12
اها رات موٽي مٺيءَ ۾ گذاريسون. صبوح سوير ڀرو ننگر لاءِ نڪري وياسون. ٽاڪ منجهند جو گاڏي اسلام ڪوٽ ۾ خراب ٿي بيهي رهي. سڀ لهي بيٺاسون. دوست ڪجهه پريشان پي ڏٺا مون چيو ته هت سيٺ نهالچند وڏو مهمان نواز ۽ قربائتو ماڻهو آهي. ان وٽ هلي ٿا آرام ڪيون جيسين گاڏي ٺهي. اها ڳالهه ڪنهن کي ڪانه آئڙي ته بيوقتو هلي ڪنهن کي تڪليف ڏجي. خاص ڪري پنجابي ڊاڪٽرن کي ته هندو ماڻهوءَ ڏي هلڻ ۽ ماني کائڻ اصل نه وڻيو، پر واهه سيٺ نهال چند واهه. پاڻ اچي نڪتو. ٻڌائين ته ڪي اوپرا مهمان رستي تي بيٺا آهن سو هليو آيو ۽ وڏي حجت سان زوريءَ پنهنجي اوطاق تي وٺي آيو، جتي ڪيئي واڻ جون کٽون پيون هيون. سڀ آهلي پياسون. سيٺ مانيءَ جو آرڊر ڏنو. اسان چيو ته ”ماني اسان کي ساڻ آهي رڳو گرم ڪرائي ڏيو.“ چيائين ته ”جي ماني پنهنجي کائيندا ته پوءِ رات جي ماني منهنجي کائيندا.“ اسان چيو ته ”اسان کي ننگر پهچڻو آهي“ ته چيائين ته ”ڏٺو ويندو، هتان ماني کائڻ کانسواءِ ڪو ڪونه ويندو آهي!“
سائين جي ايم سيد وٽ به اهو رواج ۽ روايت هئي. رات مان ۽ تاج محمد ابڙو وٽس رهياسون. صبوح جو ناشتو ڪري ڪچهري ڪري موڪلايوسون ته هڪدم واچ ڏسي چيائين ته ”يارهن وڄي ويا آهن، اڳ ۾ اٿو ها ته ٻي ڳالهه هئي. يارهين کان پوءِ هتان ڪو به مانيءَ بنان ڪونه ويندو!“ اسان چيس ته ”اسان کي ضرور حيدرآباد پهچڻو آهي وڃون ٿا!“ اطمينان سان چيائين ته ”ڀلي وڃو ڏسو، اسٽيشن لاءِ ٽانگو به توهان کي ڪونه کڻندو!“ سرڪار مير علي احمد خان ٽالپر جي ڳالهه ته اڳواٽ لکي چڪو آهيان ته واچ ڏسي فرمايائين ته ”بس هاڻ وڃڻ بند، ماني کائي پوءِ ڀلي وڃجو!“ اهڙيون هيون جاندار روايتون. اڄڪلهه مٿين دل سان چوندا هن ته ”ماني تيار پئي آهي، کائي وڃو ها!“ هي ته ٿي مڙيئي صلاح هڻڻ. هو ته هئو بنهه ڪرفيو. چي ”ٽانگو به ڪونه کڻندؤ ،وڃي ڏسو!“
سيٺ نهال چند به ائين ڪرفيو هڻي رات جي مانيءَ جو آرڊر ڏئي ڇڏيو. چي ”اسان ٿرين جي نرالي ماني به ته ڏسو، ڪچريون، تريل چڀڙ، تنهه (تنهه معنيٰ ميها، ۽ اهو لفظ اڙدوءَ جي ٽنڊا سان مشابھ آهي) مٿان ڀرٽن جي ماني.“ ٻيو چيائين ته ”رات پوندوَ ويراواهه ۾ ۽ اتي ويجهو اچڻ ڪونه ڏيندؤ جو اتي فوج لٿي پئي آهي.“ اهو به واقعي وڏو مسئلو هو. ڏٺم ته شيخ اياز خوش هئو ۽ سيٺ کي شرط وڌائين ته ”رات جو مخصوص ٿري راڳ جي محفل ڪرائيندين ۽ عام ٿري ماڻهن ۽ قبيلن سان ملائيندين!“ سيٺ هڪدم قبول ڪيو. پوءِ بي اونا ٿي ليٽي پياسين. ڪجهه ننڊ به ڪري ورتيسين.
ٽپهريءَ جو خبر آئي ته گاڏيون تيار آهن. سيٺ هڪدم پڇيو ته ”مسترين ڊرائيورن کي ماني ملي؟“ چيائون ”هائو!“ چيائين ته ”سڏي اچون اوطاق تي اهي به آرام ڪن!“ اسان کي وٺي هليو شهر ۾ جتي مخصوص ڌنڌي وارن سان ملايائين، مثلاََ واڍا، ڪاريا (ڪاريا معنيٰ لوهار)، سوچي، موچي وغيره. پوءِ وٺي هليو شهر کان ٻاهر. اتي هڪڙو لڏو لٿو پيو هو. زالين، ٻارئين سڀ پٽ تي ويٺا يا ليٽيا پيا هئا. مڙد ماڻهو جانٺا ۽ بدن جا چيڙهالا هئا. منجهن ڪو به ڦيڦو ۽ پيٽ وڏو ڪونه هو.
سندن رنگ کليل سرخ ٽامي جهڙو هو. چيائون ته ”تتيءَ ٿڌيءَ اس ۾ پيا هلون، هڪ جاءِ ڪونه ويهون، سو رنگ به اهڙو ئي ٿيندو.“ وڏي ڳالهه ته کين ڪا کٽ وغيره يا ويهڻ جو وسيلو به ڪونه هئو. ڪاٺ جون ٽڪنڊيون موهن جي دڙي جهڙيون، بيل گاڏيون هئن جن تي سهڻي چٽسالي ۽ اُڪر ٿيل هئي. نوجوانن کانسواءِ، ٻين کي چاپئين ڏاڙهي هئي جنهنکي راجپوتي انداز ۾ اڀي ڦڻي ڏنل هئي. اڇي ڏاڙهي وارا ته ڏاڍا ڏيا وارا ٿي لڳا. مايون ته گهونگهٽ ڪڍي پاسيرو جهڳٽو ٺاهي جدا ٿي ويٺيون. مڙد ماڻهو اسانکي ويجهو اچڻ ڪونه ڏين ها پر سيٺ کي ڏسي نه رڳو چپ رهيا پر ڀليڪار به ڪيائون.
بيل گاڏين تي سندن هنڌ ڪپڙ اڍير لڳا يا سٿيا پيا هئا. پڇيوسون ته ”اوهين ڪهڙي نسل جا آهيو؟ ۽ ڪهڙي مهم تي آهيو؟“ چيائون ”نسل جي خبر ڪانهي باقي لاڏو ماڻهو آهيون اڄ هتي سڀاڻي هتي. جتي مزوري ملي اتي ڪم ڪيون ۽ رات پنهنجي لڏي سان پٽ تي گذاريون. ٿانءُ ٿپو، ديڳڙي ٿالهي به ڪونه رکون، ماني پاتل ۾ کائون!“ منهنجي ذهن ۾ اوچتو ٺڪاءُ ٿيو. چيومان ته ”خبر اٿو توهان ڪير آهيو؟“ ـ ”ڪير؟“ ”شايد توهان آهيو راڻي پرتاب سنگهه جا وارث يا سندس ٻانهن ٻيلي راجپوت جن قسم کنيون هو ته جيسين چتور موٽائي فتح نه ڪنداسين تيسين نه کٽ تي سمهنداسين نه ٿانءَ ۾ کائينداسين!“ ڏٺم ته سندس رڪ جهڙن لوساٽيل چهرن تي ٽامي جهڙي چمڪ موٽي آئي. سندن ڳاٽ اوچا ٿي ويا ۽ سندن اکين ۾ جوت اچي وئي. مونکي جهڙوڪر ثابتي ملي وئي ته هي واقعي اهي جهونجهار هئا جن چتور جو قلعو واپس وٺڻ جو پرن (واعدو) ڪيو هئو.
منهن اونداهيءَ مهل سيٺ نهالچند هٻڪندي ڳالهه ڪئي ”شهر جي ٻاهران مڙهيءَ ۾ هڪ سنت ٿو رهي جي چئو ته هلي وٽانس ٿي اچون!“ سڀني هائو ڪئي ۽ هلي مٺ ۾ آياسون. ڪڪڙوڪون لڳي پئي هئي. ٻائو به اندر مڙهي ۾ هليو ويو هو پر سيٺ جي سڏ ڪرڻ تي نڪري آيو. جٽاوان وار، ننڍي ڏاڙهي، پٺا اگهاڙا، جڻيو پاتل، ٻاهر نڪري ڏيئو ٻاري پلٿي ماري ويهي رهيو. اسان به گوڏا کوڙي ويٺاسون. سنت ڳالهائڻ شروع ڪيو ته سيٺ نهالچند شرڌا مان منهن مونن ۾ وجهي ويهي رهيو. ٻائي ته الائي ڇا جو ڇا ڳالهائڻ شروع ڪيو. ڪڏهن ميران ٻائي، ڪڏهن ڀڳت ڪنور، ڪڏهن گرونانڪ ۽ ڪڏهن شاهه جا بيت ٿي پڙهيائين، سي به غلط سلت، شاهه لطيف کي ”ٻڍڙو“ ڪري ٿي سڏيائين. سندس ڳالهين ۾ نه ربط هو نه گهرائي ۽ نه تصوف يا جوڳ ۽ سنياس متعلق ڪو لطيف يا اثر انداز خيال. تڏهن به جويي صاحب جي ڪنڌ ڌوڻ پي پئي ۽ هر هر واهه واهه پي ڪيائين. موٽي آياسون ته به جويو صاحب سندس ساراهه مان نه پيو ڍاپي. مون ڏٺو ته ٻئي ڪنهن به جويي صاحب جي تائيد ڪانه ڪئي.
رات جو واعدي مطابق سيٺ صاحب جي اوطاق تي ڳائڻا به اچي ويا. ڳائڻيون ڪونه هيون. هڪڙا ته عام ڳوٺاڻا هئا پر هڪ ٻيو مڙس به هئو جنهن کي تر جو مشهور ڳائڻو ٿي چيائون. اهو بار بار زور ڀرڻ جي باوجود ڳائڻ کان لهرائي پيو. نيٺ ڳايائين ته سندس ڳائڻ، لڳو ڪونه يعني مزو ڪونه ڪيائين. پاڻ کي به شايد اهو احساس ٿيس سو هارمونيم مان هٿ ڪڍي ڇڏيائين. باقي ڳوٺاڻن واهه جو رنگ ڄمايو، سر، تال، ڌن تي مست ٿي اٿي ٿي بيٺا. تاڙي ٿي وڄائي ۽ بيخودي ۾ هٿ به ٿي کنيان. راسوڙا، ليڏاڻ همرچو سندن رت ۾ سمايل هئا ۽ سندن زندگيءَ جو حصو هئا. ان وقت دهل ۽ گهنگهرين وارين چپڙين واهه جي موج مستي ٿي پيدا ڪئي. سيٺ سمجهايو ته ’همرچو‘ دراصل ’همراهه اچو‘ ونگار جو سڏ آهي. آسمان ڏي نهاري چيائين ”بادل ڀرجي آيا آهن صبوح جو روبرو هلي کيتن جي کلي فضا ۾، والهانه انداز ۾ مردن عورتن جو گڏيل همرچو جو آلاپ ٻڌندا.“
سيٺ جي ڳالهه سچي هئي. صبوح جو سوير سامان گاڏين ۾ وجهي ننگر وڃڻ لاءِ ويٺاسون ته آسمان تي بادل ڇانئجي ويا. ٿڌڙي هير سان گڏ سنهي بوند به شروع ٿي وئي. فضا ۾ اهڙي خوشي هئي جو دل ٽپا پئي ڏنا ته پيرين اگهاڙو لهي ٿڌڙي واريءَ تي ڊوڙون پائجن. سيٺ نهالچند به پاڻ کي روڪي نه سگهيو ۽ ٽپ ڏئي اسان سان گڏ گاڏيءَ ۾ ويهي رهيو ۽ ڊرائيور کي حڪما حڪمي هڪ طرف هلڻ جو اشارو ڪيائين. چيائين ”اڄ جيڪڏهن کيت ۾ ڪم ڪندڙ هارين کي نه ڏٺو ته چئبو ته توهان جو نصيب ئي ڪونه هو!“ ڪير ڪڇي، گاڏي هڪ طرف ڀِٽ تي چڙهي هيٺ لٿي ته سامهون ڏهر ۽ کيت نظر آيا جتي مڙد ۽ عورتون ازخود همرچو به ڳائي رهيا هئا ۽ کيڙيءَ ۾ ڪم به ڪري رهيا هئا. اياز ته سحرانگيز منظر ۾ گم ٿي ويو. اسانجي ڪيفيت به اهڙي هئي. پر اياز عملي ماڻهو هو، اسان وانگر وائڙو نه هو. هن هڪدم ڪتابڙي ۽ پينسل ڪڍي همرچو جا ٻول ۽ ٻيو به جيڪي ڪجهه ڏٺائين سو لکت ۾ آڻي ڇڏيائين. ٻولن جي معنيٰ ۽ آسپاس جي سڀني شين ۽ موجودات جا مقامي زبان ۾ لفظ ۽ اچار به لکيائين. اڌ مني ڪلاڪ کانپوءِ موٽ کاڌيسون ۽ سيٺ کي اسلام ڪوٽ ۾ لاهي ننگر طرف روانا ٿياسون.
لڙي منجهند جو ويرواهه جي سرڪاري بنگلي وٽ پهتاسون. پر اتي فوجي ويٺا هئا جن رکي لهجي ۾ ڳالهايو ۽ ويجهو اچڻ کان منع ڪيائون. مون دوستن کي ٻڌايو ته بنگلي جي ڀرسان ئي جهازن جي لنگر هڻڻ جا لوها ڪير کتل آهن پر اوڏانهن وڃڻ ڪونه ڏنائون. مقامي ماڻهو به هيسيل هئا ۽ اسانکي جهليائون ته ڳالهايو نه، بنا پڇڻ ڳاڇڻ جي هليا وڃو. اسان به ننگر ڏانهن ويندڙ سڌي تريءَ جهڙي پٽ ۾ لهي پياسون. ويرواهه کان ننگر جو رستو سؤلو ۽ سڌو آهي. صاف نظر پيو اچي ڄڻ ڪنهن سڪل سمنڊ يا درياهه جي پيٽ مان پيا وڃون. انهيءَ کي پارڪر جو علائقو چون. پار ۽ ڪر، به ٻڌائي ٿو ته مسئلو پارڪرڻ جو ٿي سگهي ٿو. سج لٿي ڌاري اچي ننگر پارڪر جي سرڪاري بنگلي تي لٿاسين. شهر ڀرپور آهي. بنگلو، شهر کان ٻاهر ڀرو آهي. وچ ۾ وڻڪار ۽ وانءُ آهي ۽ پوءِ شهر.
بنگلي ۾ ٽيئي گاڏيون اندر ڪري بيهاريوسين ته چوڪيدار ڦري آيو. سلام ڪري چيائين ته ”سائين بنگلو ته اڳواٽ مير محمد بخش خان ٽالپر جي لاءِ مخصوص ڪيل آهي ۽ اهو به اِجهو پهتو ڪي پهتو.“ سرڪاري آفيس کي ازخود ه اڻ لکو ٻل اچي وڃي ٿو. مون رعب سان چيومانس ته ”تون بنگلو کول، اسان ٽپڙ رکون، مير صاحب آيو ته اسين پاڻ ئي ساڻس ڳالهائينداسين!“ مير صاحب رڄ چڱو مڙس، منهنجو ٿورو گهڻو واقف هئو. هو مير احمد خان ٽالپر جو ننڍو ڀاءُ هو جنهن جي اليڪشن ۾ مان 1953 ۾ اڳ به ٿي آيو هئس. سڀني کي الڪو هو ته مير صاحب آيو ته ڇا ٿيندو. مون چوڪيدار کي چيو ته ”اسانجون کٽون ٻاهر اڱڻ ۾ وجهه، بنگلو ڀلي مير صاحب جي حوالي ڪج!“
نانگ بلائن ۽ خاص ڪري پيئڻ جو گهڻو ڪجهه ٻڌو هئوسون سو شيخ صاحب (شيخ اياز) ڏاڍو ڊنل هئو. وارو وارو ڪري ٻه ٽي لالٽين ٻارائي رکياسين، جو روشني تي پيئڻ بلا نه ايندي آهي. شيخ صاحب چوي ته بصر گهرائي کٽن هيٺان رکايو جو بصر جي بانس تي پيئڻ نه ايندي آهي. ائين به ڪيوسين پر شيخ صاحب اڃا به ڊنل هجي ڄڻ پيئڻ کيس سڃاڻي ورتو هو.
مير صاحب اهڙو رڄ چڱو مڙس جو اسان جو ٻڌي بنگلي طرف رخ ئي نه ڪيائين، سڌو شهر وڃي ڪنهن اوطاق تي ترسيو.
اسان چانهه وغيره پي، کليل آسمان هيٺان ٿڌي واريءَ تي ڪرسيون وجهي ويٺاسون. راشن ۽ بورچي ته پنهنجا ساڻ هئا. بي فڪرا ٿي ڪچهريءَ ۾ محو ٿي وياسون. ڊاڪٽر واحد بخش وڳڻ ڪو پنهنجي ماتحتن کي وهسڪيءَ جون هڪ ٻه بوتلون به چنبڙائي ڇڏيون هيون. انهن اچي هڪ بوتل اسانجي ٽپائي تي رکي. هو ماڻهو انهيءَ ذوق جا نه هئا نه ئي کين اسان جي اديباڻي گفتگو ۽ مقامي ڪلچر سان ڪو چاهه هئو. هو پرڀرو پنهنجيون کٽون وجهائي سمهي رهيا.
اسان وٽ سرڪيءَ جو دؤر شروع ٿي ويو ۽ اسان تمام چڱي فرحت ۾ اچي وياسون. جوئي صاحب کي فرمائش ڪئي سون ته اياز جو ڪوئي گيت جهونگاري ٻڌاءِ. مونکي خبر ڪانه هئي ته جويو صاحب سريلو آهي. هن جهونگارڻ شروع ڪيو ته:
جي تون آئين رات
الا او رات
ته منهنجي رات
امر ٿي ويندي.
ڳايائين هيٺئين گرام ۾. پر ٿر جي رات، ڪارونجهر جي ڪور، چانڊاڻ، سنسان خاموشي ۽ اياز جي لفظن ۽ جذبن جي رواني ، اصل وڻ وڄائي ڇڏيائين.
ڏاڍي خوشگوار حال (موڊ) ۾ هئاسون ته هڪڙو ماڻهو مير محمد بخش خان ٽالپر جو نياپو کڻي آيو ته صبوح ماني جي دعوت منهنجي قبول ڪيو. مون ته هڪدم هائو ڪئي. ٻيا به سڀ راضي هئا. مير صاحب هڪ ته خود به علم دوست ماڻهو هو ۽ ٻيو ته اسانجي عزت افزائي ٿي ڪيائين. اسين ته اڳيئي سندس ڏوهي هئاسون. مون ته نياپي آڻيندڙ ماڻهوءَ کي چئي به ڏنو ته ”مير صاحب جي مهرباني، اسين صبوح جو حاضر ٿي وينداسون!“ پر جوئي صاحب سخت مخالفت ڪئي. چي ”اسين سندس ماني ڪونه کائينداسون. سمجهي ڇا ٿو پاڻ کي!“ گهڻو ئي سمجهايوسونس، ته ڀائي اها غير اخلاقي ۽ غير مهذب ڳالهه ٿيندي ته به ضد تي چڙهي بيهي رهيو ۽ هن ماڻهوءَ کي چيائين ته ”وڃي پنهنجي مير صاحب کي چئه ته اسان کي سندس ماني نه کپي!“ هو هليو ويو. مونکي سخت افسوس ٿيو ۽ حيرت به لڳم ته جوئي صاحب بالاآخر ڇو ائين ڪيو.
جويو صاحب چوي ته ”اسين وڏيرن جي ماني ڪونه کائينداسون. سندس مانيءَ جا بکيا ڪونه آهيون!“ مان گهري سوچ کان پوءِ انهيءَ نتيجي تي پهتس ته جوئي صاحب کي ننڍي لاڪر، لاشعوري طرح وڏيرن يا وڏن ماڻهن کان ڪي سخت اذيتون پهتيون آهن ۽ نفرت سندس رت ۾ شامل ٿي وئي آهي. حالانڪ مون پاڻ کيس سائين جي ايم سيد جهڙي ٺيٺ وڏيري جي پيرن ۾ ويهي پيرن کي ڇهندي ڏٺو آهي. بهرحال اها بدمزگي صبوح تائين اسان جي لڏي تي ڇانيل رهي. سنگت ۾ ائين نه ٿيندو آهي جو هڪڙو ماڻهو پنهنجو سگهارو اختيار (ويٽو پاور) استعمال ڪري گهڻائيءَ جي راءِ کي رد ڪري ڇڏي. سنگت ۾ ته مٿاميڙ ڪري ويهبو آهي ۽ گڏجي، هر ڪنهن جي راءِ جو احترام ڪري فيصلو ڪبو آهي. باقي ائين ته ڪونهي ته هڪڙو ماڻهو سؤ سيڪڙو عقلمند ۽ صحيح آهي ۽ ٻيا سڀ ڪت خلق، حقير، انڌا ٻوڙا ۽ گونگا آهن. هيءُ ته سنئين سڌي ڏاڍ مڙسي چئبي ۽ اڄڪلهه جي زبان ۾ فوجي ڊڪٽيٽر شاهي. خير! گُذريءَ ۾ گڻ. درگذر ۾ خير.
بعد ۾ مير محمد بخش ٽالپر مونکي ڏوراپو ڏنو ته ”ابڙا صاحب هڪڙو ته منهنجي لاءِ مخصوص ڪيل بنگلي تي قبضو ڪري ويهي رهيا، مٿان وري ماني جي دعوت موڪليم ته ان کان انڪار ڪري ڇڏيوَ. هي ڪهڙو ادب ۽ اديباڻو فعل چئبو!“ مون مختصر ۽ موزون لفظن ۾ هٿ جوڙي ندامت جو اظهار ڪيو ۽ معافي گهريم. مير صاحب مطمئن ته ٿيو ته به ٺڪر ڀڳو شيخ اياز تي. ڄڻ ته سمورو قصور ان جو هو. ائين ٿيندو آهي. عام رواجي ماڻهن جا ڏوهه ثواب هروڀرو وڏي ماڻهو يا ليڊر تي ٿوپيا ويندا آهن. کٽيو کائي فقير، لٺيون جهلي ڀولڙو. شيخ صاحب، پنهنجي زندگيءَ ۾ ئي هڪ ديو مالائي ڪردار ٿي ويو آهي. انهيءَ ڪري سڀ ڏوهه ثواب، ڪيل توڻي اڻ ڪيل، سندس جهول ۾ وڌا پيا وڃن. جيڪو ٿو گهر کان رسي، سو ٿو شيخ اياز تي تنقيد ڪري، پاٽي خان بڻجڻ جي ڪوشش ڪري. ڀلا هونئن کين سڃاڻي به ڪير؟ ٻيا ته ٺهيو پر سٺا سٺا شاعر ۽ اديب به اياز کي گهٽ ڪري، پنهنجي قد وڌائڻ جي چڪر ۾ اچي ويا. اسين ارها ڪونه آهيون، ڀلي سندن قد وڌي. قد وڌي وڌي به ڪيترو وڌندو؟ آسمان کي ڇهي سگهندا، نه ڌرتيءَ کي ڌوڏي وجهندا (قرآني آيت). ڪهڙا نالا کڻي ڪهڙا کڻجن. کوڙيءَ کي ئي گهمرو آهي.
مونکي رڳو هڪڙو ماڻهو سجهي جو تمام ذهين، ماٺار ۽ اعتدال وارو، بي نياز، علم ۽ عمل وارو، خاموش ۽ خوش اخلاق، جو نه ڪنهن جي ٻن ۾ نه ٽن ۾، هر ميدان جو شهه سوار ۽ ڪامياب ماڻهو، خوش پوش، خوش خوراڪ ۽ خوش اخلاق، پنهنجي جند ۾ اهڙو مڪمل جو نه ڪنهن مان لِيکون ڪڍي نه چٿرون ڪري ۽ نڪو آهي کيس پنهنجي قد وڌائڻ جو فڪر. هو پنهنجي مٿي قدآور، ماٺيڻو، دان پرش، محنتي، يار ويس ۽ ڪامياب انسان آهي. اهو آهي سراج الحق ميمڻ. هيءَ منهنجي توريل تڪيل ذاتي راءِ آهي. ڪوئي مونسان اختلاف ڪري ته ڀلي ڪري. سراج ميمڻ نه مونتي ڪو احسان ڪيو آهي نه مان ڪو سندس ڳيجهو آهيان. نه عمر جي هن لهندڙ سج جي آخري کن پلڪ ۾ ڪا مونکي لوڀ لالچ ۽ طمع هوندي. الله مونتي ايڏا احسان ڪيا آهن جو نه ڪا ضرورت اٿم نه ڪنهن آڏو هٿ ٽنگڻ جي گهرج، باقي ڪنهن ڀلوڙ ماڻهوءَ لاءِ سندس جيئري ئي (الله وڏي حياتي ڏئيس) چار چڱا اکر چوڻ، چڱي ڳالهه آهي. چڱن ماڻهن جي کوٽ ڪانهي. لال بن يوسف، محمد عرس سمو، استاد غلام حسين سومرو، پروفيسر بٽاڻي، پروفيسر نبي بخش قاضي، علامه دائود پوٽو، علي بخش چنا، مولوي خير محمد نظاماڻي، ڊاڪٽر احمد خان احمداڻي، ڊاڪٽر قمر صديقي، تاج محمد ابڙو، سوڀو گيانچنداڻي، عبدالخالق آزاد، قاضي فيض محمد هالاڻي وارو، محمد حفيظ قريشي هالا پراڻه وارو، تاج صحرائي، استاد لطف علي ٽالپر بدين وارو، مولوي احمد ملاح، ۽ ٻيا اڪيچار جن مان هر هڪ تي جدا ڪتاب لکي سگهجي ٿو، پر حياتيءَ تي ڀروسو ڪونه اٿم ته ڪو ايڏو وڏو ڪم ڪري سگهندس.
اچون ٿا ننگرپارڪر تي، صبوح جو ويٺا ئي هئاسون ته مسڪين جهان خان کوسو اچي نڪتو. بلڪل فقير منش، ننڍڙي سفيد ڏاڙهي، درخواستن جي پٺارڪ ڪلهي تي، گڏون هٿ ۾. کيس سڻس پئجي وئي ته چار چڱا اچي بنگلي تي لٿا آهن سو هليو آيو ملڻ، تمام گنڀيرتا سان ٿر ۽ ٿرپارڪر جا مسئلا بيان ڪرڻ شروع ٿي ويو. غريبن جا ڏک ۽ بک، مال جون بيماريون نانگ بلائن جي علاج ۽ دوائن جي اڻهوند. کڻي، پڇونس ته ”پوءِ ڇا ڪجي؟“ ته هڪدم پٺارڪ لاهي ان مسئلي بابت درخواست ڪڍي پيو ڏيکاري جيڪي اڳي بالا اختيارين کي ڏنيون هئائين. اسانکي عرض رڳو اهو ته ”ان جي پوئواري ڪجو. بالا عملدارن کي ڪن کڻائجو!“ هڪ عجيب آسماني انسان هو جو ٿر جي واريءَ مان اڇي کنڀ وانگر ڦٽي نڪتو هو. ٿر لاءِ ۽ ٿر واسين لاءِ سندس هڏ ٿي ڪرڪيو. باقي ڪنهن ۾ ڪو غرض ڪونه هئس. سوين رٿائون لکت ۾ کنيون ٿي وتيو. اهڙو عجب انسان، اهڙو عجب انسان جو ڪو ديو ديوتا هو يا اوتار هو يا ڪو ولي الله. جڏهن عبدالله ميمڻ صاحب حيدرآباد جو ڪمشنر ٿي پي ويو ته مون چيومانس ته ”تنهنجي ڊويزن ۾ ٻه تمام وڏا ماڻهو ٿا رهن انهن جو خيال رکجانءِ. پڇيائين ”ڪهڙا؟“ چيومانس ته ”هڪڙو استاد منظور علي خان ۽ ٻيو مسڪين جهان خان کوسو.“ لک احسان جناب محمد بخش مجنون صاحب جا جنهن مسڪين جهان خان کوسي جي شخصيت تي هڪ نهايت چڱو ڪتابڙو لکي ڇپائي ڇڏيو. اهو ڪيئن به ڪري هٿ ڪري پڙهي ڇڏڻ گهرجي. ناياب هوندو.
مسڪين جهان خان کوسي کان ڏهين يارهين بجي صبوح جو موڪلائي اٿياسون ته هاڻي شهر گهمڻ ٿا وڃون. تمام ڏکاري انداز ۾ چيائين ته ”ڇاجو شهر! ڀينگ لڳي پئي آهي. لڙائيءَ کانپوءِ (1965ع) هندو توڙي مسلمان گهر گهاٽ دڪان بازاريون ڇڏي ڀڄي ويا، جان مال عزت ته هر ڪنهن کي پياري آهي، فوجيءَ جو ته ڪو مذهب آهي ئي ڪونه، سواءِ ڏاڍ ڏمر ۽ مار موچڙي جي، سو سڀ سکيا ماڻهو ٻار ٻچا وٺي راتوواهه ڀڄي ويا!“ـ ”مسڪين، ڪاڏي ويا؟“ چي ”جنهن کي جاڏي آيو جهنگ منهن ڪري هليا ويا مٽن مائٽن واقفڪارن ڏي، ڪي ته انڊيا به هليا ويا، ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ ٻاهڙمير ڏي“ ٻاهڙمير، احمد آباد کان اورتي راجسٿان ۾ آهي. اسان جڏهن سج لٿي ميرپور خاص کان راجا واري گاڏيءَ ۾ ويهي جهونا ڳڙهه روانا ٿيندا هئاسون ته پهريون صبوح ٻاهڙمير ۾ ٿيندو هو جنهنکي انگريزيءَ ۾ بارمير لکندا هئا. 1953ع واري ننگر جي سفر ۾ مونکي ٻن ٽن هندو نوجوانن جا نالا ياد هئا. انهن جو پڇيومانس ته چيائين ته ”سڀ ويا باقي فلاڻو (هندو) ڀاڄي وارو ملندو، انهيءَ کي سونهون ڪري کڻجو!“
وڻڪار اُڪري شهر ۾ پهتاسون ته واقعي سڃ لڳي پئي هئي. مونکي ته ائين لڳو. گهر گهاٽ خالي ، بازاريون بند، ڄڻ ڪو راڪاس گهمي ويو هو. بس ڪي ڪي ماڻهو رستي تي ڀاڄيون ۽ ٺڪر ٺهر رکيون ويٺا هئا ۽ ضرورتمند گراهڪ به هئا. مسڪين وارو ٻڌايل هندو مڙس ڳولهي لڌوسون. پهرين ته هيسجي ويو. منهن جو پنو ئي لهي ويس. پوءِ شيخ اياز جو نالو ٻڌائين ته کيس ساهه ۾ ساهه پيو ۽ منهن تي رونق اچي وئي. ظاهر ٿيو ته شيخ اياز جو نالو شاعر ۽ قومپرست طور ٿر جي ڀٽن ۾ به پهچي ويو هو ۽ ماڻهن ساڻس پيار ڪيو ٿي ۽ پنهنجائپ محسوس ڪئي ٿي.
کيس چيوسين ته ”گهر گهٽيون ۽ مندر گهماءِ!“ تمام ڏکارو ٿي چيائين ته ”جيڪا خلقت هينئر ڏسو ٿا سا به رات جو الوپ(غائب) ٿيو وڃي. شهر سڄو خالي آهي. ڏينهن جو وڻجارا اچن ٿا ۽ سودو سلف وڪڻي باقي موٽائي پنهنجن پنهنجن ڳوٺن ڏانهن کڻي وڃن ٿا ۽ وري صبوح جو اچن ٿا. فوجين جو ڏر آهي، مال ڦري وڃن ٿا، گاريون ڏين ٿا، چؤنڪين تي وڃي ٿا ويهارين پوءِ جڏهن مرضي پوين تڏهن ڇڏين يا ڏيتي ليتي ڪن!“
شهر جا وائڙا چڪر ڏئي، مندرن جي پاسي آياسون جي ڪارونجهر جي وٽ سان آهن. مون پي مندرن جي اڪر ۽ گهڙت جي ساراهه ڪئي پر اتي وڃي ڏاڍو ڌچڪو پهتو، ڄڻ ته ويران کنڊرن ۾ اچي ويا هئاسون. اڪر ۽ گهڙت کي ڌڪ هڻي بتن کي ڀڳو هئائون. ننڍڙا سهڻا ۽ صاف مندر هئا پر هاڻي گندگي ۽ ڪرپٽيءَ جو ڍير. هڪ مندر ۾ ته ڪتو مئو پيو هو ۽ ڌپ ڪري ويو هو، جنهن مندر ۾ مهاتما گانڌيءَ جو فوٽو لڳل هو سو مونکي ياد هو. چيومانس ته اتي وٺي هل. چيائين ”ڇا هلي ڪندا، اتي به ڪچرو لڳو پيو آهي، گانڌي جي تصوير ته پهرئين سٽ لاهي، ڀڃي ڦاڙي ساڙي ڇڏيائون.“ هي ڪهڙو اسلام آهي؟ ڌاريا ته انهيءَ کي ئي عين اسلام سڏيندا ڪ نه؟ هيءَ ته ٿي 1965ع جي ڳالهه. پر اڄ تائين مندر، گرجائون ۽ مسجدون (قاديانين جون) اسانجا مومن ڀائر اسلام ڪارڻ ڊاهيندا رهن ٿا. مٿان وري چون ائين ته اسلام جي خدمت پيا ڪيون، ڊاڙ اها ته اسلام فراخدلي وارو مذهب آهي جنهن ۾ اقليتن کي عام شهرين جهڙا سڀئي حق مليل آهن. ٻڏڻ ويو آ وسري لڏڻ آيو آهي ياد!
جناح صاحب ته ائين چيو هو ”سڀني مذهبن جا ماڻهو سياسي طور هڪ پاڪستاني قوم هوندا ۽ هر شهري کي هڪجهڙا سياسي حق هوندا.“ سلام هجي اهڙي عظيم ماڻهوءَ تي. پر سندس پوئلڳن لاءِ ڇا چئجي. آئين ٺاهڻ کي سندس مرڻ (يا مارائڻ) تائين التوا ۾ وڌو ويو. سندس مرڻ سان، انتظار ۾ ويٺل، سندس وڏو وفادار پوئلڳ، آئين کان اڳ ۾ ”قرارداد مقاصد پاڪستان“ پاس ڪرائي مذهب کي سياست مٿان مڙهي (مسلط ڪري) ڇڏيو. پوءِ به منافقاڻا اعلان ته ”ٿورائي وارين جاتين کي هڪجهڙا ۽ سڀ سياسي حق حاصل رهندا.“ مان رڳو هڪڙو معمولي سوال ٿو پڇان ته ”ڇا ڪوئي هندو، پارسي، ڪرستان، پاڪستان جو صدر ٿي سگهي ٿو؟ جي نه، ته ڇو نه؟ جناح صاحب جو وعدو، ائين ئي اجايو هئو ڇا يا نپٽ ڪوڙ ۽ دوکو؟“ جناح صاحب اهڙو ماڻهو هئو ته ڪونه!
مندرن کي ٻاهران ٻاهران ڏسي، پئوڙيون چڙهي، ڪارونجهر جي منڍ ۾ ڪاڇي واري ميداني جابلو علائقي تي آياسون. اتي تلاءُ ٺهيل هئا جي وسڪاري جي مند ۾ پلر (پاڻي) سان ٽٻ ٿي ويندا هئا. انهن مان ڪي اشنان گهاٽ هئا، هڪڙو نارين جو ۽ ٻيو مڙدن جو. باقي سڀني تلائن جو پاڻي پيئڻ جي ڪم آندو ويندو هو. اتان جا گهڻائي قصا ڪهاڻيون ٻڌيونسين جيئن مرگهه ڪنڊ، گئو مک، روپلو ڪولهي، تروٽ صاحب جو ٿلهو جو ڪارونجهر جي چوٽيءَ تي ٺهرايو هئائين. اندر به ڪيئي عجائبات، چرون، غارون، جهنگلي ٻوٽيون وغيره هيون پر ڪير ايڏو پنڌ ڪري يا ته هجن ڪي ڪاليجي ڇوڪرا يا بدر، اشتياق ۽ ڪليم جهڙا جاکوڙي ۽ اتساهه وارا ماڻهو، پر انهن به ٻڌايو ته هو به نڪو ايترو اندر ويا نڪو تروٽ صاحب واري چوٽي چڙهيا. اياز پنهنجا تاثر ڪتابڙيءَ ۾ لکندو ويو.