويا ۽ جام زرمبادله اچي ويندو ۽ ملڪ پيرن ڀر ٿي ويندو.
اسان وٽ گڏهه دماغ ۽ اٺ جهڙن حاڪمن ۽ منافق شهري دانشورن جي کوٽ آهي ئي ڪونه . وڏي واڪ بيوقوفيءَ جون ڳالهيون ڪندا وتن ۽ پنهنجي پر ۾ سمجهن ته وڏو ڪو سياڻپ جو اصول نروار ڪيو اٿن. ضياءَ جي مارشل لا دور ۾ جنرل فيض علي چشتيءَ کان سوال ڪيو ويو ته ”ملڪ ۾ افراط زر آهي ان لاءِ ڇا سوچيو اٿوَ؟“ صاحب موصوف عقل جهاڙيو ته ”ٻاهرين ملڪن مان پاڪستاني ماڻهو ناڻو ڪمائي موڪلين ٿا. انهيءَ ڪري افراط زر آهي.“ ڀوڪپائيءَ جي به حد ٿيندي آهي. هت ته گڏهه ۽ اُٺ چوڻ کان سواءِ چارو ئي ڪونهي ٻاهرين ملڪن مان ناڻو ڪمائجي ايندو ته افراط زر گهٽبي. وڌندي ڪانه. انهيءَ ڪري پاڻ ڪوشش ڪبي آهي ته ماهر، مزور ۽ ٻيا ماڻهو گهڻي ۾ گهڻا ٻاهر موڪلجن ته ناڻو ڪمائي ملڪ موڪلين ته افراط زر گهٽجي ۽ ڏيتي ليتي جي توازن رکڻ ۾ مدد ملي، پر هتي هڪ فوجي جنرل صاحب سمجهيو ته ”افراط زر جو مطلب اهو آهي ته ماڻهن وٽ پئسو گهڻو آهي ۽ آسوده حال آهن“. ڪير ويهي اسڪول کولي پڙهائي اهڙن پڪن گهڙن کي.
ٻيو به هڪ واقعو مون سان پيش آيو. مان هئس ليبر ڪوٽ جو جج. هڪ برگيڊيئر صاحب جو ڪراچي جي ضربخاني جو مئنيجر هو سو مون وٽ آيو ۽ ضرب خانه گهمڻ جي دعوت ڏنائين. کيس ڪو ليبر پرابلم، مزدورن جو مسئلو درپيش هو. برگيڊيئر صاحب مونکي بار بار اهو ذهن نشين پئي ڪرايو ته هو ملڪ کي روزانو ڪروڙن روپين جي پيداوار ٿو ڏئي سو سندس ڀرپور حمايت ڪئي وڃي. پوءِ مونکي ضربخاني وٺي وڃي سڄو نوٽن ڇاپڻ جو سلسلو ڏيکاريائين ۽ بار بار فخر سان چوندو رهيو ته ”روزانو ڪروڙها رپين جي پيداوار پيو ڏيان ملڪ کي!“ ڪير چوي ڪير ڪڇي؟ اقتصاديات جو معمولي شاگرد به ڄاڻي ٿو ته پيپر ڪرنسي (ڪاغذي نوٽن) جو تڇ برابر ملهه ناهي. اهي صرف حڪومت جي ضمانت تي مٽا سٽا جو ذريعو آهن. اڄ حڪومت ضمانت ڪڍي وٺي ته سڀاڻي صبوح جو هڪ ڪروڙ پتي يا لک پتي، ڪک پتي ٿي پوي. ان ڪوري ڪوڙ کي ڄاڻندي به ڪراچيءَ جا ڪوڙا دانشور ۽ هٿرادو اقتصادياتي ماهر ويٺا ڪوڙ ڪٽين ته سڄي پاڪستان کي ڪراچي ويٺي پالي ڇاڪاڻ ته ملڪ جي ڪل ٽئڪس جو سٺ سيڪڙو ڪراچي ٿو ڏئي، اول ته ڪاغذي نوٽن جا بنڊل ڏيڻ سان پيداوار ۾ ڪو اضافو نٿو ٿئي ۽ وڏي ڳالهه اهي ڪاغذي نوٽ به سڄي ملڪ جا رهواسي کڻي اچي ٿا ڪراچي کي ڏين. هي ڏيتي ليتي جو اهڙو بکيڙو آهي جو توهان کي لئو ٽالسٽاءِ جو ڪتاب (what then must we do) جو پنهنجي سر مطالعو ڪرڻو پوندو. خوش قسمتيءَ سان ان ڪتاب جو سنڌيءَ ۾ سٺو ترجمو ڪري نورالدين سرڪي صاحب سنڌي ادبي بورڊ جي تعاون سان ”نيٺ ڇا ڪجي“ جي عنوان سان ڇپائي پڌرو ڪيو آهي. لئو ٽالسٽاءِ پاڻ هڪ وڏو شاهوڪار ماڻهو ۽ ڪائونٽ يا لارڊ هئو پر ان سان گڏ نهايت وڏو دانشور مخلص ۽ الهه لوڪ ماڻهو هو،. هن چيو ته ”پئسا معنيٰ پورهيو“ ۽ وڌيڪ ڇنڊڇاڻ ڪري چيائين ته ”پورهيو ۽ پيداوار گڏجي، سماجڪ سهوليت لاءِ پئسي جو روپ وٺن ٿا جو هڪ جڙتو ٽڪساٽ آهي“. ٽالسٽاءِ پڇي ٿو ته ”ڀلا اهي پئسا اچن ڪٿان ٿا؟“ چوي ٿو ته اقتصادي ڦرلٽ جو سلسلو آهي ۽ اهو عوام جي پگهر جي پورهئي کي وڌ ۾ وڌ پنهنجي قبضي ۾ رکڻ آهي. پوءِ ويچارو عوام پنهنجي وڃايل وٿ، هر چيز، محنت ۽ ملڪيت، وڪڻڻ تي مجبور ٿئي ٿو.، پورهيت گهڻو ڏئي ٿو ۽ گهٽ وٺي ٿو. مزدور جي محنت جو ڦل سندس هٿن مان نڪري آهستي آهستي بيڪار شخصن جي جهوليءَ ۾ پوندو وڃي ٿو. جدا جدا ترڪيبن ۽ چالاڪين سان پورهيت عوام کان زندگيءَ جون سڀ سهولتون کسي پنهنجي لاءِ قارون جو خزانو گڏ ڪيو وڃي ٿو. شهر اهڙي جڳهه آهي جتي هر چيز خرچ ته برابر ٿئي ٿي پر پيدا ڪجهه به نٿو ٿئي، جتي پورهيتن کان زندگيءَ جون ضرورتون کسيون وڃن ٿيون. اها ڦرمار اهڙي ته منظم طريقي سان ڪئي وڃي ٿي جو ڦرمار ڪندڙ آساني سان ٻين جي محنت تي قبضو ڪري وڃي ٿو.
هي ته ٿيو ٽالسٽاءِ، روس جو هڪ مٿي ڦريل پوڙهو جاگيردار. ڏسون ته اسان جو پنهنجو هڪ سنجيده، شريف مخلص حڪيم محمد سعيد، سابق گورنر سنڌ ڇاٿو فرمائي. هو ڪوڙ ته ڪونه ٿو ڳالهائي. فرمائي ٿو ته ”ڪراچيءَ ۾ روزانو اٽڪل ٽن ڪروڙن رپين جو کاڌو زيان ٿو ٿئي“. ٽي ضربيان ٽي سئو پنجهٺ ٿيو هڪ هزار پنجانوي ڪروڙ يعني ساليانو تقريباََ يارهن سئو ڪروڙن جو کاڌو صرف ڪراچي ۾ زيان ٿو ٿئي ته پوءِ کاڌو استعمال ڪيترو ڪيو ويندو هوندو. ڪراچيءَ جا ماڻهو يارهن هزار ڪروڙن جو کاڌو ته کائيندا ئي هوندا. اهو ڪٿان ٿو اچ. اهو ٻهراڙيءَ جو ڄٽ، جاهل، چور، ڊاڪو، زميندار جو پِٺو، بيوقوف هاري ۽ خود زميندار ئي ڏئي ٿو. وڏو گڏهه آهي کيس نه ووٽ جو حق ڏيڻ کپي نه کيس اسيمبلي ۾ اچڻ ڏجي!
هي ته ٿيو کاڌو جو مون ڏهه رپيا ماڻهو جي حساب سان لڳايو. حقيقت ۾ ڪيئي ارب کرب رپين جو اناج، ڀاڄيون، گوشت، ميوو، کير، کنڊ، گيهه، مصالحو وغيره ڪراچي جو شهر هڙپ ڪري ويندو هوندو. موٽ ۾ ’ڄٽ‘ کي ملي ڇا ٿو؟ هڪ کل کڻي اچي شهر ۾ چاليهه رپين ۾ وڪڻي ٿو. جنهن مان چاليهه بوٽ ٺهن ٿا ۽ اهو ئي ماڻهو جڏهن شهر مان بوٽ وٺڻ اچي ٿو ته کيس چار سئو رپيا ڀرڻا پون ٿا. اهڙي طرح ڪپهه جي هڪ ڳٺڙيءَ مان الائي ڪيترو ڪپڙو ٺهي ٿو. ۽ جڏهن ڪپهه اپائيندڙ پاڻ وري اچي هڪ قميص وٺي ٿو ته کيس چار سئو رپيا ڀرڻا پون ٿا. اها آهي ڦرمار ۽ لٽ مار. انڪم ٽئڪس ۽ سيلس ٽئڪس به خريدار مان ڪڍي وڃي ٿي ۽ مٿان وري هاءِ گهوڙا اها ته سڄي پاڪستان کي ڪراچي جون ٽئڪسون يا ڍلون ٿيون پالين. اهو سڀ پئسي يا پيپر ڪرنسي جو ڪرشمو آهي، جنهن کي ٽالسٽاءِ سڌي سنئين ڦرلٽ ۽ ڦرمار چوي ٿو ۽ نسورو نپٽ ڪوڙ.
اڳ ايئن ڪونه هوندو هو. اها اسانجي ئي وقت جي ڳالهه آهي جا اسان اکئين ڏٺي جو مٽاسٽا جو ذريعو اناج هو، نه پئسو. اسان ٻارن کي ان جي لپ يا ٻُڪ ملندو هو ته وڃي ريوڙيون، لائي ۽ کنڊ ڀڳڙا وٺندا هئاسون. موچي، واڍو، ڪنڀر، مڱڻهار، ۽ حجام به ائين ڪندا هئا. اناج وائرجي تيار ٿيندو هو ته هر هڪ ڪمي ڪاسبيءَ لاءِ پاٽي يا ٽويو الڳ نڪرندو هو جو هو کڻي وڃي گنديون يا پليون ڀريندا هئا ۽ سڄو سال سک ۽ اطمينان سان ويٺا هوندا هئا ته بک ڪونه مرنداسون. هرڳوٺ جو عجيب خود ڪفيل نظام هو جو ڄڻ مفت ۾ جُتي، کٽولو، مٽ، دلا، هر ڪنهن کي ملي ويندا هئا. ٻيو ته ٺهيو حجام به مفت ۾ سيرب ٺاهي يا مٿو ڪوڙي ٺوڙهو ڪري ويندو هو، ان آسري تي ته هر ڪنهن جي اَن جي ٻارِ مان سندس ٽويو نڪرندو ۽ گنج ٿي پوندا. رپيو چاندي جو هوندو هو، نه ڪاڳر جو. اهو چانديءَ جو رپيو هاڻي ساڍي ستين رپين به ڪونه ٿو ملي. مٽاسٽا جو ذريعو جنس هئي. ظاهر آهي ته اها جنس يعني اناج، اپائيندڙن وٽ هو ۽ هوئي شاهوڪار هئا. شاهوڪار کي چوندا ئي هئا مالدار معنيٰ جنهن وٽ اناج ڍڳا ڍور مينهون، ٻڪريون ۽ کير مکڻ جام هجي. ان حساب سان هر ڳوٺاڻو مالدار هو ۽ هر شهري نپٽ سڃو. پوءِ حڪومتي شيطانن مٽا سٽا جو ذريعو مٽائي پيپر ڪرنسي ڪئي ۽ ملڪ ڦري ناڙ ڪيائون.
کير مکڻ جيڪو وڪڻڻ گناهه سمجهبو هو سو ڪاغذي نوٽن عيوض بازارين ۾ ملاوٽ جي نذر ٿي ويو. کير کي پير چيو ويندو هو سو پاڻيءَ جو مريد ٿي ويو. بيٺل فصل جو اناج، ڪڻت جي حساب سان واپاري جي ملڪيت ٿيڻ لڳو، ڪمي ڪاسبي جو ٽويو پاٽيءَ ته ٺهيو خود هاري به هٿ ڇنڊي ٿي اٿيو. سڀ ڪجهه سود خور واپاريءَ جو ٿي ٿي ويو. هاري ۽ سندس ٻچا ان ڪڻن لاءِ ٻاٿون کائڻ لڳا ۽ لٽي ڪپڙي بجاءِ ليڙون پهرڻ لڳا. سمڪ ڪانه پئي پوين، سو چون ته ”سائين بس برڪت نڪري وئي آ“. پگهر ۽ حلال جي پورهئي مان برڪت ڇو نڪرندي؟ فطرت ماءُ ته اهو ئي ساڳيو هڪ داڻي بجاءِ هزار داڻا پئي موٽائي. آسمان پنهنجي ڀرپور رحمت ۽ شفقت سان مفت ئي مفت ۾ جالارا مينهن وسائي ڌرتيءَ مان مسلسل پيو اوڀڙ اڀاري ۽ سج به بنا معاوضي جي ٻڌل ٻانهي جيان، وقت مقرر تي روزانو پوري مقدار ۾ گرمي پهچائڻ جي ڊيوٽي ڏئي سلا پيو نسرائي. ڍڳا ڍور ۽ هاري به اهو ساڳيو پورهيو ڪندا اچن، پوءِ اهو ٽياڪڙ آهي ڪير جو شيطاني ڪري سڀ ڪجهه کنيون وڃي ۽ کائيو وڃي؟ ڪجهه سمجهو يارو! ڪجهه سمجهو ۽ ڪجهه ڪيو. پنهنجي پيداوار جا پاڻ مالڪ ٿي ويهو. پوءِ ضرورتمند پاڻ ئي جهولي ڦهلائي توهان وٽ ايندو. پوءِ توهان من گهريو اجورو حاصل ڪري سگهو ٿا يا ماڳهين انڪار به ڪري سگهو ٿا. رڳو گڏجي سڏجي هڪ ٻئي جا واهرو ٿي، ونگار به وهي، گڏيل کيتيءَ جو نظام قائم ڪيو. جي پڙهيل ڳڙهيل ۽ مئٽرڪ يا بي اي پاس آهيو ته پوءِ ته هٿئون سولو. ماڻهن کي گڏي سڏي سمجهائي، لکپڙهه ڪرائي گڏيل سڏيل کيتي جو بنياد وجهو. پاڻ کڻو پاڻ وڪڻو!
دلال کي هڻو موچڙو يا ڏيوس منهن ۾ موچڙو. پوءِ روزگار جا ذريعا به کوڙ. زراعت رڳو پوکي راهي ناهي پر وڏي صنعت آهي، کوڙ ساريون راهون کلي پونديون. واٽ وندر جي وڻ پيا ڏسيندا. وڻ به وڏي صنعت آهي ايتري لاڳت به ڪانهي. اسان جي سنجهي يا ٽالهي، ساڳ برابر آهي ۽ سون جي ملهه تي وڪامي ٿي. آرا مشينون چيچڙا، ڇڙڻ ڇنڊڻ ۽ پيسائي جون مشينون، بي حساب ذريعا ۽ موقعا آهن، رڳو وڏائي ڇڏي، سندرو ٻڌي ڪاهي پئجي ته برڪت پاڻهي ئي پيرين پوندي. نوجوان سوچن، سمجهن ۽ رٿابندي ڪري گهاگهائي گهڙي پون ته ٻيڙائي پار آهن. جيڪڏهن هڪ لک مئٽرڪ پاس نوجوان نوڪرين پٺيان وقت ۽ پيسو وڃائين ٿا ته اهو ته اجايو زيان ٿيو ڪي نه؟ هر هڪ نوجوان هزار ٻارهن سؤ ڀاڙي ڀتي ۽ هوٽلن تي خرچ ڪندو هوندو! رشوت نٿا ليکيون. هاڻي هڪ هڪ نوجوان جيڪڏهن هڪ هڪ هزار ڪڍي ته ڏهه ڪروڙ رپيا گڏ ٿي ويندا.
ايتري سيڙپ سان ڇا نٿو ٿي سگهي؟ رڳو اين ڊي ايف سي يعني قومي ترقياتي ناڻي واري اداري جي حوالي اها رقم محفوظ ڪريو ته هر ماهه ڏهه لک رپيا نفعو ملندو. اصل رقم کي هٿ لائڻ بنا، انهن ڏهن لکن مان اسڪول ٺاهيو ته بنا رشوت جي ماستريءَ جون نوڪريون ملي وينديون. پر جي آرا مشينون چيچڙا، گهاڻا يا ڇڙڻ ڇنڊڻ جون مشينون لڳايو يا ٽريڪٽر ٽئڪسيون وغيره وٺو ته بيروزگاري ختم! دلال ته آهي دَلو، ان کان جند ڇڏايو. اڄڪلهه ته سياسي عوامي نمائندا به دلال ٿي پيا آهن. مان 1973ع ۾ روس ويو هئس، مون ڏٺو ته اتي دلال جو تصور ئي ڪونه هو. پيداوار کيت مان يا ڪارخاني مان سڌي آئي ٿي سرڪاري دڪان تي. دڪان جي نه مسواڙ، نه پڳڙي. دڪاندار به سرڪاري پگهاردار، تنهن ڪري ان کي به نفعي جي نه لالچ نه موقعو. سرڪاري قيمت لکي پئي آهي، جيڪو خريدار اچي سو مقرر اگهه ڏئي شيءِ کڻي وڃي. رڳو دلال نڪري وڃي ته هر ڪم سؤلو ۽ ڦرلٽ به ڪانه . مان ڪو معيشت دان يا اقتصاديات جو ماهر ڪونه آهيان، پر جيئن ڏٺو مون، سو حال حاضر آهي. رستي جا ڪنڊا ڪرڙ پاڻ ئي نوجوان صاف ڪندا ويندا.
رڳو کپي همت، موقعو ته ڪرپٽيءَ کي به ملي ٿو. اسان جو هڪ مائٽ غلام رسول سانگي، پيراڻيءَ جو پٽ، لاڙڪاڻي ۾ اچي حجام ٿي ويو. چيومانس ”ادا حجامڪو هنر ڪيئن سکئين؟“ چي ”ادا وار لاهڻ ڪونه اچنم، باقي ڏاڙهي ته پنهنجي به لاهجي ٿي، سو بيٺي پير ٻي چئين آني ۾ لاهيو وٺان!“ نالو ئي حجام پئجي ويس. اتان ايتري موڙي ٺاهيائين جو هنڌ کٽولي جو ڌنڌو شروع ڪري ڏنائين. ماڻهو روزانو شهر اچن ٿا. رات پئجيو وڃين. هوٽل جو خرچ ڀري ڪونه سگهن سو رستي جي ڀر ۾ کٽولا رکي پيو هوڪو ڏيندو هو ته ”هنڌ کٽولو! هنڌ کٽولو!“ ٻه چار پنج رپيا خاص ڪري سياري ۾ هر ڪو ڀري آرام جي ننڊ ڪري هليو ويندو هو. غلام الرسول چڱا پئسا گڏ ڪري نيٺ ڪپڙي جو دڪان کوليو ۽ چڱو سکيو ستابو ٿي ويو. هي زندهه مثال ويٺو ڏيان ان لاءِ ته نوجوان ڪو سبق وٺن ۽ ٻين جون جتيون چٽڻ بجاءِ پاڻ ڪو ٻوٽو ٻارين.
ڳالهه ته اصل الائي ڪهڙي پي ڪيم پر وڃي ان ميدان ۾ پيس جو منهنجو مضمون ئي ڪونهي. ها، سو اسان وٽ ڏهه هزارڪونه هجن جو راءِ صاحب ٽوپڻ داس وارو بنگلو وٺون جو اصل ۾ منهنجي هم ڪلاسي دوست سنتوءَ جي پيءُ پيسو مل جهانگهياڻيءَ جو ٺهرايل هو. پيسو مل جي گهر واري جاءِ ۾ اڄڪلهه عبدالفتاح ميمڻ ۽ سندس ڀاءُ نظام الدين وڪيل ويٺا آهن جي اسان جا سٺا پاڙيسري آهن. چوندا آهن هڪ در بند ٿيندو آهي ته الله سؤ دروازا کولي ڇڏيندو آهي. مڃو يا نه مڃو، مان ته مڃان ٿو ته الله سائين پنهنجي نيڪ ۽ ايماندار بندن جي نه رڳو سار سنڀال لهي ٿو پر سندن عرض به اگهائي ٿو ۽ کين دنيا توڙي آخرت جون چڱايون عطا ڪري ٿو. بابا سان به اهو ئي ٿيو. اڃا رٽائر ئي ڪونه ڪيو هئائين ته مير تاج محمد خان جي سار سنڀال سرڪاري طرح سندس حوالي ڪئي وئي ۽ ان لاءِ کيس پنج سؤ مهينو وظيفو مقرر ڪري ڏنو ويو. وري جڏهن ميرپور خاص ڇڏي ٽپڙ کڻي لاڙڪاڻي اچي ادا شمس ۽ ڪٽنب سان گڏيو ته پاڻمرادو نواب غيبي خان چانڊئي ڏانهس نياپن تي نياپا موڪلڻ شروع ڪيا ته سندس پوٽي سلطان احمد خان جي تعليم ۽ تربيت جو فريضو ادا ڪري ته کيس پنج سؤ رپيا ماهوار پيش ڪيا ويندا. پر بابا صاف انڪار ڪري ڇڏيو. بابا طبيعتاََ تمام نفيس ۽ وضعدار ماڻهو ۽ هوڏانهن بلڪل اڻويهين صدي وارو ٺيٺ ٻروچڪو ماحول، سو بابا کي اها ڳالهه نه آئڙي.
تنهن زماني ۾ پنج سئو رپيا ڪا معمولي رقم ڪانه هئي. پر بابا جي پنهنجي طبيعت ۽ وري ڪو کيس زور ڀري به نه سگهي. وڏي ڳالهه ته کيس چوي به ڪير؟ هاڻي جو ههڙو سٺو بنگلو ٿي مليو ۽ رقم به وڏي، ڏهه هزار گهربا هئا، سو اداشمس همٿ ڪري بابا سان ڳالهايو ۽ مشورو ڏنائينس ته نواب صاحب کي چئو ته ويهن مهينن جي پگهار ائڊوانس ۾ يڪ مشت ڏئي. بابا کي اها ڳالهه پسند آئي. هڪ ته مهيني سر پگهار گهرڻ جي کِٽ پِٽ کان به ڇٽي پئبو ٻيو ته گهر به وٺي سگهبو ۽ بابا کي اها به اميد هئي ته نواب صاحب انڪار نه ڪندو، سو هلي ويو نواب صاحب جي بنگلي تي جيڪو لاڙڪاڻي ۾ قائم شاهه بخاري جي درگاهه کان ٿورو پرڀرو ريلوي ڦاٽڪ وٽ آهي. نواب صاحب واڻ جي کٽ تي ليٽيو پيو هو ۽ نوڪرن پي زور ڏنس. ڊگهي ڪاري ڏاڙهي، مٿي تي ڊگها ٻروچڪا وار، اڇو پهراڻ پهريل. بدن ڀريل. پيٽ ٿورو ٻاهر نڪتل. ٻڌايائونس ته خان صاحب علي خان ابڙو آيو آهي. مخصوص انداز ۾سواليه چيائين ”هائو؟“ هائو کي چوندو هو ”هَئو!“ تڪڙو اٿي اڇي پڳ مٿي تي رکيائين ۽ کٽ تي ٽنگون لڙڪائي اٿي ويٺو ۽ بابا کي ڀليڪار ڪري، هَم نه تم، سڌو سوال ڪيائين ته ”خانصاحب اچي وئين؟“ بابا ڌيرج سان چيس ”هائو! اهو بار کڻان ٿو پر هڪ شرط آهي“
”پوءِ چئه نه!“ نواب صاحب ڳالهائڻ جو صاف سڌو، سو مطلب تي پهچي ويو. بابا چيس ”نواب صاحب پئسن جي ضرورت اٿم سو يڪمشت وڏي رقم کپيم!“ نواب صاحب وٽ پئسن جي کوٽي ته ڪونه هئي پر ”وڏي“ رقم جو ٻڌي پنهنجو شاهاڻو انداز هڻي ڪجهه سوچ ۾ پئجي ويو ته به سوال سڌو ڪيائين.
”خانصاحب رقم ٻڌاءِ نه، ڳجهارت نه ڏي، چئه چئه!“
بابا چيو ”ڏهه هزار!“ نواب صاحب کلي چيو، ”خانصاحب بس!؟ اجايو اسان کي ويچار ۾ وجهي ڇڏيو هيئي، پر ڪڏهن ٿو اچين، رقم کڻڻ. اچ نه؟“ بابا چيو، ”سڀاڻي“. ”ڀلي! ڀلي! تون رڳو اچ.“ ڀلي چوڻ ۾ ’ي‘ کي زير جي اچار سان نه پر ”ڀلي ڀلي! ڀلو ڀلو!“ چوندو هو. بابا جي منهن تي خوشي مون ان ڏينهن ڏٺي. مشڪندو ٻاهر آيو. گهر اچي ادا کي چيائين، ”شمن! سڀاڻي گهر وڃي وٺ. سڀني گهر ڀاتين ۾ سرهائي اچي وئي. الله ائين ڏيندو آهي، ڇت ڦاڙي، مسبب الاسباب آهي!“
غيبي خان چانڊيو، چانڊيا قوم جو لٺ سردار، رڄ چڱو مڙس، راڄائتو ۽ شانائتو ماڻهو. حد درجي جو سياڻو ۽ تمام وڏ گڙدو مڙس. نؤ لک ايڪڙ جاگير جو مالڪ! جا سڏبي ئي هئي ’نؤ لکي جاگير‘، قنبر ۽ وارهه کان پريان کيرٿر جي چوٽي، ڪتي جي قبر تائين سندس جاگير هئي. پوٺا ۽ پَٽ هئا، جتي هرڻ جام، پيا ڇال ڏيندا هئا. هرڻن سان ڏاڍو پيار هوس، راکي اهڙي سخت جو مجال آ جو ڪوئي هرڻ ماري يا شڪار ڪري وڃي! سندس پٽن کي به شڪار ڪرڻ جي اجازت نه هوندي هئي. سندس فرزند محمد خان چانڊيو اسيمبلي جو ميمبر هو ته به شڪار جي اجازت لاءِ پيو منٿون ڪندو هو پر نواب صاحب صاف انڪار ڪندو هو. پوٽي سلطان احمد سان ڏاڍي دل هوندي هئس سو نواب محمد خان وڃي پٽ کان سفارش ڪرائيندو هو. نواب صاحب، سلطان احمد کي انڪار ڪري ڪونه سگهندو هو سو شرط وجهندو هو ته رڳو هڪ هرڻ مارڻ جي اجازت آهي وڌيڪ نه.
خانگي راڄوڻي رک ايڏي اثرائتي آهي. باقي سرڪاري راکا ته خرچي وٺي درجن جانور مارايو ڇڏين يا وڏن ماڻهن ۽ آفيسرن آڏو ڪڇي به ڪونه سگهن. نواب صاحب هڪ هرڻ جي اجازت ڏئي پوءِ به انتطار ۾ ويٺو هوندو هو ۽ پيو پڇندو هو ته اڃا ڪونه موٽيا؟ منهنجا هرڻ ٽاهي ڇڏيا هوندائون. ٿاڻي بولا خان پريان جبلن ۾ مان بجاراڻي مير صاحبن جي دعوت تي هرڻن جي شڪار تي ويس. جابلو ماڻهو توڙي راکا مير صاحب جي اهڙي پيا عزت ڪن جو ڄڻ اڃا سنڌ جا حاڪم هجن. اها آهي دلي عزت ۽ وفاداري. مير همت علي خان بجاراڻي نوجوان مير صاحب هو پر کيس هرڻن جو سڄو وچور ٻڌايائون ۽ اهو به ٻڌايائون ته ڪير ڪير ڪيترا هرڻ ۽ ڪهڙي تاريخ ماري ويو. عزت ۽ وفاداري هوندي ته سچ پاڻهي اُڪلي ويندو. باقي نه هوندي عزت نه وفاداري ته اهڙي پٽي پڙهائي ويندس جو ڀلي ته ڪِياڙي کنهندو وڃي. مير صاحب به اهڙو سچو شڪاري جو مادي هرڻ مارڻ کان انڪار ڪري. کپري جو ڊاڪٽر احمداڻي صاحب به وڏو ۽ سٺو شڪاري هئو. هاڻي ته پيرسن ٿي ويو آهي، وقت جو پابند ۽ باريش مذهبي ماڻهو. فجر نماز پڙهي جيپ تي ٻه ماڻهو ساڻ کڻي روزانو شڪار تي نڪري ويندو هو. اهو به ايئن، جيڪڏهن مادي هرڻي پاڻمرادو بُل ڏئي اچي سامهون بيهي ته به بندوق نه هڻندو. تترن جي ٻچن واري موسم ۾ به شڪار اصل نه ڪندو. اهي شوق جا پنهنجا اصول آهن ۽ اهي اصول اصل قربان ڪونه ڪبا هئا.
ٻيو ته ٺهيو ڌاڙيلن ۽ چورن کي به پنهنجا اصول هئا. عورتن کي ڪونه ڦريندا هئا. مورڳو عورتن کي چوندا هئا ته بابا پنهنجا زيور وغيره يا پائي کڻي جدا ڪمري ۾ وڃي ويهو، پوءِ ڏانهنِ اک کڻي به ڪونه نهاريندا هئا. هڪ ڌاڙيل ساماڻو عبدالرحمان بروهي. اهو ته اڳواٽ اطلاع ڏئي وقت مقرر تي ايندو هو ۽ آرام سان سامان گڏ ڪري بيل گاڏين ۾ ڀرائي ويندو هو ۽ بيل گاڏي جو ڀاڙو ڏاندن جي سڱن ۾ ٻڌي گاڏيون موٽائي موڪليندو هو. هڪ دفعي کوهه تي وهنجندي مارجي ويو. اڄ ته سڄو معاشرو ئي بي اصول ٿي ويو آهي. اصل کوڙيءَ کي ئي گهمرو. اصول واري کي سڏن ’بيوقوف‘، مان جڏهن اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ته منهنجي هڪ معمولي ماتحت عبدالقيوم چاچڙ منهن تي چئي ڏنو ته Sir, rules are for fools يعني اصول ۽ قاعدا قانون بيوقوفن لاءِ ٿيندا آهن. توبهه، ايڏي ديده دليري!
نواب غيبي خان چانڊيو ڏسڻ ۾ سادو، ڳالهائڻ جو سادو، لباس جو سادو پر بلا جو ذهين ۽ دور انديش. ايڏو دور انديش جو پٽن مان آسرو لاهي سڄو ڌيان ڏنائين ننڍڙي پوٽي سلطان احمد خان تي. سندس دور انديش نظر الائي ڪيئن ۽ ڪٿان وڃي پيئي علي خان ابڙي تي جنهن کي راضي ڪرڻ لاءِ ڪيترو خرچ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويو. نيٺ بابا کان هائو ڪرائي، سلطان احمد جي مڪمل چارج بابا جي حوالي ڪري مطمئن ٿي ويٺو. بابا به وس ڪيا. سڀ ادب آداب، تعليم ۽ انتظامي معاملن بابت سندس تربيت ڪندو رهيو. چوويهه ڪلاڪ مٿس نظرداري رکندو هو. ايتري قدر جو غيبي ديري جهڙي دور آفتاده ڳوٺ ۾ به مهينو مهينو رهي پوندو هو. اسان بابا لاءِ پريشان ته رک جو کاڌو، دوائون، ڊاڪٽر جي نگهداشت ميسر هوندس الائي نه؟ پر بابا فرض نباهڻ مهل، پنهنجو پاڻ کي صفا وساري نظرانداز ڪري ڇڏيندو هو. سو قطعي فڪرمند ڪونه هو. فڪر هئس ته رڳو سلطان احمد خان جو ۽ سندس اٿڻي ويهڻي ۽ تربيت جو.
مير تاج محمد خان جي تعليم ۽ تربيت کيس نسبتاََ سؤلي هئي. جو مير صاحب وٽس رهندو هو. سو به اڪيلو. هت معاملو الٽو هو جو بابا نواب صاحب وٽ رهندو هو ۽ سلطان احمد نوڪرن وزيرن ۽ چاپلوسن جي نرغي ۾ هو ۽ انهن جي ڪوشش هئي ته سلطان احمد خان سندن وس ۽ چوڻ ۾ هجي ۽ کين سندس مڪمل اعتماد حاصل هجي. اها ڇڪتاڻ حل ڪرڻ کان زور هئي. نواب غيبي خان جو وزير هئو سونو خان جنهن تي نواب صاحب کي مڪمل اعتماد هو. سوني خان جا پٽ وري سلطان احمد خان کي چهٽيا پيا هوندا هئا. نواب صاحب جو جيڪو به ڪمدار يا وزير ٿيو سو خود لکپتي ۽ وڏو زميندار ٿي ويندو هو.
سوني خان لاءِ به گهڻا قصا ڪهاڻيون مشهور هيون، پر اکين ڏٺي ڳالهه اها ته سونو خان ويو پئي ڪراچي سو سلطان احمد خان انگل ڪيو ته ”بيوڪ ڪار گهرائي ڏيو!“ نواب صاحب چيو ته ”سونا خان اها ڀوڪ ڪار ته وٺيون اچجانءِ متان نه آڻين.“ سوني خان چيو ”قبلا لک رپيا کپندا!“ ”ڀلي! ڀلي! پوءِ کڻي وڃ نه لک رپيا!“ بيوڪ ڪار ٽن ڏينهن ۾ ملندي هئي چاليهه پنجاهه هزار رپين ۾. سونو خان ڪراچيءَ ۾ هفتو کن رهي موٽي آيو. الائي ڪراچي ويو به الائي ڪونه . نواب صاحب هڪ هڪ اکر جدا ڪري لانڍ سان ڳالهائيندو هو سو چيائين:
”سونا خان اها ڀوڪ ڪار آندئي؟“
”نه سائين!“
”ڀلا اهو وري ڪيئن؟“
”سائين بنگلي جي چوڪيدار کي پگهار به ڏيڻي هئي!“
”پوءِ اها به ڏينس ها نه!“
”سائين ڀنگيءَ جون پگهارون به رهيل هيون، اليڪٽرڪ جو بل به ڀرڻو هو.“
”ها پوءِ اهو به ڀرين ها نه!“
ته سوني خان ٻئي هٿ کولي چيو، ”ته سائين پوءِ باقي بچندي ڌوڙ!“
نواب صاحب رڳو ڌيرج سان چيو، ”هائو؟ بروبر“ ائين لک رپيا آيا ويا.
هڪ دفعي بابا جو حال احوال وٺڻ لاءِ مامي جمعي کي چيوسين ته غيبي ديري وڃي روبرو ڏسي حال احوال وٺي اچي. پنڌ اڻانگو، لاريون الائي ڪيڏي مهل نڪرن ڪيڏي مهل پهچائن سو جمعو سڌو ويو بنگلي تي ته نواب صاحب جو ڪو ماڻهو وڃڻو هجي ته ان سان گڏ موٽر ڪار ۾ هليو وڃي. اتفاق سان سونو خان وزير ملي ويس جو هڪ پڪ اپ ۾ هو ۽ جمعي کي ساڻ کنيائين. سڌو آيو سيئو بزار. چي ”نواب صاحب چيو هو ته انب ضرور آڻجانءِ“ ۽ ٽي ٽوڪرا انبن جا ڀرائي کنيائين. غيبي ديري کان ٿورو اڳ ۾ هڪ ڳوٺڙو آيو اتي پنهنجي هڪ سريت جي گهر ٽوڪرو پهچائي باقي ٻن ٽوڪرن سان اڳتي هليو. غيبي ديري ۾ اڳ ۾ پنهنجي گهر هڪ ٽوڪرو انبن جو ڏنائين. باقي هڪ ٽوڪرو کڻي نواب صاحب جي ديري تي پهتو ته عام ماڻهو ۽ نوڪر چاڪر ٽوڪري کي لٽڻ ۾ لڳي ويا. سونو خان زور زور سان هڪلون ڪندو آيو ته ”پري ٿيو! پري ٿيو! نواب صاحب جا انب آهن“ پر ماڻهو ڪونه مڙيا. سونو خان به سٽ ڏئي ٻن هٿن ۾ ٻه انب کڻي ٻانهون مٿي ڪري اچي نواب صاحب وٽ پهتو ۽ دانهن ڏنائين ته ”سائين سڀ انب ماڻهو کڻي ويا باقي هي ٻه بچيا آهن.“ نواب صاحب کلي چيو، ”اڙي بچيا آهن نه؟ کڻي اچ ته کائون!“ اها هئي نواب صاحب جي فراخ دلي ۽ سچي پچي ريپبلڪ. انب ماڻهن جي پيٽ ۾ ويا، زيان ته ڪونه ٿيا!
سرڪار مير احمد علي خان ٽالپر وٽ هڪ لڱا، لڙي ٽپهري مهل، ڪراچيءَ جا ٽي چار مهمان آيا. مير صاحب پنهنجي خاص ڪارندي کي چيو ”بابا مهمان آيا آهن!“ بس اهو چوڻ ڪافي هو ۽ هن به چيو ”حاضر سرڪار!“ مهمان سمجهي ويا ۽ چيائون ته ”مير صاحب ڪا تڪليف نه ڪيو، اسان ماني کائي آيا آهيون، پيٽ ڀريا پيا آهن. بس جو معمولي کاڌو توهان لاءِ ٺهيو آهي سو گڏجي کائينداسون!“ مير صاحب به سندن لفظ ورجايا ته ”معمولي کاڌو جو تيار آهي سو گڏجي کائينداسون.“ ڪارندو ”حاضر سرڪار!“ چئي نڪري ويو. گهڙي رکي مهمانن ارادو ڏيکاريو ته ٻاهر نڪري کلي هوا ۾ پسار ڪجي. سڀ نڪري پياسون. ڇا ڏسون ته شيدي بادشاهه ست اٺ ڪڪڙ ڪهيون ويٺو هجي ۽ پسيل چانورن جو وڏو ٿالهه آڏو رکيو هجيس. مهمانن دانهن ڪئي ته مير صاحب ”هي ته اجايو زيان ٿيو!“ مير صاحب جواب ڏئي ئي ڏئي ته ان کان اڳ ۾ شيدي بادشاهه جو وڏي پيٽ سان پلٿي ماريون ويٺو هو تنهن پنهنجي مخصوص انداز ۽ آواز ۾ جواب ڏنو، ”نه بابا زيان ڪونه ٿيندو!“ مير صاحب اچي کل ۾ ڇٽيو. ڀلا ان کان تز صحيح ۽ بهتر جواب ٻيو ڪهڙو ٿي ٿي سگهيو. مير صاحب به اردوءَ ۾ ورجايو ته ”سرڪار کاڌو ڪو زيان ٿيندو آهي ڇا؟ وڃي پيٽن ۾ پوندو!“ اها آهي سنڌ جي درياهه دلي، فراخ دلي، مزاج ۽ ثقافت جو روح. مير صاحب وٽ اڄ به اهو راڄائتو ريپبلڪ جو نمونو هليو اچي. ڪا جهل پل ڪانهي، ڪا ترش روئي يا ترش زباني ڪانهي. نوڪرن چاڪرن، شيدين جن کي عزت وچان مير صاحب خود ’ڏاڏا‘ چئي سڏين، تن سڀني جون آڪهيون مير صاحبن جي بورچي خانن مان پيون پلجن.
سرڪار مير علي مدد خان وٽ هڪ نوڪرياڻي هئي مائي سنهت (نالو صحت هوندو). ڏاڍي سٺي ماني ٺاهيندي هئي. هڪ دفعي مير صاحب فڪرمندي سان ٻڌايو ته مائي سنهت ڪاوڙجي کين ڇڏي وئي هئي. مون پڇيو ”سرڪار پگهار گهڻي وٺندي هئي؟“ چي ”چاليهه رپيا. منهنجي گهر ۾ جو ضرورت هئي سو ڀوڪپائي ڪري چيم ته ”سرڪار مائي سنهت اسان جي حوالي ڪندا“ مير صاحب نهڪر نه ڪندا آهن سو عجب سان، سواليه انداز ۾ چيائين ”سرڪار توهان مائي سنهت کي رکندا؟“ مون وائڙو ٿي پنهنجي دوست غلام النبي سومري ڏانهن نهاريو، غلام النبي هو ڪهاڙو سو چيائين ”نڀاڳا تون ڪڏهن کان نواب صاحب ٿيو آهين جو ميرن جي مائي سنهت ٿو طلبين!؟“ چي ”اول ته تنهنجي سڄي بورچيخاني جو کاڌو ديڳڙن سميت ويندو مائي سنهت جي گهر!“ مون مير صاحب ڏانهن نهاريو تنهن فرمايو ”ها سرڪار اڳ ۾ نوڪر پوءِ جيڪي اسانجو نصيب!“ مون ڦڪائيءَ ۾ کڻي معافي ورتي پنهنجي ڇسائپ جي، اسين ته رڳو ڳالهيون ٿا ڪيون، پر هي صاحب ته ونڊي ورڇي ٿا کائين.
هڪ دفعي نواب صاحب جي لاڙڪاڻي واري بنگلي تي مان ۽ ادا شمس وياسون. ٻيو ڪو هڪ اڌ مهمان نواب صاحب وٽ آيل هو، نواب صاحب حڪم ڏنو ته ”ٿاڌل ٺاهيو!“ اڳي ڪوڪا ڪولا يا شربت وغيره جو رواج ايڏو ڪونه هو. هر چڱي چوکي گهر ۾ شام جو ٿاڌل گهوٽبي هئي. اسان جي گهر ۾ به ادا، مان ۽ ڪمال شام جو واري واري سان ٿاڌل گهوٽيندا هئاسون. ٻي چئين آني جا ٻج، گاؤزبان، وغيره ۽ پنج ست باداميون، گهوٽي ڇاڻي، ڦوڳ ڦٽي ڪري، مصري يا کنڊ ملائي هر هڪ ڀاتيءَ کي گلاس ٿاڌل جو پياربو هو، نواب صاحب وٽ ڳالهه ڇڙي پئي ته سندس نوڪر سندس پئسا کائي ٿا وڃن. نواب صاحب مڃي ئي نه. نيٺ ويٺلن مان هڪ چيو ته ”نواب صاحب! ڀلا هن ٿاڌل جو حساب وٺون ته گهڻو خرچ ٿيو؟“ ”هئو!“ (هائو) ڪري نواب صاحب سوني خان جي پٽ کي سڏيو ۽ پڇيو ته ”ٿاڌل تي گهڻو خرچ آيو؟“ هڪدم جواب ڏنائين بي پرواهي سان، ته ”هڪ سؤ ويهه رپيا!“ اسان جا حيرت ۾ ڪنڌ مٿي ٿي ويا. نواب صاحب به عجب سان چيو، ”هڪ سؤ ويهه رپيا!؟“
تيار جواب مليس ته ”سائين ٻڪ ته پيو اٿس بادامين جو!“
”هئو!“ نواب صاحب مطمئن ٿي اسان کي ڏٺو، ڄڻ چوندو هجي، ”هاڻي ته بس نه؟“ نواب صاحب ڪو اهڙو سادو به ڪونه هو پر راڄ هلائڻ وارو ماڻهو هلڪڙو ڪيئن ٿيندو؟
ڊاڪٽر پوهو مل سڀن جو خيرخواهه ۽ سڀني خاندانن جو گهرو ڊاڪٽر ۽ سڀني جو مٿس ويساهه. سو هڪ ڏينهن ڳالهه ڪيائين ته کڻيم ٿي کٽي جو هڪ ڏينهن خلاصائيءَ ۾ نواب صاحب کي سوني خان جا سڀ پرڪار ۽ ڪارناما ٻڌايم ۽ سندس ڪچو چٺو پيش ڪيم. نواب صاحب ڌيرج سان ٻڌي چپ ٿي ويو. ٻئي دفعي سوني خان کي ڊاڪٽر صاحب جي روبرو گهرائي ڊاڪٽر صاحب کي چيائين، ”ڊاڪٽر، سونو خان اهو اٿئي، ڏاڍو چڱو ماڻهو اٿئي! توکي الائي ڪنهن ڀريو آهي جو سوني خان جون ايتريون شڪايتون ٿو ڪرين!“ ڊاڪٽر صاحب اهڙو ڪڇي جهڙي ڀت. ماٺڙي ڪري هليو آيو. ڊاڪٽر صاحب به عجب ماڻهو هوندو هو. هڪ دفعي سهراب موديءَ جي فلم ”جيلر“ رائل سئنيما تي لڳي. جيڪو اچي سو ساراهه ڪري ته ”واهه جي فلم آهي!“ ڊاڪٽر صاحب به ٻڌي ٻڌي نيٺ هڪ ڏينهن وقت سيڙائي فلم ڏسڻ ويو. اڌ مان اٿي آيو. فلم هئي ٽريجڊي! ڊاڪٽر صاحب چوي ته ”ماڻهن کي ٿيو ڇاهي جو هن فلم جي هيڏي ساراهه پيا ڪن!“ چي ”جيلر صاحب ڪيڏو ته چڱو ماڻهو ڏيکاريو اٿن هر ڪو پيو ساڻس دوکا ڪري ويندي زال به بيوفائي ڪري ڀڄي ويس. اهڙي فلم مان فائدو ڪهڙو؟ ٿڪجي ٽٽجي، وقت سيڙائي، ماڻهو وڃي ٿو خوش ٿيڻ لاءِ يا روئڻ لاءِ؟“ بابا به ڪا اهڙي فلم ڏسندو هو ته اکين ۾ پاڻي ڀرجي ايندو هوس. پٿر پرائي سور سڀڪا پنهنجا روئي.
هڪ دفعي وائسراءِ اچڻو هو سو فيصلو ٿيو ته عوام جي طرفان به دعوت ٿيڻ گهرجي. ڪليڪٽر، ڪماني (ايس پي) وغيره سڀ انگريز هوندا هئا. ڪمشنر جي اجازت کان پوءِ فيصلو ٿيو ته دعوت نواب غيبي خان چانڊيو ڪري. ڪليڪٽر کي عام طرح ’ڪلٽر صاحب‘ چوندا هئا. ’ڪلٽر‘ اڇي ڪاري جو مالڪ هو. جيئن وڻيس تيئن ڪري! منهنجو دوست غلام النبي سومرو ٽي چار سال آمريڪا ۽ ڪئناڊا ۾ گذاري موٽيو ته هتان جا حالات ڏسي چيائين ته هتان جو ڪليڪٽر ته آمريڪا جي پريزيڊنٽ کان به وڌيڪ بااختيار (پاور فل) آهي. هئو به ائين. مولانا ظفر علي خان لاهوري هڪ دفعي پنهنجي اخبار ۾ پنهنجو ئي لکيل حمد الله تبارڪ تعاليٰ جي شان ۾ ڇپيو. الله سائين جون سڀ تعريفون لکي آخر ۾ لکيائين ته، ”بس خدا ڪلٽر هي.“ انهي کان وڌيڪ خدا جي تعريف ممڪن نه هئي.
سو نواب غيبي خان ڪليڪٽر صاحب وٽ ويو. مدعا ٻڌي نواب صاحب چيو، ”صاحب اها به ڪا ڳالهه آ، ڇو نه دعوت ڪنداسون؟“ ڪليڪٽر صاحب کيس سمجهايو ته نئون سٺو فرنيچر، ٽيبلون، ڪرسيون، پليٽون، چمچا، ڪانٽا ۽ ٻيو سامان آڻڻو پوندو ۽ بيئرا به ڪراچيءَ مان گهرائبا.“
”هائو هائو صاحب سڀ ٿي ويندو!“ ته به ڪليڪٽر صاحب چيو ته ”ڊپٽي صاحب، (ڊپٽي ڪليڪٽر کي رڳو ڊپٽي چوندا هئا ۽ وڏي شان مانَ وارو هوندو هو) بندوبست جي نگراني ڪندو!“ نواب صاحب جي ڪارڪنن جي ٻيگهي مچي وئي. لکن جو سامان آيو ۽ گم به ٿي ويو.
هڪ شرط نواب صاحب کي مڙوئي ڏکيو لڳو. چيائونس ته ”ڪوٽ ضرور پائي اچجانءِ!“ نواب صاحب چوي ته ”پهراڻ ۽ پڳ آهي ته بس، ڪوٽ وري ڇاجي لاءِ؟“. بهرحال انگريز صاحب جو حڪم مڃڻو ئي هو. سو ڪپڙو گهرايو ويو، درزي بنگلي تي آيو ماپ وٺي ويو ۽ هزارين رپين ۾ ڪوٽ ٺهي تيار ٿيو. دعوت واري ڏينهن نواب صاحب وهنجي سهنجي ڪوٽ ته پاتو پر ان جي مٿان پهراڻ پائي، پڳ ٻڌي وائسراءِ جي آجيان ڪئي. ائين پنهنجي روايت به قائم رکيائين ته سرڪار جو حڪم به بجا آندائين. چون ٿا ته مانيءَ مهل وائسراءِ سان ڀر واري ڪرسيءَ تي ويٺو ته گوشت جي هڪ ٻوٽي کڻي وائسراءِ جي پليٽ ۾ وڌائين. وائسراءِ کيس ڏٺو ته چيائين، ”صاحب ! ڏسين ڇا ٿو، سٺي اٿئي، کائي ڏس!“ وائسراءِ مشڪي اها ٻوٽي ڪانٽي سان کڻي پنهنجي اي ڊي سي جي پليٽ ۾ وجهي ڇڏي. نواب صاحب اهڙي سادي ۽ معصومانه انداز سان انگريز حاڪم کي پاڻ جهڙو ڪري حاڪم ۽ رعايا جو فرق مٽائي ڇڏيو. ماڻهو کلون ڪندا آهن، پر مان نواب صاحب جي ذهانت ۽ شانائتي رويي جو داد ڏيان ٿو.
بابا غيبي ديري ۾ پنهنجي سڌارڪ ڪردار کان ڪونه مڙيو. ڪچهري ۾ روزانو ننڍو ليڪچر ڏيندو هو ۽ نواب صاحب غور سان ٻڌندو هو. ذات ٻروچ اچي گڏ ٿيندا هئا. هڪ ڏينهن بابا معاشري جي خرابين جي اپٽار ڪئي ۽ کليل لفظن ۾ ماڻهن ۽ سڀني شهر وارن جي عادات اطوار ۽ اخلاق تي تنقيدون ڪيائين. نواب صاحب چيس ”ٻڌاءِ خانصاحب! ڇا ڏٺو اٿئي؟“ چي ”چوري، دغا، دولاب، دوکو، ڏاڍ مڙسي، جهيڙو جهڳڙو، شراب خوري، ڇوڪرا بازي، زنا“ نواب صاحب پلٿي ماريون ويٺو ٻڌي. بابا جڏهن اهو سڀ ڪجهه چئي چڪو ته نواب صاحب چيو، ”خانصاحب بس؟ ويٺو ڏس!“ ٻڌايو ته اهو غالب وارو ”بازيچه اطفال هي دنيا ميري آگي، هوتا هي شب و روز تماشا ميري آگي.“ ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ نواب صاحب کي سڀ معلوم هو ۽ پاڻ تماشو ويٺي ڏٺائين. ڪيڏي نه فراخ دلي ۽ وسيع نظري چئبي.
هي جو ماڻهو نواب صاحب وٽ پٽ تي ويهي سندس پير پڪڙيندا هئا يا سندس کٽ جي پائي کي جهلي منٿون ميڙون ڪندا هئا سو هڪ ڏينهن، ڀري ڪچهري ۾ بابا اهڙي هٿرادو تفاوت کي ننديندي چيو ته ”ماڻهو سڀ هڪ جهڙا آهن. الله انهن کي هڪ جهڙو خلقيو، هٿ پير هڪ جهڙا، اکيون، نڪ، ٽنگون ۽ ٻانهون...“ ته نواب صاحب وچ ۾ روڪي چيس ته، ”خانصاحب مقعد (سنڌيءَ ۾ ويهڪ جو نالو وٺي) به هڪ جهڙي ڏنائين.“ اهڙي گندي جڳهه جو نالو وٺي پاڻ کي ۽ ٻين سڀني کي هڪ ڌڪ سان هڪجهڙو ڪري سڄو ڦند ڦير ڊاهي وڌائين. ڪيڏو نه وڏو ماڻهو چئبو.
سندس دور رس نگاهن ڏسي ورتو هو ته مستقبل سلطان احمد خان جو آهي. ان ڪري سڄو ڌيان ان جي تعليم ۽ تربيت تي ڏنائين ۽ سندس شادي به نواب مڪران جي نياڻيءَ سان ڪرايائين ۽ پڳ به کيس ڏنائين. اها ٻي ڳالهه آهي ته الهڙ جواني، سرداري ۽ سنگت وغيره ڪري سلطان احمد خان پاڻ تي پورو ڪنٽرول نه ڪري سگهيو ۽ ٻه ٽي شاديون ڪيائين، پر مان مريادا اڄ تائين ڪونه ڇڏيائين. اڄ به آئي جو آڌرڀاءُ ڪري ۽ هر ڪنهن کي ڪم اچي. اسان جي خاندان جي ته هر فرد کي چوندو آهي ته ”حڪم ڪريو! منهنجي استاد جا اولاد آهيو“ هر ڪنهن سان مٺو ڳالهائي، مهمان نوازي ڪري، ستم ظريفي اها جو سندس جاگير سرڪار کسي ڇڏي. چوندا آهن ته لڇمي وڃي ته لڇڻ به وڃن، پر سلطان احمد خان مان شان، مان مريادا ۽ نهٺائي ڪونه ويا آهن. الحمدالله. بابا پنهنجو فرض احسن طريقي سان نڀائي نواب صاحب کان اجازت وٺي لاڙڪاڻي موٽي آيو ۽ پنهنجي لکڻ پڙهڻ واري شغل ۾ مصروف ٿي ويو.
وقت جي ڌارا کان ڪڏهن به پاڻ کي ڪونه ڪٽيائين. هر طبقي ۽ هر مڪتبه فڪر جي ماڻهن سان ۽ نوجوانن سان تبادله خيالات جاري رکيائين ۽ ميل جول به رکيائين. 53-1952ع ۾ اليڪشن جو دور آيو ته ان مسئلي تي ”اسلام ۽ اليڪشن“ نالي هڪ ڪتابڙو لکي ڇپائي پڌرو ڪيائين، جنهن جي اهميت اڄ به اهڙي ئي آهي، جهڙي اڳ هئي. ان ئي دور ۾ هاري ۽ پورهيت تحريڪن ۽ اشتراڪيت جو به وڏو زور هئو. ناڻي جي صحيح ورڇ، هاري ۽ زميندار جا حق، مزدور ۽ سرمائيدار جا فرائض ۽ حقوق، ڪافي موضوع بحث هيٺ رهندا هئا. ان صوتحال جي پس منظر ۾ به هڪ ڪتابڙو ”اسلام ۽ ڪميونزم“ لکيائين. بدقسمتي سان اهو ڇپايو نه ويو پر ان جي هڪ هٿ اکر لکيل ڪاپي ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻي وٽ محفوظ آهي ۽ ٻي ڪاپي مون وٽ هئي جا مون ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ کي ڏني ته نظر مان ڪڍي ان کي ادبي بورڊ طرفان ڇپائي. بابا ان وچ ۾ انتقال ڪري ويو ۽ مون ڊاڪٽر صاحب کي ٻه ٽي دفعا ياد ڏياريو ته ڊاڪٽر صاحب چيو ته وٽس تمام گهڻو مواد هٿ اکر نسخن جو پيو آهي ۽ هو ڳولهيندو ۽ جي ملي ويو ته مونکي واپس ڪندو جو اڄ تائين نه ٿيو.
ايئن ڪيئي ڪتاب هيٺ مٿي ٿي وڃن ٿا. منهنجي مرحوم سهري ڪوٽڙي واري ميان شمس الدين قريشيءَ سالن جا سال محنت ڪري نور نچوڙي قديم سنڌ جي تاريخ تي هڪ ضخيم ڪتاب لکيو، جنهن جو صرف مهاڳ ”آئينه قديم سنڌ“ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپايو. اصل ڪتاب قديم سنڌ، ميان شمس الدين پاڻ وڃي هالن واري مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ کي روبرو سندس گاڏي کاتي حيدرآباد وري بنگلي ۾ سن 62-1961ع ۾ ڏنو جو وٺي مخدوم صاحب وعدو ڪيو ته سنڌي ادبي بورڊ معرفت ڇپارائيندو، اهو ڪتاب مخدوم صاحب سنڌي ادبي بورڊ جي حوالي به ڪيو پر پوءِ اتان کڻي پنهنجي ذاتي لئبريري هالا ۾ رکي ڇڏيو. مخدوم صاحب کي جڏهن به عرض ڪيو ويو ته اهو ئي اطمينان ڏياريو ويو ته ”ڪتاب محفوظ آهي، دلجاءِ ڪيو.“ چوٽيهه پنجٽيهه سال گذري ويا آهن، ۽ خبر نه آهي ته ڪتاب جو ڇا حشر ٿيو. وري به هاڻوڪي مخدوم صاحب کي عرض ڪري ڏسبو.
ايئن بابا مونکي ٻڌايو ته هن هڪ ڪتاب لکي ڄيٺمل پرسرام کي ڏنو هو جو هن نه موٽائي، نه موٽايو ۽ شايد ٿوري ڦير گهير ڪري پنهنجي نالي سان ڇپائي ڇڏيو. اهڙا ڪيئي واقعا ٿيا هوندا. پير غلام حيدر، خيرپور ميرس ۾ منهنجو سيشن جج هو. ان پنهنجي والد صاحب پيرڪمال جو اڻ ترتيب ڪلام منهنجي حوالي ڪيو ته ان کي ترتيبوار ڪري مهاڳ لڳي ڪتابي صورت ڏيان، جنرل ايوب جو سخت مارشل لا وارو دور هو ۽ مان عدالتي ڪم ۾ ڏاڍو مصروف هئس سو مون اهو ڪلام مرحوم عطا محمد حامي کي ڏنو ته هو صاحب نظر مان ڪڍي ڏئي ڇاڪاڻ ته مرحوم پاڻ به سٺو شاعر هو ۽ ڏاڍو پيارو ماڻهو هو. ڪجهه سالن کان پوءِ حامي صاحب اهو ڪتاب پنهنجي نالي، سهيڙيندڙ ۽ ترتيب ڏيندڙ ڪري، ڇپائي ڇڏيو. کهڙن جا مخدوم صاحب وڏا بزرگ ۽ عالم فاضل آهن. سندن وڏو ڪتبخانو آهي. مخدوم نيڪ محمد صاحب، جو تازو وفات ڪري ويو آهي، تنهن سان منهنجي دعا سلام هئي. مون سان عزت ڀريو ورتاءُ ڪندو هو ۽ بار بار دعوت ڏيندو رهيو ته اچ ته سڄو ڪتب خانو کولي ڏيکاريان ۽ ناياب کان ناياب ڪتاب قلمي يا ڇپيل تون ڀلي چونڊي کڻي وڃ. پوءِ ڳالهه کي وزندار بنائڻ لاءِ ٻڌائيندو هو ته هن اهڙي رعايت ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ کي به نه ڏني، بلڪه کيس انڪار ڪيو.