3
اڄڪلهه هر ڳالهه جو ڍينگو ئي ڍيري ٿي پيو آهي. پئسا ڪلچر سڄي سماج کي گُهڻي وانگر کائي کوکلو ڪري ڇڏيو آهي. نوجوان نسل ته چشڪا وٺي گِگ ڳاڙي، بيحيائي جون سڀ حدون ٽپي چوي ٿو ”اما يار، نمبر ون جو مال هلائيندا ته فائدو ڪيئن ٿيندو؟ روڪڙا ڪمائڻا آهن ته نمبر ٽُو جو مال هلايو“ نمبر ٽو جو مال معنيٰ نقلي مال! جنهن لاءِ دغا، دوکو، گونڊا گڙدي ۽ رشوت جي سموري مافيا جو مهرو ٿيڻو پوندو. انهي نئين نسل کي سمڪ ئي ڪانه ٿي پوي ته اهڙي ڪڌي ڪاروبار لاءِ کين ”انسانيت“ کي، ضمير کي، معاشري کي ۽ سماج کي ٽڪي ٽڪي لاءِ قربان ڪرڻو پوي ٿو. توبه! تيئن پئسي جي ڇتڪتائي، ۾ پڙهيل ڳڙهيل چڱن گهرن جون ڇوڪريون، هن اسلامي مملڪت پاڪستان جي ڪراچي شهر ۾ اگهاڙا فوٽا ۽ جنسي عمل جون فحش فلمون ٺهرائي پئسا پيون ڪمائين. هيءَ ڪا اڄڪلهه جي ڳالهه ناهي. سلسلو سالن کان هلندو اچي.
پنجويهه سال اڳ، سنڌ اسيمبلي جي رڪارڊ تي معزز ميمبر مدني صاحب (جو نهايت سنجيندو ماڻهو هو) جي تقرير موجود آهي ته ”ڪراچي ۾ چاٻي ڪلبون آهن“ جتي چڱن چڱن گهرن جا مڙد پنهنجيون زالون وٺي اچن ٿا. هرڪو پنهنجي زال کي ڪمري ۾ بند ڪري تالو لڳائي چاٻي، ڪلب جي مئنيجر وٽ جمع ڪرائي ٿو. اهي چاٻيون دٻي ۾ وجهي گڏائي ڇڏجن ٿيون. پوءِ جيڪو ميمبر اچي سو جيڪا چاٻي هٿ اچيس سا دٻي مان ڪڍي ان ڪمري ۾ هليو وڃي. ظاهر آهي ته ان سموري ڪارروائي ۾ زالن جي رضا ۽ مرضي به شامل هوندي، اهو آهي ڪراچي ڪلچر يا شهري ڪلچر جو ڏوڪڙن جي اڏيءَ تي رتوڇاڻ ٿيو پيو آهي. شهري ڪلچر ان ڪري چيم جو لاهو ر جو به اهو حال آهي. منهنجو هڪ مهربان واقفڪار، وڏو سفارتي آفيسر سعيد اختر صاحب جو پنجابي ۽ لاهوري هئو تنهن چيو ته ”جمال صاحب تون رڳو شام جو شاهه جمال واري پل تي وڃي ويهه، گلبرگ ۽ شاهه جمال وچ ۾ هڪ واهه آهي، جنهن جي ٻنهي پاسي وڻراهه ۽ گل ٻوٽا آهن!“ چيائين ته ”پندرهن ويهه منٽن کان پوءِ ڪانه ڪا ڇوڪري پاڻمرادو تو وٽ ايندي ۽ چوندي جاڏي وڻيئي وٺي هل!“ مون اهو نسخو ڪونه آزمايو جو مان ان لائين جو ماڻهو ناهيان. باقي ٻين دوستن تصديق ڪئي.
مان پيڙهه وڇوٽي کي ڪونه مڃيندو هئس، چوندو هئس ته پيڙهي، پيڙهي سان ڳنڍي پئي آهي ۽ اسين ڪي پراڻا کنڊر ڪونه ٿي ويا آهيون. پر هاڻ ڏسان ٿو ته واءُ ئي ڪو ٻيو وريو آهي. طور، اطوار، قدر، سوچ، لڄ ليهه رهي ڪانهي. اڳي نوجوان کل کچڪو ڪندا هئا ۽ کين ڇينڀ ڪڍبي هئي ته هو ڪنڌ هيٺ ڪري هليا ويندا هئا. هاڻ کين هٿ ٻڌي منٿ ڪيو ته ڇرو هڻي ڪڍندا. وري ان جو جواز به ڏيندا ته سندن پيڙهي، پوڙهن جيان منافق ناهي. سچ ٿا چون. مان ساڻن شامل راءِ آهيان. کين اهڙو سندن والدين ئي بڻايو آهي ۽ پوءِ سندن سنگت ۽ آس پاس جو ماحول جنهن لاءِ اسانجي پيڙهي کي جوابداري قبول ڪرڻ کپي.
منهنجي اکين ڏٺي ڳالهه آهي ته ممتاز ڀٽو صاحب ۽ مير رسول بخش ٽالپر جڏهن اقتدار ۾ هئا ته ڪراچيءَ جا چڱا چڱا سکر ماڻهو (اشرافيه طبقي جا) ڪم ڪار سان ايندا هئا ته ننڍي نيٽي نياڻي به ساڻ آڻيندا هئا. ويٺي ويٺي کين ڪلاڪ گذري ويندا هئا ۽ اچي شام جو وقت ٿيندو هو ته کين سڏ ڪونه ٿيندو هو. ڀلا گورنر صاحب يا چيف منسٽر صاحب کي وقت ڪٿي آهي جو عام ملاقاتيءَ کي سڏ ٿئي. پوءِ اهو صاحب نياڻي، کي چوندو هو ته ”بيٽي مين تو ٿڪ گيا هون، چلتا هون. تم بيٺي رهنا. ڪام ڪرواڪي آنا ڪتني ڀي دير هو جائي.“ هوءَ چوندي ”ٺيڪ هي ابا، آپ جائين فڪر مت ڪرنا“ صاحب ته گهرائيندو هئن الائي ڪونه، باقي هيـٺيان صاحبڙا ٻنڊا موڙ ڪري ويندا هئا ۽ درخواست به وٺي پاڻ وٽ رکندا هئا. هي روز جو معمول هئو. ”ٻنڊا موڙ“ واڍن جو محاورو آهي جنهن جي معنيٰ آهي کاڌو کائي ڇڏڻ.
تازو اخبارن ۾ محترمه فاطمه ثريا بجيا جو بيان ڇپيو ته ”ڪراچيءَ ۾ پنج لک جسم فروش عورتون آهن!“ مونکي اعتبار نه آيو ته بجيا جهڙي معزز ۽ وضعدار خاتون اهڙو بيان ڏيئي سگهي ٿي پر ترديد به ڪانه آئي. هڪ دفعي، ايوبي دور ۾ محترمه فاطمه جناح هڪ اليڪشن جلسي ۾ صدارت ڪري رهي هئي ته هڪ تقريرباز، تقرير ۾ معاشري جون خرابيون بيان ڪندي، چڪلي جو ذڪر ڪيو ته محترمه ڪاوڙ ۾ منهن ڦيرائي ٻئي پاسي ڪري ڇڏيو ۽ مير علي احمد خان کي ڪن ۾ چيو ته ”هي ڪهڙو ماڻهو آهي جنهن کي اها فضيلت ناهي ته خواتين آڏو ڇا ڳالهائجي ڇا نه ڳالهائجي؟“ اها هئي گهرو تربيت ۽ چڱي معاشري جي اٿڻي ويهڻي.
انگلينڊ ۾ به ائين آهي ڇاڪاڻ ته اتي اڃا شاهاڻو ڪلچر آهي. لنڊن ۾ پروفيسر ارون منهنجي دعوت ڪئي. هوءِ سندس زال ميري (مريم) ڊاڪٽر انور هاليپوٽي جا واقفڪار هئا. مان منهنجي گهر واري، ڊاڪٽر انور، استاد بخاري کي به کڻندا وياسون. مانيءَ کانپوءِ چڱي دير ڪچهري ڪئي سون. وٽن هڪ سٺي نسل جو ڪتو هو جنهن کي چيائون ٿي ته ”ويهه!“ ته ويهي ٿي رهيو، جي چيائونس ٿي ته ”وڃ!“ ته هليو ٿي ويو. مون هٻڪندي پڇيو ته ”نر آهي يا مادي؟“ جواب ڏنائين ته ”شي ڊاگ!“ عورت لاءِ she چئبو آهي ۽ مرد لاءِ he. لفظ ڪُتِي bitch وٽن موجود آهي پر اهو غير مهذب آهي تنهن ڪري چيائين ”شي ڊاگ“ ، ڏسو ڪتيءَ کي به ڪُتي نه چيائين. اسان انسانن لاءِ به ڪُتي ۽ ڪُتو لفظ استعمال ڪيون. اردو وارا به عورت لاءِ لفظ ڪُتيا استعمال ڪن. اهو نه هئڻ کپي.
محترمه فاطمه ثريا بجيا ائين چيو الائي ڪونه پر مدني صاحب جو اسيمبليءَ ۾ بيان ۽ ٻيا کوڙ سارا واقعا انهي ڳالهه کي هٿي ڏين ٿا. غور ڪريو ته هڪ جسم فروش عورت جي ڪسب تي ڪم از ڪم چار پنج ماڻهو ته پلبا هوندا! نوڪر، چوڪيدار ۽ دلال کي ڇڏي رڳو گهر ڀاتي سراسري چار پنج وٺو ته به ڪسب ڪندڙ پنج لک عورتن تي پلجڻ وارن جو تعداد ويهه پنجويهه لک ٿي ٿو وڃي. اهو آهي اسانجو اعليٰ، ارفع ۽ سپيرئر شهري ڪلچر جنهن تي فخر ڪري ڳوٺاڻن تي دهمان وڌو ٿو وڃي ته توهان ڄٽ، جاهل اڻ پڙهيل اڻ سڌريل ۽ تنهن ڪري نالائق آهيو. توهانکي چونڊ ڪرڻ (ووٽ) جو حق نه ڏيڻ کپي جو توهان صحيح ماڻهو نٿا چونڊيو. ڄڻ ته پاڻ جيڪي شهري گونڊا ۽ بدمعاش ۽ دهشتگرد ڀتي خور ۽ راشي چور چونڊين ٿا سي ڪو وڏا شريف هجن ٿا. تفو برتو.
هي ڪي وائڙيون ڳالهيون ناهن. رڪارڊ تي لکت ۾ موجود آهن. معتبر اکين ڏٺا شاهد موجود آهن ۽ منهنجا پنهنجا شخصي مشاهدا آهن. هڪ واقعو ذهن تي تري آيو اٿم جو هونئن ته بعد ۾ موقعي مناسبت سان لکان ها پر اهو به هن موضوع تي ٺهڪي ٿو اچي. سن 1971ع ۾ مان اڃا معمولي آفيسر، سينيئر سول جج هئس ۽ ناظم آباد ۾ رهندو هئس. هڪ صاحب جو مير فلاڻو هو تنهن دعوت ڏني ته وٽس سنڌي مسلم سوسائٽي جي بنگلي نمبر فلاڻي تي سج لٿي مهل پهچي وڃان، اسان ماڻهن يا کڻي چئو ته مون کي مير صاحبن لاءِ تمام گهڻي عزت سو کڻي هائو ڪيم. مير صاحب ڳالهائي سنڌي پيو پر سندس لهجي مان شڪ پيو ته هي صاحب سنڌ جو ڇو نه آهي. سج لٿي مهل وٽس پهتس ته سندس ڊرائنگ روم چڱن چڱن ناميارن صاحبن، تعداد ڏهه پنڌرهن سان ڀريو پيو هو. هر هڪ سان گڏ هڪ فئيشنبل ڇوڪري ويٺي هئي. مون کي به مخصوص جڳهه تي ويهاريو ويو، مان ڪجهه منجهي پيس ته مير صاحب هڪ نوجوان ڇوڪريءَ کي ٻانهن کان وٺي اچي منهنجي ڀر ۾ ويهاريو. جهٽ ۾ بلو فلم شروع ٿي وئي. منهنجي ڀر واري ڇوڪري ڪنڌ کڻي منهنجي ڪلهي تي رکيو.
مون کي بلو فلم کان بڇان ايندي آهي، مٿان هي ڏيڏري به چنبڙائي ڇڏيائون. ڇوڪريءَ مون کي ٻڌايو ته هوءَ ڪاليج ۾ انٽر ۾ پڙهندي آهي، فلم جو پهريون حصو پورو ٿيو ته مير صاحب هڪ ساڙهي واري ليڊي کي چيو ته ”اٿي امتحان وٺ ۽ مارڪون ڏي!“ هوءَ به کلندي اٿي ۽ هر مرد جي آلت ۾ هٿ وجهي لوڏي پاس پاس چوندي رهي. مان ته نڪري ٻاهر ورانڊي ۾ ٿي بيٺس. مير صاحب کان مون موڪلايو ڏاڍو زور ڀريائين ته ”ماني کائي وڃان!“ کلندي چيائين ته ”اڃا انٽرول ئي ڪانه ٿي آهي ويهو! ... اڀي تو کيل شروع نهين هوا“ معافي ورتم. هڪ واقفڪار نڪتو تنهن کي چيم ته ”گاڏي اٿئي ته ڏي، نه ته ڇڪيان پنڌ کي ۽ وڃي ڪا رڪشا پڪڙيان!“ ان گاڏي ڏني پڇيومانس ته ”هي ڪهڙو مير آهي؟“ چيائين ته ”مير وري ڇا جو؟ هي دکن جو آهي ۽ دکني ماڻهو پاڻ کي مير به سڏائيندا آهن.“ مون چيو ”جند ڇٽي، الائي ڪٿي اچي ڦاٿو هئس!“ بيحيائي ته ڏسو، آلت پڪڙي هڪڙي مائي پئي امتحان وٺي. اهو نقلي مير وري مون وٽ ڪونه آيو. خس ڪم جهان پاڪ.
اهڙا ڪيئي واقعا ڪراچيءَ ۾ پيش آيا، مهل موقعي سان ذڪر ڪبو هي حقيقتون آهن، ڪيترو لڪائبو؟ مرحوم سينيٽر محسن صديقي وارو واقعو ته شايد اڳواٽ لکي چڪو آهيان.
موضوع تان هٽي ويس دل ۾ ڪو اوٻر بيٺو هئو جو ڦاٽ کائي نڪري پيو. ذڪر هئو حاجي فضل الرحمان ۽ سندس پٽن جي خوش خلقي ۽ ڪاميابيءَ جو جيڪي خير سان اڄ ڪروڙ پتي آهن. ايمانداري ۽ خوش خلقي پڻ بنياد آهي ڪاميابي جو. اسلامي اصولن جو ذڪر ڪندس ته اسان جا هٿرادو ترقي پسند جوانڙا خار کائيندا ته جمال هاڻي مانا کائي مٿي چڙهيو آهي ته وتي ٿو اسلام ۽ اخلاقيات جون ڳالهيون ڪندو. ڀائي! ڀلي خار کائو، مان چوندس ضرور. اسلامي حڪم آهي ته تور ماپ ۾ دوکو نه ڪيو ۽ مال ۾ ڪا وِڏ هجي ته گراهڪ کي وڪڻڻ کان اڳ خبردار ڪيو ته هن مال ۾ هيءَ خرابي اٿئي. مان هن ئي ڪٿا ۾ چندو حلوائي ۽ لاڙڪاڻي جي سيٺ چانڊومل ۽ سيٺ گيانچند جو ذڪر ڪري چڪو آهيان. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ هڪ شيخ حاجي صاحب هو نالو دل تي چڙهيم ٿو پر ذهن تان ميسارجي ويو اٿم. شيخ صاحب اسپتال ۾ ڪمپائونڊر هئو، رٽائر ڪيائين ته ڊاڪٽر ادريس جي ڪلينڪ ڀرسان دوائن جو ميڊيڪل اسٽور کوليائين. رٽائرڊ ڪامورو اڪثر ڪري واپار ۾ ناڪام ٿيندو آهي پر شيخ صاحب پنهنجي ايمانداري ۽ خوش اخلاقي ڪري سڀني ميڊيڪل اسٽورن کان گوءِ کڻي ويو. ماڻهو خريد ڪيل دوا واپس ڪندا هئا ته به دل ۾ نه ڪندو هو. اڌ رات جو ننڊ مان اٿاري دوا گهرنس ته به هلي دڪان کولي دوا ڏيندو هو، پئسا کٽي پوندا ته به چوندو هو ته ”ڀئه ڪونهي پوءِ ڏئي وڃجو!“ ڏسندي ڏسندي لک پتي ٿي ويو ۽ حج به ڪري آيو.
سڄي ساري اسلام آباد مان مون رڳو هڪ ماڻهو چونڊيو، جو هئو ڊاڪٽر عبدالقدير خان افغان. پاڻ مولانا تاج محمود امروٽي رحمت الله عليه جو ۽ پوءِ ان درگاهه وارن جو معتقد هئو. پاڻ مون سان ڳالهه ڪيائين ته جيتوڻيڪ مولانا برقعو مٽائي چڪو هو ته به هن کي ڪيئي بار نظر ايندو هو. پوءِ اهو سچ الائي پاڻمرادو ڳهر سوچ (hypnosis) ڳهر سوچ ۾ هڪ ٻيو ماڻهو سوچ کي تبديل ڪندو ويندو آهي. پر ڪڏهن ڪڏهن ماڻهو پاڻ کي پاڻ سوچ سُتي وجهندو آهي، جنهن کي انگريزي ۾ چئبو self hypnosis يعني پاڻمرادي ڳهر سوچ. ڊاڪٽر صاحب پاڻ سائنسي سوچ وارو، فيڊرل گورنمينٽ جو سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جو سربراهه (سيڪريٽري) رهي چڪو هو. ان ڪري سندس ڳالهه کي ڪجهه وزن ڏيڻو ئي پوندو. ڪارخانه قدرت ۾ اها ڪا اڻ ٿيڻي ڳالهه ناهي. سچ ته ڪا به ڳالهه اڻ ٿيڻي هوندي ئي ناهي. انگريزيءَ ۾ ته پهاڪو آهي ته ”ڪجهه به ناممڪن ناهي.“ ٿي نه ساڳي ڳالهه.
ٻيو هڪ واقعو جيڪو ڊاڪٽر صاحب پاڻ عيني شاهد طور ٻڌايو، سو به ٻڌو. هن ۾ ڪوڙ، شڪ ۽ وهم جي گنجائش ئي ڪانهي. ڊاڪٽر صاحب جي ننڍي نياڻي ڪجهه مستانڙي هئي. انگريزيءَ ۾ ان کي گهٽ ذهن واري يا mentally retarded چئبو، پڇيومانس ته ”ڄائي ڄم کان ائين آهي يا بعد ۾ ڪنهن بيماري سبب ائين ٿي ويو؟“ چيائين ”ڇڏ انهي ڳالهه کي کوٽ کوٽان نه ڪر!“ چيومانس ته ”ڪو اعتراض جوڳو واقعو آهي ته پوءِ ٺهيو، دفن ڪرينس!“ پٺاڻڪو رت سو اهو ويڻ برداشت ڪري نه سگهيو. چيائين ته ”ڀائو جمال، تُرڪي وياسون گهمڻ، سڄو ڪٽنب. اتي حضرت ايوب انصاري رضي الله تعاليٰ عنه جي مزار تي وياسون. هيءَ ننڍڙي بي سمجهه ٻارڙي هئي، سو مزار جي چادر کي جهلي ڇڪيائين. بس انهيءَ گهڙيءَ سندس حالت غير ٿي وئي، اکيون ڦري ويس، واڇ به ڦري ويس ته چال ۽ ڳالهه ۾ به فرق اچي ويس. پوءِ توبه استغفار ڪندا نڪري آياسون. اتي، هتي، توڙي يورپ ۾ ڏاڍا علاج ڪرايامانس پر فائدو ڪونه ٿيو. ڀلي ڪو کاٻي ڌر وارو دانشور ڇا به چوي. تون به اهڙو آهين نه؟ ... پر مان ته اکئين ڏٺو، موقعي تي موجود، شاهد آهيان ۽ هروڀرو ويساهه وسوڙل به ناهيان!“
هيءُ هڪ عجيب معاملو آهي. هڪ جليل القدر صحابي سڳورو، جيڪو چوڏهن سئو سالن کان استنبول ۾ آرامي آهي، ان جي مزار ته ٺهيو پر مزار جي چادر ۾ به ايڏو تاثير! ڊاڪٽر صاحب، ڊاڪٽري علاج سان گڏ روحاني علاج جي تلاش ۾ به وسان ڪونه گهٽايو. ڪوهه مريءَ جي پهاڙن ۽ ماٿرين ۾ الائي ڪهڙن درويشن ۽ مجذوبن کي ڳولهي لهندو هو ۽ عرض گذار ٿيندو هو. سڀني وٽان جواب اهو ملندو هئس ته ”اسان کان ڳالهه زور آهي.“
هاڻي اچي ٿو منهنجو وارو، نذير عباسي فوجي تحويل ۾ شهيد ٿيو. ان ئي ڪيس ۾ بدر کي فوجي جهلي ويا. بدر جي ماءُ ڪرڙيءَ وانگر پئي ڏڪي، مون ته فون ڪري بدر کي لاڪ اپ ۾ مبارڪ ڏني. بدر بعد ۾ ڳالهه ڪئي ته اها مبارڪ سندس سهارو ٿي پئي. ڊاڪٽر افغان سان ڪچهري ڪندي فقيرن، درويشن، بزرگن جي ڳالهه نڪتي. چيائين ”گهڻي ئي بزرگ پيا آهن اندر جبلن ۾. ڪڏهن هلنداسون!“ مون زور ڀريومانس ته ”مون کي به وٺي هل ته بدر لاءِ دعا ڪرايونس!“ هفتي ٻن کانپوءِ چيائين ته ”هڪڙو بزرگ آهي اندر جبلن ۾، سڀاڻي سويل ڀرو هلنداسون!“ ماڻهو سوير الائي ڇاکي چوندا آهن هر ڪنهن ماڻهو جي سوير پنهنجي پنهنجي آهي. مان وقت جو پابند سو سج اڀرئي کان اڳ تيار ٿي ويهي رهيس. ويهي ويهي ڪڪ ٿي پيس. نيٺ نوين بجي ڊاڪٽر صاحب ايم اين اي هاسٽل پهتو ۽ هڪدم روانا ٿياسون.
گاڏي ڊاڪٽر صاحب پاڻ پي هلائي. جبلن جي پٺيان پارن ۽ پيچرن تان ٿيندو، کيتن ۾ ڪاهي پيو. مون چيو، ڊاڪٽر صاحب ”ڀلجي پئين ڇا؟“ چيائين ”نڪو! پوري جاءِ تي پهتا آهيون.“ ٻنيءَ جي وچ ۾ گنب ڀتين جا ٻه ڪچا گهرڙا هئا. اتي وڃي گاڏي بيهاريائين. گهر مان هڪ پوڙهو ۽ پوڙهي نڪري آيا. وٺي وڃي اندر ويهاريائون. ڊاڪٽر صاحب کي سڃاڻن پيا. ڊاڪٽر صاحب چيو، ”سائين سان ملڻ آيا آهيون.“ هنن چيو ته ”ڪنهن سان نٿو ملي. ڪمري ۾ بند ٿيو ويٺو آهي.“ ڀِت ۾ جارو ڏيکاريائون ته ”ماني به اتي رکون ٿا پوءِ ڪڏهن کائي ڪڏهن ڪونه کائي ۽ اسين واپس کڻي وٺون. نه ڪنهن سان ڳالهائي ٿو نه ملي ٿو!“ ڊاڪٽر صاحب چيو ته ”دروازو کوليو. مان پاڻ ٿو وٺي اچانس!“ چيائون ته ”ائين ڪيون ٿا ته جهنگ منهن ڪري وٺي ٿو ڀڄي ۽ ڏينهن ٻه گم ٿو رهي ۽ اسين پريشان ٿي ٿا وڃون ته ڪنبائيندڙ سيءُ ۽ برفباري ۾ الائي ڪهڙو حال ٿيس!“
ڊاڪٽر صاحب کي پوءِ به يقين هو ته درويش ساڻس ضرور ملندو. چيائين ته ”چڱو! رڳو چئوس ته ڊاڪٽر افغان آيو آهي.“ سچ ائين ئي ٿيو. هو گنجي ۽ گوڏ ۾ ٻاهر نڪري آيو. رڳو پيو کِلي، ڊاڪٽر صاحب سان مليو ۽ ڪچي ڀت ڀرسان ويهي رهيو. ڊاڪٽر صاحب سندس ڀرسان ٿي ويٺو. مان ويهي رهيس. ڊاڪٽر صاحب منهنجي واقفيت ڪرايس ته مون ڏانهن ڏسي کِليو. کلڻ جو مطلب، ٽهڪ نه، رڳو پي مشڪيو. نوجوان ويهه پنجويهه سالن جو سنڌي سمجهائين پي. سنڌي هو، نوابشاهه ضلعي جو، سيد هو. نالو هئس مظفر حسين شاهه، ڳالهايائين ڪونه ٿي، رڳو ڪنڌ سان اشارا، هائو! يا نه،! يا هٿ سان توبهه يا ماٺ جو اشارو، پوڙهي پوڙهيءَ کي چانهه جو اشارو ڪيائين. چانهه آئي ٽنهي گڏجي پيتي،
ڊاڪٽر صاحب مون لاءِ چيس ته ”هن جو پٽ مارشل لا وارن جيل ۾ وڌو آهي، ڪڍينس ٻاهر!“ هو ڪنڌ سان هائو! هائو! ڪندو ۽ کلندو رهيو. ڊاڪٽر صاحب ساڻس حجائتو هو سو چيائين ته ”ڪڍينس ٻاهر!“ هو وري به کلندو رهيو. پر ڊاڪٽر صاحب تمام زور ڀريس ته ”هاڻي جو هاڻي ڪڍينس ٻاهر!“ مون ڊاڪٽر صاحب کي ائين حجت ڪرڻ کان جهليو ڇو ته منهنجي ’شيخ‘ مونکي سختيءَ سان منع ڪئي هئي ته ڪنهن مجذوب سان ملان ئي نه. چوڻ چائڻ ته پري ٿيو، ملڻ به منع هئي، ڇو ته مجذوب جذب جي حالت ۾ ٿو ٿئي ۽ پنهنجي ئي وس ۾ ڪونه هوندو آهي. پر ڊاڪٽر صاحب چيو، ”ماٺ ڪر. ڪم ڪرائي پوءِ هلنداسين!“ ائين ڊاڪٽر صاحب، ”ڪڍينس! ڪڍينس!“ جي رٽ لائي ڏني. درويش به ڇا ڪيو جو ڀت کي آڱر سان کوٽي کوٽي، ڏسڻي آڱر کڻي هوا ۾ ڦيرائي. ڊاڪٽر صاحب وري به پڪ پڪاڻي ڪندي چيس ”نڪري ويو نه، ڪڍي ڇڏيئي نه ٻاهر؟“ هن کلندي کلندي ڪنڌ سان هائو! هائو! ڪئي. ڊاڪٽر صاحب مونکي چيو مبارڪ هجئي ڪم ٿي ويو. اٿي هليا آياسون.
دلچسپ ڳالهه اها ٿي جو ڪراچي اچي اها ڳالهه محمد علي صاحب سان ڪيم. اهو ساڳيو محمد علي صاحب جو ڪراچي ۾ ويٺي، اسلام آباد جي ايم اين اي هاسٽل ۾ منهنجي ڪمري ۾ اچي پرگهٽ ٿيو هو. اها ڳالهه تفصيل سان پنهنجي اڳئين ڪتاب ۾ لکي چڪو آهيان. محمد علي صاحب سموري ڳالهه ٻڌي ڳنڀيرتا سان چيو ته ”انهي مجذوب ڊاڪٽر صاحب کي ڪڍي ڇڏيو!“ مان وري محمد علي صاحب سان حجائتو آهيان سو چيومانس ته ”حضرت توهان به ڪمال ٿا ڪيو. ڊاڪٽر صاحب ٻاويهين گريڊ جو وڏو آفيسر، سٺي ڪردار جو مالڪ ۽ وڏي هلندي پڄندي وارو آهي، سو ڪيئن نڪرندو؟“ محمد علي صاحب پوءِ به ضد تي قائم رهيو ته ”مجذوب ڊاڪٽر صاحب کي ڪڍي ڇڏيو!“ مون چيو ته ”حضرت اجائي ڳالهه ٿا ڪيو!“ ته پنهنجي هٿ جي تريءَ تي ٻئي هٿ جي پٺ هڻي چيائين ته ”ڏسجان ويٺو، ڊاڪٽر صاحب ويو!“ ايڏو يقين! اها الائي ڪهڙي ٻي دنيا آهي جنهن ۾ فيصلا پيا ٿين ۽ ڪي معمولي (ڏسڻ ۾) گدلا سدلا ماڻهو اڳواٽ پيا ٻڌائين، محمد علي صاحب گدلو سدلو ڪونهي. صاف سٺو ماڻهو، پاڪ ۽ صاف ڪپڙا پائڻ وارو نيڪ نمازي آهي پر لڳي چرياڻ ٿو. حالانڪه نهايت قابل پڙهيل لکيل ۽ سٺي خاندان جو ماڻهو آهي. محمد علي صاحب وارو اطلاع ستن اٺن ڏينهن اندر ساڀيان ٿيو. مان ڪراچيءَ ۾ ئي هئس ته اخبارن ۾ پڙهيوسين ته ”پاڪستان جي پريزيڊنٽ خاص اختيار استعمال ڪري ڊاڪٽر افغان جي نوڪري ختم ڪري ڇڏي.“
هن عجيب و غريب واقعي مان ٻه ٽي سوال اڀرن ٿا. هڪڙو ته مريءَ جي جبل ۾ ويٺل هڪ نا معلوم ماڻهو کي ڪيئن ۽ ڪنهن اهڙا اختيار ڏنا؟ ٻيو ته دور ڪراچي ۾ ويٺل هڪڙي عام رواجي ماڻهو کي ڪنهن اها خبر ڏني ۽ ڪيئن؟ هي ته عجيب اسرار آهي. جي چئو ته ”ڌڪو آ“، ته پوءِ ته ٺهيو، محمد علي صاحب مونکي ڪافي ويجهو آهي ۽ ڏينهن جا ڏينهن مان کيس پاڻ وٽ ٽڪائي ڇڏيندو آهيان. منهنجي ذاتي تجربي ۾ آهي ته ڪنهن نجي گهرو واقعي يا حادثي جو ٻه ٻه سال اڳواٽ اطلاع ڏئي ڇڏيندو هو پر لڪل لفظن ۾ آثار چٽا ٻڌائيندو هئو. پوءِ ايترا ۽ ايڏا تفصيلي واقعا، ڌڪا ته نه چئبا نه؟
هڪ لڱا چيائين ته ”1998ع جي ڊسمبر مهيني ۾، سالگرهه واري ڏينهن، لمبو سفر ڪرڻو پوندو ۽ هڪ وڏو دکدائڪ واقعو پيش ايندو!“ ڏسو هي ڌڪو ناهي، چار پنج پڪا آثار آهن. 1. سال 1998ع ، 2. ڊسمبر جو مهينو 3 . سالگرهه جو ڏينهن 4. لمبو سفر، 5. دکدائڪ واقعو. منهنجا ٻار ڌيئون پٽ سڀ ويٺا هئا. محمد علي صاحب جهڙوڪر منهنجو گهر ڀاتي ٿي ويو هو ۽ منهنجي بيڊ روم ۾ هليو ايندو هو. پر در کڙڪائڻ کانپوءِ منهنجي ٻارن اچي ورايس ته ”ڪهڙو واقعو ٿيندو؟“ ته صفا انڪار ڪندي چوندو هو ”ڀائي، اتني خبر مجهي ٿوڙي هي پڙتي هئه. بس جو نظر آيا بتا ديا“ عجز ۽ انڪساري ايڏي هئس جو پٽ تي ويهي منهنجي پيرن کي زور ڏيندو هو. معنيٰ ته پنهنجي بزرگي جو ڏيکاءُ ڪرڻ سندس مطلب نه هئو، نه رعب تاب ويهارڻ نه داد وٺڻ. ائين اوچتو ڳالهه ڪري ويندو هو جو بظاهر موقعي مناسبت آهر ڪانه هوندي هئي. نه اسين سندس ڳالهه کي گهڻو وزن ڏيندا هئاسون. پر ان مهل منهنجيون ٽيئي نياڻيون شاهدا، رابيل ۽ شبانه نياز به ويٺيون هيون. اهي پريشان ٿي ويون. هونئن به نياڻيون پٽن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ڌيان ڏين ٿيون ۽ اون (اونو) رکن ٿيون. اهو هر ڪنهن جو مشاهدو هوندو.
ٿيو ائين جو ٻين سڀن مون سميت اها ڳالهه ذهن مان ئي ڪڍي ڇڏي پر ڇوڪرين اهڙي کڻي ڳنڍ ٻڌي جو منهنجي ٻاهر نڪرڻ تي ئي بندش پئجي وئي. نه حيدرآباد وڃڻ ڏين، نه ته لاڙڪاڻي، نه اسلام آباد. سالگرهه واري ڏينهن ته گهر کان ٻاهر نڪرڻ نه ڏيڻ. کين اچي ڀئه ورتو ته متان ڪو ائڪسيڊنٽ (حادثو) ٿي پوي يا واٽ ويندي دل جو دورو پوي ۽ گهر ڀاتين جا سالگرهه هڪڙي سال ۾ ويهه پنجويهه ته هوندائي هوندا. معنيٰ سڄو سال ڦڙڪڻي ته الائي ڇا ٿيندو! ٻارهين ڊسمبر 1998ع تي صبح جو پنجين بجي تهجد لاءِ اٿس. سياري ۾ انهيءَ مهل اڃا رات هجي ٿي. ڏندڻ ڪري وضو ڪري ٻه چار رڪعتون نماز جون پڙهيم ته محسوس ڪيم ته گهر ۾ ڪجهه هل چل آهي. ڪمري کان ٻاهر نڪري کليل ڪمري (لائونچ) ۾ آيس ته ساجد کي ڪوٽ پهريل ڏٺم. ائين ڪندي منهنجي وڏي نياڻي شاهدا ۽ سندس گهر وارو لالا سڪندر اچي پهتا. مون هڪدم ڳالهه ڀانپي ورتي. چيم ته ”ادي لاڙڪاڻي واري گذاري وئي ڇا؟“ چيائون ”هائو!“
هڙ گهر ڀاتي لاڙڪاڻي لاءِ موٽر ڪارن ۾ وڃڻ لاءِ تيار هئا. رات جو ڏهين بجي کين اطلاع ملي چڪو هو پر مونکي ڪونه ٻڌايو هئائون. پنهنجو پاڻ ۾ سٽل ٺاهي رات وچ ۾ وٺ وٺان ڪري. مون، ساجد ۽ سندس گهر واري لاءِ هوائي جهاز جون ٽڪيٽون وٺي ڇڏيون هئائون، جو هڪ ته مون کي ڪار جو سفر ڪرائڻ کان گهٻرائيندا آهن ۽ ٻيو ته اڪيلو ڪونه ڇڏيندا آهن. پوءِ به سڀئي ايئرپورٽ (هوائي اڏي) تي مونکي ڇڏڻ آيا ته متان جڳهه نه ملي ته مجبوريءَ جي حالت ۾ ايئر ڪنڊيشنڊ ڪار ۾ موڪلين. مون ڪو به رد عمل ڪونه ڏيکاريو. جيتوڻيڪ اها ڀيڻ بيگم رئيس زين العابدين عرف روشن علي خان اسراڻ ساڻ، منهنجي ڏاڍي دل هئي. ڀيڻ به هئي، ڀاءُ به هئي. دوست به هئي. منهنجا سڀ مسئلا شخصي توڙي سموري ڪٽنب جا هوءَ دل ۾ سانڍيو ويٺي هوندي هئي ۽ ازخود حل به ڪرائي ڇڏيندي هئي. منهنجي پٽن، نهرن توڙي ڌيئرن جا مسئلا پاڻمرادو وچ ۾ پئي سمجهائي ٻجهائي حل ڪري ڇڏيندي هئي. منهنجي لاءِ وڏي ۾ وڏو آسرو ۽ ڇانورو هئي. مان ڪو پٿر دل ڪونه آهيان. اندر جهري ٿو پوي پر اک مان ڳوڙهو نٿو نڪري.
منهنجي گهر واري جنهن سان ٻٽيهه دليون هئم. ان جي گذارڻ تي به ڳوڙهو ڪونه نڪتو هئم، جيڪي سو ٻين کي دلداريون ڏيندو ٿي وتيس، ڪنهن ڊاڪٽر صاحب جو پهچي ويو هو تنهن چيو ”چاچا، پاڻکي روڪيو نه، ڀلي روئو. اهو ضروري آهي!“ مون رڳو مشڪي ڏانهس ڏٺو، عبدالله ميمڻ، سراج، قمر شهباز ۽ ڪي ويجها دوست به هڪدم پهچي ويا. پر سندن همدردي به منهنجي صبر کي ڪونه ٽوڙيو. شايد ڌڌڪي (شاڪ) ۾ هليو ويو هئس. ساجد بدين ۾ هو. ساجد سان منهنجي ۽ ماڻس جي ڏاڍي دل هئي. خيال ڪيم ته اهو پهچندو ته روئي ويهندس. ساجد آڌي رات جو پهتو ته زور ڪري دانهن ڪري کيس چيم ته ”بابا تنهنجي امڙ هلي وئي!“ ساجد ته رنو پر مون کان ڳوڙهو ڪونه نڪتو. مون کي ٻئي ڪمري ۾ ليٽائي ڇڏيائون. ننڊ ته ڪانه آئي صبح سويل نماز مهل ڌيئرون آيون ۽ چانهه جو ڪوپ هٿ ۾ ڏيئي مونکي اڪيلو ڇڏي ويون. بس چانهه جا ٻه ٽي ڍڪ ڀريم ته روئي ويٺس. حياتي ۾ ڪڏهن به ائين نه ٿيو هو. صبوح جي چانهه ٻئي ڄڻا گڏجي پيئندا هئاسين. مونکي پهريون دفعو احساس ٿيو ته هاڻي مونکي اڪيلو رهڻو آهي ۽ اڪيلي سر چانهه پيئڻي آهي. مون رنو به، هڏڪيون به ڀريون ۽ الله الله (الاڙي الاڙي) به ڪيم. ڇوڪريون ڪو انهيءَ انتظار ۾ در جي ٻاهران لڪي بيٺيون هيون. سي هڪدم اندر هليون آيون ۽ مون کي آٿت ڏيڻ لڳيون، گهڙي سوا ۾ مان به پاڻ کي سنڀالي ويس. سنڀالي وري ڌوڙ ويس. اڄ پريا ڏهه سال گذرڻ باوجود پاڻ سنڀالي نه سگهيو آهيان. اٿئي ويٺي توڙي رهڻي ڪهڻي ۾ هر وقت هر هنڌ ياد اٿم.
ميڊم لڊ ميلا، روس واريءَ کي لکي موڪليو هئم ته ”موجوده دنيا جي بهترين عورت هئي جا هلي وئي.“ هن ڏاڍو همدردي ۽ سمجهاڻين ڀريو خط لکي موڪليو هئم ۽ چيو هئائين ته مرحوم پٺيان وڏي ميراث (اولاد) ڇڏي وئي آهي ان کي سنڀال! مئڊم لڊميلا به منهنجي هڏ ڏوکي، همدرد، دوست ۽ سونهون گائيڊ آهي ۽ مون سان رابطي ۾ رهندي آهي. فون به ڪندي آهي. هڪ دفعي ته هڪ ئي لفافي ۾ ٽي خط موڪليائين جي جدا جدا وقت تي لکيا هئائين. مان قسمت وارو آهيان جو مونکي دوست ڏاڍا سٺا مليا آهن. ميڊم لڊ ميلا کي به تمام سٺن دوستن ۾ شمار ڪيان ٿو. ڏاڍي سٺي عورت ۽ اعليٰ انسان آهي. الله خوش رکيس ۽ خوشيون ڏيکاريس. سندس زندگيءَ ۾ به وڏو خال آهي جو ڪنهن سان سلي نٿي پر بهادر آهي ڏِک ڪانه ٿي ڏئي. بي همه ۽ باهمه (ڪنهن سان نه ۽ سڀ ڪنهن سان) آهي. اها تمام وڏي خوبي ۽ تمام عظيم انسان جي نشاني (وصف) آهي.
هوائي جهاز لاڙڪاڻي (منهين جي دڙي) ڏهين بجي صبوح جو پهچايو. مون اتي ئي وضو ڪيو ۽ ڪار ۾ چڙهي اديءَ جي ڳوٺ خيرپور جوسو ۾ يارهين بجي پهچي وياسين. خلقون ماڻهن جون پهچي ويون هيون. اسراڻ ست راڄي وارا بنيادي ماڻهو آهن. مونکي اندر زنانه خاني ۾ گهرايو ويو. سڄو ڪوٽ جو ٻهڪندو پيو هو تنهن کي ڄڻ ته سپ سونگهي ويو هو. راڄ جي عورتن جا ميڙاڪا هئا پر سڀ حيران پريشان ۽ خاموش. ڪن عورتن کي چوندو ٻڌم ته ”يا الله ڇا چئون، ادو چئون، ادي چئون، ابو چئون امان چئون اسان جو ته سڀ ڪجهه ويو!“ واقعي هئي به اهڙي. اديءَ جو مڙهه هڪ کٽ تي چادر سان ڍڪيو پيو هو، چيائون ته، ”ماما منهن ڏسندؤ؟“ انڪار ڪيم. چيم ”سيراندي کان جاءِ ڪيو. نماز پڙهندس!“ سيراندي کان مصلو وڇائي ڏنائون باوضو ته هئس. ٻه رڪعتون نفل نماز پڙهيم. حضرت امام جعفر صادق عليه السلام جو ڏسيل طريقو آهي. سوره اخلاص ۽ سوره التڪاثر سان. ان نماز پڙهڻ سان قبر جي تڪليف ۽ پڇاڻو معاف ٿي ٿو وڃي.
جنازي نماز سائين حسين شاهه قمبر واري پڙهائي. عصر ويل تدفين ٿي پر مان ان مهل بيٺس ڪونه. ٻاهر مسجد ۾ ويهي رهيس. مٽي ٺپي ماڻهو مقبري مان ٻاهر نڪتا ته مان مرحوم جنتڻ جي قبر وٽ مراقبي ۾ ويهي رهيس. هاڻي ڳالهه آهي راز جي! جا ڪرڻ ته نه کپي پر بي دينن ۽ دهرين جي جواب ۾ پاڻ کي چريو چوائڻ به جائز آهي. مون اديءَ سان ڳالهايو ۽ چيو ته ”ڇو اڃا پڇاڻي وارا ڪونه پهتا آهن؟“ مرڪي چيائين ته ”آيا هئا پر هليا ويا پڇاڻو ڪونه ڪيائون!“ هن ڪيفيت کي وهم گمان چئي رد ڪري سگهجي ٿو. پر ٻي ڳالهه جا چيائين تنهن کي رد نٿو ڪري سگهجي. چيائين ته ”ادا ڇوڪرين(سندس نياڻين) کي چئجو ته وڳا ڇو ڪونه ورهايا اٿن؟“ ان رات ته سڀڪو شاڪ ۾ هو. مان به ليٽي پيس. ٻئي ڏينهن فجر نماز پڙهي ويٺس ته اديءَ جي وڏي نياڻي، رئيس غلام مجتبيٰ خان ايم پي اي جي گهر واري اچي مون وٽ ويٺي چيائين ته ”ماما توهان رات امان وٽ ويا هئا. اهو احوال ته ڏيو!“ چيومانس ته ”خوش هئي، کلي پي. چيائين ته هي ماڻهو ( گهر ۽ راڄ وارا) ته ڪي چريا آهن. مان ته جيئري آهيان. موت ته ڏيکاءُ آهي!“ اهو به ٻڌايو مانس ته ”پُٽ! چوي ٿي ته وڳا اڃا ڪونه ڏنا اٿن!“ چيائين ته ”ماما وڳا ته الائي ڪهڙا. مونکي خبر ناهي. پڇا ڪيان؟“ وڃي ڀينرن کان پڇا ڪيائين. انهن کي به خبر ڪانه هئي سو ماءُ جون ڪنجيون ڳولهي هڪڙي پيتيءَ جو تالو کوليائون ته وڳن سان ڀري پئي هئي. وڳا به ٽاڪيل ۽ هر هڪ تي نالو لکيل. مٿان مٿان جو وڳو رکيل هو تنهن سان سئو سئو جا ٻه نوٽ به ٽاڪيل هئا. لکيل هو ته ”هي وڳو ۽ پئسا غسل واريءَ لاءِ،“ ٻيا به کوڙ سارا وڳا ها جن تي غريب ۽ ضرورت مند عورتن ۽ نياڻين جا نالا لکيل هئا جيڪي ورهائي سموري ماجرا اچي مونکي ٻڌايائون. مونکي به ماٺ لڳي وئي، جنهن ڳالهه جي گهر وارن کي به خبر نه هئي سا ڪيئن سئو سيڪڙو سچي ثابت ٿي! الله معاف ڪندو. الله جا ڪرشما عجب آهن. حيات ۽ ممات ۾ ڪو سنڌو ڪونهي. بقول ادي مرحوم جي ”حيات ۽ ممات جو ناٽڪ بس هڪ ڏيکاءُ آهي!“
ڳالهه هئي محمد علي صاحب جي اڳواٽ علم جي. دکدائڪ خبر به هئي، لمبو سفر به ڪرڻو پيو، وڏي ڳالهه ته ٻارهين ڊسمبر سالگرهه جو ڏينهن هو منهنجي ننهن ڊاڪٽر فوزيه جو، ڪڙيون سڀ ملي ويون. محمد علي صاحب مون وٽ گهڻو ايندو هو ۽ مان کيس ٽڪائي به ڇڏيندو هئس. شيخ اياز صاحب ڇٺي ڇماهي مون وٽ ڀيرو ڀريندو هو. ان جي به محمد علي صاحب سان ملاقات مون وٽ ٿي وئي. اياز جهڙي صالح دل ۽ دماغ رکندڙ ماڻهو به کانئس متاثر ٿيو، ڇو نه ٿئي. ڳولهائو ۽ تجسس وارو ته هئو. سوچ تي ڪڙا ڪنڍا ڪونه چاڙهيائين. هڪ چِيلي تي رڙهندڙ من one track mind ڪونه هئس. مونکي چيائين ته محمد علي صاحب کي چئه ته مون وٽ اچي، چيو مانس ته تون پاڻ چوينس. اياز کيس دعوت ڏني ته محمد علي صاحب مونکان اجازت طلب ڪئي. اها سندس وضعداري ۽ انڪساري هئي، نه ته مان ته سندس معتقد هئس.