7
مولوي نذير حسين جتوئي به ساڻن شامل هئو ۽ عهدو به قبول ڪيو هئائين. پارٽيءَ فيصلو ڪيو ته انهي صورتحال جو ٽوڙ ڪيو وڃي. ۽ بلڪل زائل ڪيو وڃي. انهي ڪم لاءِ تاج محمد ابڙي ۽ مون کي ذميواري سونپي وئي. پتو ئي نه پوي ته ڇا ڪجي. هنن يارن ڇا ڪيو جو اخبارن ۾ خبرون ڇپائي پاڻ عهدن تي قابض ٿي ويهي رهيا. تاج محمد تمام ذهين ماڻهو هئو سو حل ڪڍي آيو. چيائين ته ”هاري ڪميٽي جي ميٽنگ ۽ ڪارروائي جا من پسند فيصلا لکي هاري حقدار اخبار ۾ ڇپائي ٿا ڇڏيون.“ انهي جڙتو ميٽنگ جي ڪارروائي بحث مباحثا ۽ سوال جواب اهڙي نموني لکياسون جو سود پود سچ ٿي لڳو. هاري حقدار جو پرچو ڇپائڻ لاءِ حيدرآباد هاري آفيس ۾ وڃڻو هئو. ڏهه پنڌرهن روپيا مونکي ڏهه پندرنهن روپيه تاج محمد کي. ريل جي ٿرڊ ڪلاس گاڏي (اڄڪلهه چون دٻو) ۾ چڙهي پياسون. واٽ تي صلاح ڪئي سون ته ٽڪنداسون ڪٿي؟ هوٽل ته اسان جي پهچ کان ٻاهر هئي. چيم ڪنهن دوست وٽ هلجي. تاج محمد کي ڪو دوست ڪونه سجهيو. هونئن به سندس دوستي تمام محدود، پارٽي ڪارڪنن تائين هئي. سا به صرف پارٽي مفاد خاطر.
مان کليل طبيعت وارو پارٽيءَ جي پنجوڙ کان آزاد، پراڻو خاڪسار يار ويس ماڻهو، چيم هلون ٿا ٽنڊي ولي محمد جتي غلام النبي سومرو، لال بن يوسف ۽ ٻيا گهڻيئي واقفڪار هئم. فڪر رڳو اهو هئو ته شهري ماحول ۾ ٽڪائڻ جي جاءِ هوندن به الائي نه. لال بن يوسف مک خاڪسار، بلڪه جانباز هئو ۽ خاڪساري جي دفتر لاءِ وٽس هڪ مسواڙي دوڪان هو جتان ماهوار الائي هفتيوار ”طوفان“ اخبار ڪڍندو هو. حيدرآباد اسٽيشن تي لهي، ٻه ٻه آنا سواري واري ٽانگي تي چڙهياسون جنهن اچي مارڪيٽ ٽاور تي ڇڏيو، هي اڻويهه سو پنجاهه ايڪونجاهه (51ـ1950)وارو زمانو هو جنهن کي اسين مهانگائي وارو دور سڏيندا هئاسين. اڄ حيرت ٿي لڳي ته ٽانگو صرف ٻه آنا وٺي چار سواريون کڻندو هو يعني اٺين آني ۾ سڄو شهر لتاڙي اسٽيشن کان مارڪيٽ ٽاور تي پهچائيندو هو.
ٻي مهاڀاري لڙائي لڳي 1939ع ۾ جڏهن اسان ٻالڪپڻي کان نڪري جوانيءَ ۾ قدم ٿي رکيو. لڙائي جي ڪري هر شيءِ مهانگي ٿي ۽ پهريون دفعو ماڻهو ’راشن‘ ۽ ’ڪنٽرول‘ جهڙن لفظن سان متعارف ٿيا. عجيب ڳالهه ٿي لڳي ته اٽو، چانور، گيهه ۽ کنڊ کپي ته راشن ڪارڊ وٺو! لاش لاءِ ڪفن کپي ته پرمٽ وٺي مقرر دوڪان تان ڪفن جو ڪپڙو وٺو! مهانگائي اهڙي جو سيون او ڪلاڪ جي بليڊن جو پاڪيٽ جو هونئن جيئن پنجين آني ملندو هو سو ٻارهين آني پوءِ هڪ روپئي ٿي ويو. انهي ڪري اسين پنهنجي پيڙهيءَ کي بدبخت پيڙهي سڏيندا هئاسين ته جڏهن خرچڻ کپائڻ جي عمر کي پهتاسين ته اگهه چوٽ چڙهي ويا. سي ئي جوڀن ڏينهن جڏهن سڄڻ سفر سنبهيا. مهانگائي جو پارو چڙهيو ته وري هيٺ نه لٿو. ويو چڙهندو ويو چڙهندو ڇيهه ئي ڪونه اٿس. اڄ ته ٻائيتال متو پيو آهي. پوئتي نظر ٿي ڪجي ته وري به اسان وارو وقت چڱو، کاڌو سون چڱو، پهريوسين چڱو، گيهه سچو، سچو چئبو ئي ڪونه هو گيهه معنيٰ سچو گيهه. مون کي ياد آهي ته پهرين پهرين مصنوئي گيهه نڪتو ’ڪو ڪو گولڊ‘. اهو وٺڻ ماڻهو بيعزتي سمجهندا هئا. گلا طور ماڻهو ڳالهيون ڪندا هئا ته ”فلاڻا ڪو ڪو ٿا کائين.“ وڏو گوشت وٺڻ يا کائڻ به گلا ۽ گهٽتائي جي ڳالهه هئي. اڄ ته وڏو گوشت به سئو روپيا سير ٿي ويو آهي. غريب ته ٺهيو خوشحال خاندان به نٿا خريد ڪري سگهن.
مارڪيٽ ٽاور کان پنڌ ئي پنڌ اچي ٽنڊي ولي محمد پهتاسين، اهو پاڙو منهنجو سڄو گهميل هو. آزادي کان اڳ به اهو پاڙو مسلمانن جو هئو ۽ گهر دوڪان ۽ ملڪيتون به سندن پنهنجيون هيون انهي ڪري اتي هندي مسلمان (مهاجر) به ڪونه آيا. غلام النبي جن جو گڏيل ڪٽنب هو، سندس ڏاڏو به اسي نوي سالن جو حيات هئو ۽ سڄي آڪهه کي ڪنٽرول ۽ ضابطي ۾ رکيون آيو. پُٽ اچي اڇي ڏاڙهي وارا آفيسر ٿيا سي به کانئس ڪن هڻندا ۽ ڊڄندا هئا. ڪو سندس نوجوان پوٽو شام جو وهنجي سنهنجي سٺا ڪپڙا پائي آڏي سينڌ ڪڍي گهمڻ نڪرندو هو ته ٻه ٽي ڏينهن کيس ڇوٽ ڇڏي پوءِ حڪم ڪندو هو ته ”ان جو مٿو ڪوڙائي ڇڏيو!“ ڇوڪرو گهڻو ئي ڦوڪ شوڪ ۽ رسامو ڪندو هو پر ’سومرا ريپبلڪ!‘ غلام النبي سومرو پاڻ ائين چوندو هو. ايڏي مضبوط هئي جو حڪم جي تعميل ڪئي ويندي هئي. اها سزا ايڏي عجيب ۽ مؤثر هئي جو ان مٿي ڪوڙيل نوجوان جو ن سڀ من مستيون ٺاپر ۾ اچي وينديون هيون ۽ ميس مري ويندي هئي.
اهڙي سخت گير ماحول ۾ غلام النبيءَ سان ڀائرن جهڙي دوستي جي ٻل تي وڃي سندس گهر جو ڪڙو کڙڪايم! پهرين ’سومرا ريپبلڪ‘ جو هڪڙو سئوٽ نڪتو وري ٻيو نڪتو، نيٺ غلام النبيءَ منهن ٻاهر ڪڍيو، ان جو به مٿو ڪوڙيل، گهنجيل ڪپڙا ۽ پير اگهاڙا. مون کي ڏسي حجت مان چيائين ”اڙي نڀاڳا تون آهين.“ انهي جملي ۾ لفظ نڀاڳا جو مفهوم ٿيندو سڀاڳا! ان هڪ جملي سان مون کي جائيتو ڪري پٺتي ڀڳو ۽ چمپل پائي، مٿي تي گر لڳل جناح ٽوپي پائي ٻاهر نڪتو ۽ مون سان ڀاڪر پائي ٻکجي ويو. مون کيس تاج محمد سان ملايو جو کيس بي يقيني ۽ تذبذب وارين نظرن سان ڏسي رهيو هو. غلام النبي ان سان به ڀاڪر پائي مليو ۽ حجائتي نموني سان چيائين ته ”ڀائو پنهنجن وٽ پهتو آهين، فڪر نه ڪر!“
مون کيس چيو ته ”حيدرآباد ڪم سان آيا آهيون ۽ تو وٽ ٻه ٽي ڏينهن ٽڪنداسون!“ چيائين ”پوءِ واڍن جي ماڙي کوليان ٿو!“ (پاڻ کي واڍو سڏائيندو هو) ” .... بيهو چاٻي کڻي اچان!“ واپس گهر ڀڳو ۽ چاٻي کڻي آيو. ننڍي ڀڳل ٽٽل ڏاڪڻ چڙهي، هڪ پراڻي سراڻي ڪچي گاري سان لنبيل ڪوٺڙيءَ ۾ ويهاريائين. هڪ ٻه ٻانهن ڀڳل ڪرسيون ۽ ٻه ٽي ڀڳل ٽٽل واڻ جون کٽون رکيل هيون. شان سان چيائين ته ”ويهو! آرام ڪيو.“ مون چيو ”اڙي غلام النبي واڍن جي ماڙ ي ۾ ڪرسيون به ڀڳل، ته کٽون به ڀڳل!“ چيائين ”ٻڌو ڪونه اٿئي ته ڪنڀر جي گهر ۾ دلو به ڀڳل هوندو آهي!“ چپ ڪرائي ڇڏيائين. هئي ته زبون ڪوٺڙي جنهن ۾ ڌڌڙ پي اڏامي پر ڀت ۾ لڳل ڪٻٽ جو تالو کوليائين ته صاف ڇنڊيل ڪتاب، شيڪسپيئر، آسڪروائلڊ، هار ڊي، ڊڪنس، روسو ۽ ٻين مشهور اديبن ۽ فلسفين جا ترتيب سان رکيا هئا. چيائين ته ”سومرا ريپبلڪ جا وڏا، ابو ۽ چاچا ڪتابن ۽ سٺي قلم وٺڻ کان منع ڪونه ڪن!“ ائين چئي کيسي مان قيمتي پارڪر پين ڪڍي ڏيکاريائين اها هئي ان ماڻهو جي طبيعت ۽ پسند taste. اسين به کٽن تي آهلي پياسون. ڀرپور ڪچهري ڪري غلام النبي اٿي ويو.
مان ۽ تاج ٻئي ڏينهن جي حڪمت عملي جوڙڻ ۾ لڳي وياسون. تاج محمد چوي ته ”ڪو مسئلو ئي ڪونهي سڀاڻي هلنداسون هاري حقدار پريس. اتي فلاڻا فلاڻا منهنجا واقف آهن بس، مواد ڪمپوز ڪري هڪ ڏينهن ۾ پرچو ڪڍي ڏيندا.“ تاج محمد ڏاڍو خوش فهم (optimist) ماڻهو هو. تاج محمد ڇا، هر ڪميونسٽ اهڙو هوندو هو . چوندا ”ڪامريڊ سرخ سويرو اچي پيو، بس اڄ سڀاڻي جي ڳالهه آهي!“ـ ”ڀائي ان لاءِ تياريون؟ منظم جدوجهد قرباني ڪير ڏيندو ۽ ڪير ڪندو؟“ مون کي چوندا، ”تون منجهيل (confused) آهين، سڀ ڪجهه ٿئي پيو پاڻهين ٿي ويندو!“ مان خاڪسار عملي ڀڄ ڊوڙ ڪندڙ ۽ ڪراچي جي عوامي اڏن ڀيم پوره، رنڇوڙ لائين، لياري، ڪلان ڪوٽ وغيره جو رليل ماڻهو! سو هر ڳالهه جي حسابي تور تڪ ڪيان.
علامه صاحب (علامه عنايت الله خان المشرقي) اسان کي ذهين نشين ڪرائڻ لاءِ بار بار چوندو هو ته ”ڀائي منهنجي حسابي دماغ ۾ ته اها ڳالهه نٿي ويهي!“ پاڻ وڏو رياضيدان ۽ سائنسدان هو. هڪ دفعي ڪراچي آيو ۽ ان وقت جي پرائيم منسٽر خواجه ناظم الدين سان ڪلاڪ ڏيڍ ملاقات ڪري آيو. پاڪستان ٺهي چڪو هو ۽ علامه صاحب خاڪسار تحريڪ ختم ڪري ڇڏي هئي ۽ سبب اهو ڏنو هئائين ته ”هنن تِرن ۾ وڌيڪ تيل ڪونه بچيو آهي!“ اهو به حسابي فيصلو تِر معنيٰ خاڪسار ۽ خاڪسار تنظيم! ڪيڏو نه وڏو ماڻهو هو جو حساب لڳائي، نتيجو ڪڍي، هيڏي ساري منظم ۽ فعال تحريڪ ختم ڪري ڇڏيائين، خاڪسار به اهي جي سندس معمولي اشاري تي جان ته قربان ڪري ڇڏين پر ٻچا به ڪهائي ڇڏين، پر هن وڏي ۽ اعليٰ انسان ۾ شخصي مفاد جو تصور ته هئو ڪونه، سو حساب لڳائي چيائين ته هنن ترن ۾ وڌيڪ تيل آهي ئي ڪونه! اڄ هرڪو ٽنڊو ٽوپڻ ليڊر بڻيو ڏيڍ چانور جي ديڳڙي الڳ ڪيون ويٺو آهي.
علامه صاحب کان پڇيوسين ته ”سائين توهان خواجه ناظم الدين ڏي ڇا لاءِ ويا هئا؟“ هيڪاندا ڪاغذ کڻي ڪڍيائين جن تي الائي ڪهڙا ۽ ڪيترا وچور لکيل هئا. ان وقت عالمي دٻاءُ هيٺ هندستان سان پاڻيءَ جي ورڇ بابت ’سنڌو تاس‘ معاهدو ٿيو هو يا ٿيڻ وارو هو، علامه صاحب هر نديءَ جي پاڻي، بئراجن، تربيلا، منگلا منصوبن بابت حساب ڪتاب ڪري پاڪستان جي پرائيم منسٽر کي سمجهائڻ ويو ته پنهنجي پيرن تي پاڻ ٿا ڪهاڙو هڻو، اسان جو زرعي ملڪ آهي، سڪي ٺوٺ ٿي ويندو سڀ بئراج بند ۽ ناڪاره ٿي ويندا. علامه صاحب چيو ته ”هر ڳالهه جڏهن انگن اکرن سان خواجا صاحب کي سمجهايان پيو ته هر ڀيري جواب اهو ئي پيو ڏئي ته خدا خير ڪندو!“ آخر ۾ به اٿندي مهل جڏهن چيو مانس ته ”متبادل اسڪيمون(رٿائون) هي هي آهن !“ ته به چيائين ته ”علامه صاحب خدا خير ڪندو!“ پوءِ تمام معصومانه انداز ۾ اسان ڏانهن منهن ڪري علامه صاحب چيو ته ”ڀائي منهنجي حسابي دماغ ۾ اها ڳالهه اچي ئي نٿي ته خدا ڪيئن خير ڪندو؟“
علامه صاحب ڪوبه اخباري بيان ڪونه ڏنو نه پريس ڪانفرنس ڪيائين. ماٺ ميٺ ۾ واپس لاهور روانو ٿي ويو. کيس نه ڪا لالچ هئي نه ڪو عهدو وٺڻو هو نه ئي ليڊري چمڪائڻي هئي، باقي زندگي گوشه نشيني ۾ گذاريندي، ڪتاب لکندي چپ چاپ ۾ لاهور جي ميو اسپتال ۾ لاڏاڻو ڪري ويو. اهڙا هئا وڏا ۽ عظيم ماڻهو جو انگريزن جي دور ۾ آءِ سي ايس(ICS) جو شاندار ۽ خوش آئينده پيشو ڦٽو ڪري سڄي عمر ٿلهي خاڪي قميص ۽ پائجامي ۾ پيرين پيادو هلندي ”ايڪ اور نيڪ بڻجو“ جو نعرو هڻندي هڻندي هليو ويو. هاڻي اهڙا ماڻهو پئدا ئي نٿا ٿين قحط الرجال جو زمانو آهي. مڙس ويا مري رڳو هيجڙا پيا هلن.
اسان کي واڍن جي ماڙيءَ ۾ ويٺي ڪلاڪ ٻه گذري ويو. غلام النبي گم، چيوسين ”ٻيلي هلو ڪنهن هوٽل تان ماني ڳڀو کائي اچون!“ سنبت ۾ هئاسون ته غلام النبي اچي ٺڪاءُ ڪيو گمب ڀت ۽ ڏڌ اچي آڏو رکيائين. فاتحانه انداز ۾ چيائين ”ڪيو ٻنڊا موڙ کائي ڍؤ ڪيو!“ مان نفيس طبيعت ماڻهو. اسين اترادي رات جو ڏڌ استعمال ڪونه ڪيون. ڏڌ پيئون صبح جو منجهند جو، ٽپهري تائين، ٽپهري کان پوءِ ٿاڌل ۽ شربت رات جو کير، غلام النبي سان منهنجيون هيون ٻٽيهه دليون. سو حجائتو ٿي چيومانس ”اڙي يار رات جو ڏڌ؟“ کلندي چيائين ته ”جلدي کائي وٺو! جي سومرا رپبلڪ ۾ منهنجي سئوٽن کي خبر پئجي وئي ته اهو به ڪونه ملندوَ، داڻو نه ڇڏيندا!“
ماءُ ننڍي لاڪر هئس ڪانه. چاچين سان ڪهڙي حجت! گرم طعام کائي ڪونه سگهندو هو. ٺاري ٿڌو ڪري پوءِ گرهه کڻندو هو. پڇيو مانس ته ”ان جو ڪهڙو سبب؟“ چي ”امڙ ڪونه هئم نه!“ـ ”ته پوءِ؟“ـ چي ”سڄي عمر پاروٿي ٽڪر تي پليو آهيان، گهر اچي ماني جو پڇندو هئس ته جواب ملندو هو ته کاري هيٺان ڏس، ڪو بچو سچو آهي ته کائي ڇڏ. پوءِ سڪل ماني جو ٽڪر يا پاروٿو ڀت کائي پيٽ تي ٻاجهه جو هٿ ڦيري سمهي پوندو هئس!“ انهي ماڻهو خودڪشي ڪانه ڪئي. ميرا سيرا ڪپڙا پائي ڪاليج ايندو هو. بمبئي يونيورسٽي مان زراعت ۾ ڊگري فرسٽ ڪلاس ۾ حاصل ڪيائين. سٺي نوڪري ملڻ باوجود ڪانه ڪيائين موٽر گئراج تي وڃي مستري (مڪئنڪ) جو ڪم سکڻ لڳو.
سندس پيءُ ۽ چاچا مون سان شڪايت ڪرڻ لڳا ته ”وڃي پنهنجي دوست کي سمجهاءِ سڄو ڏينهن اڻ پڙهيل مسترين آڏو هٿ ٻڌيون بيٺو استاد استاد ڪري!“ مان الهندي ڪچي ۾ هڪ گئراج تي وڃي ساڻس مليس. هڪ گاڏيءَ هيٺيان ليٽيو پيو هئو مون کي ڏسي اٿي آيو. کلي چيائين ته ”ڪيئن توسان ملان، هٿ ڏيان ته هٿ ڪارو، ڀاڪر پايان ته ڪپڙا ڪارا.“ گهڻوئي سمجهايو مانس پر سندس پتي تي پاڻي نه پيو. چي ”هڏ جو پورهيو ٿو ڪريان، حلال جي روزي ٿو ڪمايان، سِکان پيو.“ لاجواب ڪري ڇڏيائين. خبر تڏهن پئي جو آمريڪا جي pl 480 رٿا هيٺ پنهنجي اهليت جي زور تي چونڊجي آمريڪا ۽ ڪئناڊا ۾ ائگريڪلچر مشينري تي ڊپلوما وٺي آيو.
موٽي آيو ته ٽنڊوڄام ۾ زرعي انجنيئر ڪري رکيائونس. سرڪاري گاڏي، سٺي آفيس، حيدرآباد جو حيدرآباد ۾ پر اتي به دل ڪونه لڳس. ايم ايڇ پنهور صاحب سان به ڪونه ٺهڪي سگهيو. اصولن خاطر نوڪري ڇڏي اچي گهر ويٺو. نيشنل هاءِ وي تي ٻڍاڻي ڳوٺ وٽ چار ٻارا زمين جا وٺي پوکي راهي ۾ لڳي ويو. اتي اٽي پينهڻ جي چڪي به هنيائين. ٻڍاڻين سان تنازعو ٿي پيس، سو مورڳو زمين وڪڻي سعودي عرب پنهنجي ڀيڻ ڊاڪٽر ادي آمنه وٽ هليو ويو. اتي به گهڻيئي وس ڪيائين پر ڪٿي به فٽ نه ٿيو. اصول پرستي، سچائي، ايمانداري ۽ محنت، کوٽا سڪا ٿي ويا آهن. خير سان بدر (بدر ابڙو) به ڪٿي فٽ نٿو ٿئي. فرق اهو آهي ته هو خوش طبع کلڻو ڳالهائڻو هو. بدر رنجيده، خاموش ۽ پروٽيسٽ (احتجاج) ۾ آهي.
صبح جو تاج محمد ۽ مان نيرانو نڪري پياسون، نيرن يا ناشتي جو آسرو به ڪونه هو. چانهه جو رواج اڃا ڪونه پيو هو. ڀيڙيوسين پنڌ کي اچي گاڏي کاتي ۾ هاري حقدار پريس تي پهتاسون. ٻه به ويون ڇهه به ويون! هاري حقدار پريس توڙي آفيس کي تالو لڳو پيو هو. ٻڌايائون ته گورنمينٽ بندش وجهي ڇڏي سو نالو به نه کڻو. هاري حقدار تي بندش پئجي وئي هئي ۽ حيدربخش جتوئي جيل ۾ هو. تاج محمد ”ابوءِ!“ ڪري ويهي رهيو. چيائين ”جمال ٻيلي ڪا واهه ڪڍ، پرچو ضروري ڪڍڻو آهي!“ مون کي محترم محمد عثمان ڏيپلائي سجهي آيو. انهي جي پريس به ڀرسان کوکر پاڙي ۾ هئي جتان عبرت اخبار ڪڍندو هو. تاج محمد کي چيم ته ”هل ته ڏيپلائي صاحب وٽ ٿا هلون!“ سرهائيءَ سان چيائين ”يار وارو ڪر! واٽ ويندي ڪجهه نا اميدي مان چيائين ته ”انهيءَ مُلان مان ڇا ورندو!؟“
”الائي ڇو!“ منهنجي دل ۾ يقين هئو ته ”ڪم ٿيندو ته ڏيپلائي صاحب وٽان، نه ته به صحيح دڳ لائيندو.“ چيم ”الائي ڇو“ پر ائين ناهي. پراڻن صدين کان آزمايل قدرن تي مان ويساهه رکان ٿو ۽ ڏيپلائي صاحب مرحوم الله جنت ۾ جايون ڏئيس، سڌو سنئون پر خلوص، هڏ ڏوکي، غريبن جو همدرد، چڱائي جو پتلو ۽ وڏي ڳالهه ته عوام جي ڀلي خاطر پنهنجو نقصان سهڻ وارو ماڻهو هئو. وضعدار به هئو يعني ڊاج ڏيڻ يا اندرين هڻڻ وارو ماڻهو نه هئو. عام زبان ۾ چوندا آهن ”گشو هڻڻ ۽ راهه تان ٿيڙڻ.“ ڏيپلائي صاحب ۾ اهڙي بوءِ به ڪانه هئي. جهڙو اندر تهڙو ٻاهر! وياسون ته کلي کيڪاريائين. منهنجو پراڻو واقف هو 1941ع کان جڏهن مان ميرپورخاص مئٽرڪ ۾ پڙهندو هئس (اڄوڪو ڏهون ڪلاس).
تاج محمد جي ساڻس واقفيت ڪرايم ان جو به سٺو آڌر ڀاءُ ڪيائين. جڏهن احوال ٻڌايوسونس ۽ مدد لاءِ چيوسونس ته بنا للي چپيءَ جي صاف انڪار ڪيائين. چي ”اهو بلڪل غيرقانوني ڪم آهي، اخبار رڳو اتي ڇپجي سگهي ٿي جتان سرڪاري طرح ڇپائي ويندي هجي.“ تاج محمد مون ڏي منهن ڪري چيو ”ابا ٻڌو؟“ پر مون آسرو ڪونه لاٿو مون کي ڏيپلائي صاحب جي چڱائي تي پور و پورو ويساهه هو. چيومانس ته ”ڏيپلائي صاحب ڪا واٽ ڪڍي ڏيو.“ گنڀير ٿي چيائين ته ”توهان کي اها خبر به ڪانهي ته هاري حقدار پريس تي توڙي هاري حقدار اخبار تي بندش پيل آهي. اول تي اها بندش لهرايو پوءِ ڇپائيءَ جي ڳالهه ڪيو!“ مون پڇيو ته ”بندش ڪير لاهيندو؟“ چيائين ته ”ڊي سي!“ جنهن کي ڊي ايم يعني ڊسٽرڪيٽ مئجسٽريٽ چئبو هو. چيم ”واهه واٽ ته نڪري آئي!“ پڇيم ته ”ڏيپلائي صاحب ٻڌايو ته ڇا اي ڊي ايم (ائڊيشنل ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ) کي به اهي اختيار آهن؟“ چيائين ”ساڳي ڳالهه آهي، جهڙو هو تهڙو هو.“
تاج محمد بيدليو ٿي ويو چيئين ته ”ٺڪر ملان مان ڇا ورندو اسان کي پتائي ويو؟“ ڏيپلائي صاحب جهڙي مخلص ماڻهو لاءِ اهڙا لفظ ڳالهائڻ، مون کي نامناسب لڳا. چيومانس، ”تاج محمد تون به قانوندان آهين مان به پوءِ ويچار ته جيسين اها قانوني رنڊڪ نه هٽائبي تيسين ڪم ڪيئن ٿيندو. هلون ٿا اي ڊي ايم وٽ!“ چي ”اتي ڪير اسان جي ٻڌندو؟ اٿئي ڪو سڃاڻو؟ تاج محمد کي ته ڪانءُ به ڪونه سڃاڻي“ هونئن محاوري موجب لفظ ڪانءَ نه ڪتي آهي ڇاڪاڻ ته ڪتيءَ جي نسبت ڀونڪڻ سان آهي. مون تاج محمد کي چيو ”سڃاڻڻ وارا کوڙ ! تون رڳو هل!“
مون کي خبر هئي ته اي ڊي ايم هو نذر محمد ٽڳڙ جو تمام يار ويس ۽ فيض وارو ماڻهو هئو. مان ۽ منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال ڄڻ سندس گهرڀاتي هئاسين. سندس ننڍو ڀاءُ محمد علي ٽڳڙ جو نهايت خوبرو جوان هئو اهو ڪمال جو گهاٽو يار هئو. وچون ڀاءُ محمد امين ٽڳڙ جڏهن کان ڪلارڪ هئو تڏهن کان منهنجو دوست هئو، پوءِ مختيارڪار به ٿيو. مون سندس پيءُ به ڏٺو جيڪو تمام سمجهدار ۽ سلجهيل طبيعت جو ماڻهو هئو. نذر محمد کي هيرآباد ۾ وڏي جاءِ هئي بلڪه هيٺ ٽي جايون هيون جيڪي مهمانن ۽ دوستاڻي محفلن لاءِ مخصوص هيون. حيدرآباد جا سڀ وڏا ماڻهو شام جو وٽس اچي گڏ ٿيندا هئا ۽ ٺاشا ماشا هڻي هليا ويندا هئا. مخصوص ماڻهن سان وهسڪيءَ جي محفل به هلندي هئي. قاضي اڪبر ۽ قاضي عابد سان به گهاٽي ياري هئس. انهي ٽڳڙ فئملي جو وڏو اوج هئو. ڪمال جي شاديءَ تي ڄڃ به انهن ٽن جائين ۾ لٿي هئي. ٽنهي جائين مٿان هڪڙو ئي ڪشادو گهر هئو جنهن ۾ ٽڳڙ صاحب جي فئملي رهندي هئي: هڪ نياڻي ٻه پٽڙا ۽ زال ۽ پڻ ننڍو ڀاءُ محمد علي. انهي فئملي کي به اهڙي نظر لڳي جو ڄڻ ڪو راڪاس ماڻهو بوءِ! ماڻهو بوءِ! ڪندو هڙني کي هڙپ ڪندو ويو. توبهه! پهرين نذر محمد گذاري ويو، پوءِ سندس نوجوان ڀاءُ محمد علي ٽي بي جي ور چڙهي ويو. باقي رهيا ٻه پٽڙا مشتاق ۽ نياز، مشتاق ٽائفاڊ جي ور چڙهي ويو. باقي نياز اڃا جوانيءَ ۾ پير پاتو ته شديد هيڪلائپ ۽ ويڳاڻپ جو شڪار ٿي گم ٿي ويو. چون ٿا ته درياهه ۾ ٽپو ڏنائين. نذر محمد جي دوستن به کين ڏاڍا ڏنڀ ڏنا ۽ رکيل ڌراوتون کائي ويا. باقي هڪ نياڻي حميده حال حيات آهي. ساڳئي گهر ۾ رهي ٿي. الله گهر، ور ۽ ٻچن سان خوش آباد رکيس. سندس ور ڪڏهن ڪڏهن ورهين کان پوءِ ڀيرو ڀريندو آهي ۽ دعائون وٺي ويندو آهي. تاج محمد کي چيم ته ”نذر محمد پنهنجو آهي، هلونس ٿا ڪاهي، ڪم وٺي اينداسون!“ چوي ”ڪهڙو نذر محمد؟“ ٻڌايو مانس ته ”اڙي يار لاڙڪاڻي ڀرسان ماهوٽا اسٽيشن لڳ ٽڳڙن جي ڳوٺ جو آهي.“
ٽڳڙ صاحب تجربيڪار ۽ قابل آفيسر هو. پهريائين ته سڄي ڳالهه چڱي طرح پڇي پڪ ڪيائين. چيائين ته ”ڪم آهي ڏکيو پر جمال توکي ڪونه موٽائيندس.“ـ چيائين ”بندش ڪونه لاهيندس پر رڳو هڪڙو پرچو ڪڍڻ ڏيندس!“ سو به بندش پوڻ واري تاريخ کان هڪ ٻه ڏينهن اڳ واري تاريخ ۾ سو به حڪومت خلاف ڪجهه نه لکندو!“ اهڙي خاطري ڏياريسونس. مون چيو مانس ته ”هفتيوار اخبار آهي سو تاريخ ڪا به نه لکنداسون!“ سوچي چيائين ”اهو به ٺيڪ!“ چوندا آهن ته پنهنجي تي اچي ته کڙهه تي کير پياري. ٽڳڙ صاحب به دير ئي ڪانه ڪئي ڪلارڪ گهرائي هڪ ۽ آخري پرچو ڪڍڻ جو اجازت نامو ٽائيپ ڪرائي، صحيح ڪري، مهر هڻي ڏنائين. اسين به سندس ساراهه جا ٻه ڍڪ ڀري اٿي کڙا ٿياسين. واهه ٽڳڙ صاحب واهه تنهنجا ڪارناما!
تاج محمد ڏس ته بهار بهار پيو ٿئي. اتي ٽاڪ منجهند ٿي وئي. غلام النبي سومري کي چئي آيا هئاسون ته منجهند جي ماني توکي معاف آهي. پڏرجندي چيو هئائين ته ”ڇو، هاڻي پرواهه ناهي، چاچي ابوبڪر کي چئي ڇڏيو اٿم، هاڻي ڪنهن کي مجال ناهي!“ چاچو ابوبڪر به عجب ڪردار هئو. نيٺ واڍو. ڪاريگر ڪمال جو! ڳالهه ڪندو کري ۽ صاف، ڀنگي هڙتال ڪندا هئا ته چاچو ابوبڪر چؤواٽي تي بيهي گاريون ڏيندو هو (مهاتما) گانڌي کي ته انهي خول ههڙي تهڙي مغز خراب ڪيو آهي ڀنگين جو. هندن جو زمانو، جذبا چوٽ چڙهيل پر چاچي ابوبڪر کي ڪير روڪي؟ خير چاچي ابوبڪر جا مهمان ٿيڻ کان پوءِ اسان جي سٺي سار سنڀال ٿي.
اسٽيشن روڊ تي قلعي چاڙهي واري چونڪ واري ڪنڊ تي هوندي هئي ’سلطان هوٽل‘، شايد اڃا تائين هوندي، اتي ويهي ٿڌو پاڻي پي، پکي هيٺيان ڪرسي ٽيبل تي گرم گرم ذائقيدار ماني کائي نڪتاسين. بل آيو ٻارنهن آنا يعني هڪ رپئي کان به گهٽ. آياسون محمد عثمان ڏيپلائي صاحب وٽ. کيس اجازت نامو ڏيکاريوسون. حيران ٿيو، چيائين ”ڪهڙو جادو ڪيوَ؟“ نذر محمد ٽڳڙ جي ڳالهه ٻڌائي سونس ته چيائين ته ”مڙس جو پٽ آهي!“
پوءِ به اخبار ڇپڻ کان صاف انڪار ڪيائين. ”ڏيپلائي صاحب هيءَ ته زوراوري آهي!“ چيائين ته ”قائدو آهي ته اخبار رڳو اتي ڇپبي، جتان شايع ٿئي ٿي!“ ڳالهه ته سچي هئي، منٿ ڪئي سونس ته ڪو ڳٿو ڪڍ! اٿيو وڃي هاري حقدار اخبار جو پرچو کڻي آيو. وري انهي ماپ ۽ رنگ جو خالي پنو کڻي آيو. چيائين ”هن خالي پني تي هاري حقدار اخبار جي ڪنهن به سب ايڊيٽر، ڪمپوزر، يا ڪارندي کان لکرائي اچو ته ’هي پرچو هاري حقدار پريس ۾ ڇاپيو ويو،‘ اهو ڪم ڪري اچو ته پوءِ مان ٿو اخبار ڇاپي ڏيان!“ تاج محمد ٽڙِي پيو چيائين ته ”فلاڻو ڪارڪن منهنجو دوست آهي انهي کان بيٺي پير لکائي ٿو اچان!“ هاري آفيس پهتاسون اها ته بند ۽ مهر لڳل هئي. هن ڪارڪن جو پڇيوسين چيائون ”ڪوئي ڪونه اچي سڀ ڇڙوڇڙ ٿي ويا. پر اهو ڪارڪن هيٺالي طرف الهداد چنڊ ڳوٺ وٽ رهي ٿو وڃي هٿ ڪريوس!“
تاج محمد هڪدم ٽانگو روڪائي حڪم ڏنو ته ”هل الهداد چنڊ ڳوٺ!“ جو حيدرآباد ۾ ئي ڊومڻ واهه جي پويان آهي. جڏهن تلڪ چاڙهي مارڪيٽ چونڪ اوريان پهتاسون ته مون ٽانگي واري کي چيو ته ”هل ٽنڊي ولي محمد!“ تاج محمد جوشيلو ۽ جذباتي ماڻهو سو خارباز اکين سان مون ڏانهن نهاريائين، چيو مانس ته ”ڀائو خار نه کاءِ ، هن مهل ڌر تتي جو ناواقف گهٽين ۾ ڪيترو رلنداسين؟ هلي ٿا آرام ڪريون. ڪم ته ائين ئي سڀاڻي صبح جو ٿيندو. غلام النبي سومرو حيدرآباد جو ڄاڻو آهي. اهو گهٽيءَ گهٽيءَ ۽ گهر گهر کان واقف آهي. ماڻهو به کيس سڃاڻن هو پاڻهئي کانئن ڏس پتو پڇي اسان کي گهربل ماڻهو هٿ ڪري ڏيندو.“ تاج محمد تمام ذهين سمجهدار ۽ خبردار ماڻهو هو. جهٽ ڳالهه ڀانپي ورتائين. سندس ڪاوڙ ڪافور ٿي وئي اسان به واڍن جي ماڙيءَ ۾ پاڻي ڍڪ پي ننڊ آرام ڪري پوياڙيءَ جو غلام النبي کي ساڻ کنيون سون.
هن اتي جو اتي هڪ ٻن ماڻهن کي اوستا! اوستا! ڪري سڏيو ۽ گهربل ماڻهوءَ بابت پڇيو. وٺي اچي ان مخصوص گهٽي ۾ بيهاريائين. ڪنهن واقفڪار جو در کڙڪائي ڏس پتو پڇي، اچي اصل گهربل ماڻهن جي در تي ڇڏيائين. چي ”هاڻي پاڻ سڏيوس!“ تاج محمد در کڙڪائي نالو وٺي سڏ ڪيو اندران ئي ڪنهن پڇيو ”ڪير؟“ تاج محمد نالو ٻڌايو ته هن ماڻهو چمڪندڙ اکين سان وڏي اڪير سان اچي تاج محمد کي ٻک وڌو. تاج محمد جو واقعي عقيدتمند ٿي ڏٺو. ڇو ڪين نيٺ ته پارٽي جو ڪارڪن هئو. تاج محمد کيس ڪم ٻڌايو ته ڇاتيءَ تي هٿ هڻي چيائين ”سر به حاضر آهي!“ خالي پني تي اتي ئي لکي ڏيڻ لاءِ تيار هو پر چيو سونس ته ”بهتر اهو آهي ته ڏيپلائي صاحب جي روبرو لکي ڏئي.“ چيائين ”حاضر! سڀاڻي صبح جو ڏهين وڳي توهان کان به اڳ ۾ عبرت پريس پهچي ويندس.“ سچا ڪارڪن اهڙا.
ٻئي ڏينهن پنڌ ڪري مارڪيٽ پهتاسون ۽ پوءِ ٻه ٻه آنا (ٻه آنا معنيٰ اٺ پئسا) ڏئي ٽانگي ۾ ويٺاسون ۽ اسٽيشن روڊ تي ليڊي ڊفرن اسپتال، مولا علي جي قدمن وٽ لهي، عبرت آفيس پهتاسون ته هو شخص (نالو وسري ويو اٿم) اڳ ۾ ئي اتي بيٺو هو. لنگهي وياسون ڏيپلائي صاحب وٽ جنهن هڪدم ان ماڻهو کي سڃاتو. اخباري دنيا جا ماڻهو هڪ ٻئي جا واقف ٿين ٿا. هر پيشي وارا ائين آهن. ڏيپلائي صاحب هن کان خالي پرچي تي لکائي ورتو ته ”هي پرچو هاري حقدار پريس مان ڇپائي پڌرو ڪيو ويو.“
واهه ڏيپلائي صاحب واهه! دڳ به لاتائين، قانوني تحفظ به ڏنائين ۽ ڪم جو ذمو به کنيائين محض انسان دوستي خاطر. چيائين ته ”شام تائين جيترا پرچا چئو ڪڍي ڏيانو.“ چيوسون ”پنج سئو.“ چيائين ”هيترا پئسا لڳندا.“ پئسا ته اسان وٽ هئا ڪونه سو مون ۽ تاج محمد صلاح ڪري چيو ته ”ٻه سئو پرچا.“ ڏيپلائي صاحب چيو ته ”ڪو خاص فرق ڪونه پوندو توهان کان رڳو پني جا پئسا ٿو وٺان مزدوري ۽ منافعو ڪونه ٿو وٺان.“ هڪڙو ته ڏيپلائي ٻيو ميمڻ سو ائين چوي، تعجب خيز ڳالهه هئي، پر محترم محمد عثمان ڏيپلائي جي مٽي ۽ ضمير بلڪل مختلف هئا. شام جو کانئس ٻه سئو پرچا وٺي اسان جو ڳاٽ اونچو ٿي ويو. ڪجهه پرچا حيدرآباد، ميرپورخاص ۽ نوابشاهه لاءِ پنهنجي هڪ دوست هاري ڪارڪن جي حوالي ڪياسون ۽ کيس تاڪيد ڪيوسين ته هڪدم ورهائي ڇڏي. دادو، لاڙڪاڻي، سکر، جيڪب آباد لاءِ سئو کن پرچا پاڻ کڻي روانا ٿياسون، ڏيپلائي صاحب جي صدقي سستي ۾ ڇٽاسون. لاڙڪاڻي پهچي چپ چاپ ۾ راتئون رات، پرچا اهم ماڻهن جي گهر پهچائي ڇڏياسون ۽ هڪ مخلص ڪارڪن سکر موڪليوسين جنهن ڏينهن وچ ۾ پرچا سکر، شڪارپور جيڪب آباد هٿيڪن ماڻهن هٿان ورهائي ڇڏيا.
مزو ٿيو ٻئي ڏينهن مولوي نذير حسين جتوئي ڳاڙهو پيلو ٿيندو دفتر ۾ گاريون ڏيندو اچي اوطاق تي نڪتو. کيس سمڪ ئي ڪانه هئي ته اهو ڪم تاج محمد ۽ مون جهڙي ڳوڀ جو ڪيل هو. تاج محمد معصوم بڻجندي مولوي صاحب کي پرچو ڏيکاري پڇيو ته ”ڪامريڊ هي هاري حقدار جو پرچو پڙهيو اٿو!“ مولوي صاحب جو بند ٽٽي پيو. چي ”منهنجا مٺا ڏس ته هي سنئين سڌي ڀيڻچوتائي! اهو سڄو ڪارنامو انهن ڀيڻ(......) مادر(.....) ڪميونسٽن جو آهي ،ظاهر ظهور ڪوڙ! حرامپائي جي به ڪا حد ٿيندي آهي“. تاج محمد سان سندس ٻٽيهه دليون هيون ۽ کيس لينن ثاني سڏيندو هو، تاج محمد به کيس کٿ ڪرڻ لاءِ چوڪون ڏيندو رهيو ته ”ڪامريڊ سڄي ڪارروائي تفصيل سان لکي پئي آهي، توهان جي تقرير ۽ دليل به لکيا پيا آهن.“ مولوي صاحب وهلور پيو وڃي. ”اهي ههڙا تهڙا (ڪچيون گاريون) ڪميونسٽ ائين ئي ڪوڙ کي سچ ڪندا آهن. ڀلا ڏس! حيدربخش ته جيل ۾ پيو آهي اهو ڪيئن چونڊيو؟ اهو عبدالقادر ڏنڊي ... (ڪامريڊ عبدالقادر کوکر پوليس وارن جهڙي ننڍي ڏنڊي ڪڇ ۾ کڻندو هو سو مولوي صاحب کيس سڏيندو ئي ڏنڊي هو) اهو ته هٿ کڻي ويو هو اهو ڪيئن صدر چونڊجي ويو؟“ تاج محمد اطمينان سان چيس ته ”ڪامريڊ اخبار ائين ٿي چوي!“ مولوي صاحب آپي کان ٻاهر نڪري ويو چي ”هن ۾ پوي اخبار ... هن تي چڙهي اخبار! ڏسي وٺنداسون سڀني کي.“ تاج محمد ڪمال صبر سان چيس ”مرضي جا مالڪ آهيو!“ وڏو چوٻول ٿيو پر ڳالهه اها ئي بيٺي جا تاج محمد سوچي هئي. حيدربخش جتوئي جيل مان نڪتو ته کيس هار پارائي جلوس ڪڍي اچي هاري حقدار آفيس ۾ صدارت جي ڪرسي تي ويهاريائون.
نفسيات جو به وڏو عمل دخل آهي هر ڳالهه ۾. پارٽي جو حڪم مليو ته ”حيدربخش کان ههڙو بيان ڏيارڻو آهي!“ ڪم وري به سونپيو ويو تاج محمد کي. تاج محمد هئو واچوڙو ڪنهن ڪم پٺيان پوندو هو ته مڇڏو ٿي لڳندو هو. مون کي چيائين ته ”جمال هل حيدرآباد، حيدربخش کان هي ڪم وٺڻو آهي!“ مون جهٽ چيو ”هائو!“ پر چيم ته ”مون کي ڇو ٿو پنڌ وجهين. تنهنجو هم خيال، دوست ۽ پارٽي ميمبر اٿئي، مون کي ڇو ٿو هروڀرون وچ ۾ آڻين؟“ چيائين ”هڪ کان ٻه چڱا ٻن جو وڌيڪ دٻاءُ پوندس ۽ يقين به ايندس؟“ بس ائين بيٺي پير تيار ٿي وياسين ۽ پوءِ به ڏٺم ته تاج محمد هڪ ڪتاب کولي وري ٻيو پيو ڪڍي مون چيو ؟ڇا ٿو ڪرين، وقت ٿو وڃائين؟“ چي ”اهڙو ڪتاب ٿو ڳولهيان جنهن ۾ لينن جو صاف سٺو ۽ وڏو فوٽو هجي!“ـ ”انهي جو ڀلا ڪهڙو سود؟“ـ ”اها حيدربخش جي ڪمزوري آ، ڏسجانءِ! ڪيئن ٿو ڪم وٺانس.“
سڄي رات ريل جو سفر ڪري صبح جو پهتاسين حيدرآباد. سڌو وياسون هاري آفيس جتي حيدربخش قرب سان مليو. ڏاڍو معصوم ۽ پيارو ماڻهو هو. تاج محمد جلد ئي مدعا بيان ڪئي ۽ لکيل بيان کيس هٿ ۾ ڏئي چيو ته ”ڪامريڊ صحيح ڪري ڏي!“ حيدربخش عينڪ چاڙهي سڄو بيان غور سان پڙهيو ۽ پوءِ ڪجهه بحث مباحثو ڪرڻ لڳو. تاج محمد ڪو به جواب ڏيڻ بجاءِ لينن جو فوٽو سندس اڳيان ڪري چيو ته ”ڪامريڊ پارٽيءَ جو حڪم آهي.“ حيدربخش جا سڀ دليل ختم ٿي ويا. کاٻي هٿ جي مٺ ڀڪوڙي مٿي ڪري لينن کي سلام ڪيائين ۽ بيان تي صحيح ڪري ڇڏيائين. هي هئو نفسيات جو جادو! جنهن لاءِ تاج محمد ابڙو پنهنجي ذهانت سان اڳواٽ اهتمام ڪري آيو هو.
هي ٻه واقعا مون تفصيل سان بيان ڪيا آهن جن جي تاريخي اهميت آهي. ظاهر ٿيو ته فيصلا ۽ تندون ڪنهن ٻئي با اختيار اداري وٽ آهن باقي ٻيا سڀ گڏا گڏيون آهن. جڏهن گڏن ۽ گڏين کي اها سمڪ پئجي ٿي وڃي ته هو ٽهي پري ڀڄي ٿا بيهن يا مون وانگر لاتعلق ٿي ٿا وڃن. صفا لا تعلق ٿيڻ به ذري گهٽ ناممڪن آهي. هڪوار رنگ ۾ رنگجي ٿو وڃجي ته پوءِ رنگ لهڻ مشڪل آهي. غالب جي ڳالهه وانگر ته ”طبيعت اڌر نهين آتي“ سڄو شعر اٿس ته
جانتا هون ثواب طاعت و زهد
پر طبيـعت اڌر نـهيـن آتي
ڪيڏا نه پيارا ۽ سليس لفظ آهن. پر انسان جي ڪمزورين جو ڪيڏو نه سادو ۽ صاف دفاع ڪيو ويو آهي. مون سان به اها ويڌن آهي پارٽي جو ميمبر نه رهيو آهيان ۽ نه اهڙي چاهنا هئم پر پارٽيءَ سان اهڙو ته خلوص ۽ سچائيءَ سان عملي طرح واڳيل رهيس جو پارٽي ڊسيپلين منهنجي طبيعت جو اڻمٽ حصو ٿي ويو. جيتوڻيڪ پارٽي کان ڪٽيل رهيس. تڏهن به سڄو سارو پارٽي جي رنگ ۾ رڱيل رهيس. اڻويهه سئو اٺهتر (1978ع) ۾ ضيائي مارشل لا جي دور ۾ بدر کي بين الاقوامي نوجوان ڪانفرنس ڪيوبا لاءِ چونڊيو ويو. بدر کي گهمڻ ڦرڻ جو شوق جنون جي حد تائين آهي. اڄ به جيڪڏهن بيمار پيو هجي يا سندس زال ۽ ٻارڙا به ناخوش هجن ۽ کيس چيو وڃي ته کيرٿر جبل جي ماپ ڪرڻ لاءِ هلڻو آهي ته هوند پيرين اگهاڙي به هليو وڃي. سڀ زنجير ٽوڙي ويندو. رڳو هڪڙو اهڙو زنجير آهي جو کانئس ٽٽيو نٿو ٽٽي. اهو آهي منهنجي صحت يا اجازت.