1
اسان جو موجوده قانون ته رڳو آهي جوابدارن کي بچائڻ خاطر. فريادي، جيڪو ڏکويل آهي، تنهن کي انصاف پلئه پوڻ لاءِ ته ڪجهه ڪونهي. ماڻهن جو ڪورٽن تان اهڙو ارواح کڄي ويو آهي جو منهن تي چيو ڏين ته ”جج صاحب، اصل حقيقت ته هيئن آهي پر ڪورٽ ۾ ائين ڪونه چونداسون؟“ اهو ٿيو سنئون سڌو منهن تي موچڙو هڻڻ، ٻيو ڇا! ڏسڻا وائسڻا پڙهيل لکيل ماڻهو به چون ته ”ڪورٽ تي ڪيئن چڙهبو؟“ حالانڪه ٿاڻي ۾ پوليس وارن وٽ ويٺا پيا ٺاشا ماشا هڻندا، باقي ڪورٽ جا عزت ڀري جڳهه آهي، اتي اچڻ کي بيعزتي سمجهندا. اهو انهيءَ ڪري آهي، ۽ صاف ظاهر پيو آهي ته ڪورٽ ۽ ماڻهن جو تعلق نه رهيو آهي. ٻنهي وچ ۾ هڪ وڇوٽي آهي ۽ پهچ نه آهي. اڳي ائين نه هو. قاضي کي اختيار هو ته ويس مٽائي ماڻهن ۾ ملي حقيقتون معلوم ڪري ۽ پڻ جوابدار کان آڏي پڇا ڪري جو موجوده قانون ۾ ممنوع آهي ۽ ان لاءِ چڱا چوکا سبب به آهن. پر مان ان خيال جو آهيان ته جج، جاچ آفيسر ۽ تر جو چڱو مڙس گڏجي ٽربيونل ٺاهي ٿڏي تي فيصلو ڪن ته اهو صحيح به ٿيندو ۽ مؤثر به. وڌيڪ خبر خاوند کي. اسان وٽ هر ڪم آزمائشي طور پيو هلي. پوءِ هڪڙي آزمائشي اسڪيم هيءَ به.
مان ڀانيان ٿو ته مامي حاڪم جي ڳالهه پئي هلي ۽ پوءِ امڙ جي، جا ٺوڙهي بادشاهه جي تخت تي ويهڻ واري سال ڄائي، يعني سن 1900ع ڌاري. بابا ان وقت ڏهن ٻارهن سالن جو هو، يعني امڙ کان ڏهه ٻارهن سال وڏو. جڏهن هيڏيون ڊگريون وٺي، بمبئي مان پڙهي اچي هوَيزر (آفيسر) ٿيو ته سندس شاديءَ جو سوچيو ويو. تن ڏينهن ۾ ڌارين ۾ سڱ ڏبو ته ڪونه هو، پر وٺبو به ڪونه هو پر سانگين ۾ سڱ ڪونه هو. سنڌ ۾ سدائين سڱ جي کوٽ رهي آهي جا اڄ تائين قائم آهي ۽ انهيءَ کوٽ اسان کي هندن ۽ مهاجرن واري ڏاج جي گندي رسم کان بچائي رکيو آهي جنهن موجب الٽو نياڻيءَ وارا پيا پٽن وارن کي منٿون ايلاز ۽ خوشامديون ڪندا ۽ ڏاج ۾ ڪار، روڪ رقم ۽ رهڻ لاءِ گهر جي به آڇ ڪندا. ائين ڪيترائي پڙهيل ڳڙهيل سٺين نوڪرين وارا سنڌي ڇوڪرا، ڪراچيءَ ۾ مهاجر ڇوڪريون پرڻجي ويٺا. خود منهنجا سانگي مائٽ به. پڇڻ تي چيائون ته سائين، ”هڪ ته اڌ منو لک يا ٻنيءَ جو ٻارو گهُرن ۽ مٿان رعب به ڄمائن ته توسان وڙ ٿا ڪيون. هت ته مفت ئي مفت ۾ پڙهيل ڳڙهيل، نوڪريءَ سان لڳل ڇوڪريون، منٿون ڪري ڏين ٿا ۽ خرچ به سڄو پاڻ کڻن!“
هڪ پي ايس پي آفيسر جو ايس ايس پي هو، سو به ڪراچيءَ ۾ مهاجر ڇوڪري پرڻجي ويٺو. پڇڻ تي چيائين ته، ”سائين! سنڌ ۾ به ايس پي ٿي رهيس ۽ سڱ لاءِ واجهه وڌم پر هر ڪو پيو منهنجو خاندان ڪڍي ته اهو ته جَت آهي، ڪهڙو عزتدار انهيءَ کي سڱ ڏيندو؟“ پر بابا انهن ڳالهين جو سخت مخالف هو سو ڌارين مان سڱ ڳولهڻ لاءِ چيائين. وڏيري مير محمد منگواڻي جي ننڍي نياڻي ٻائي، ننڍي نيٽي چوڏهن سالن جي ۽ تمام سهڻي، سو سانگي ويا منگواڻن وٽ. ڌاريو سڱ وٺبو ته ڪونه هو، پر ڌارين کي ڏيڻ تِـهائين مشڪل! اصل ڪهاڙيون کڄي وينديون ته ڌارين کي سڱ ڏيندين ته ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏينداسونس. پر وڏيري مير محمد منگواڻي کي الائجي ڪهڙي سُجهي جو سانگين کي ٻه ٽي پنڌ ڪرائي هائو ڪيائين. ڳوٺ هو سڏ پنڌ تي، وري ٻئي پاڙيسري زميندار يعني دنگئي، وڏي ڳالهه ته جانورين سان ٻنهي قومن جي پَوَتِ ڪانه، سو ناني مير محمد، دُور جي سوچ ڪري ”هائو!“ ڪئي. امان چوڏهن سالن جي عمر ۾ پرڻجي آئي جنهن سال پهرين مهاڀاري لڙائي شروع ٿي.
امان، هڪ ته الهڙ جواني، ٻيو صفا اڻ پڙهيل ۽ ٽيون منگواڻڪو گرم رت، سو ڪنهن جي ڪاڻ ڪانه ڪڍيائين. هڪ ڌارِي ٻيو ڏئي کتا جواب، سو سانگياڻيون ڪونه ٺهيس. پر بابا جو مٿس ڏاڍو راض هو، سو نالو مٽائي رکيائينس حيات خاتون. اهو نالو مٿس پڪو پئجي ويو ۽ اصل نالو ٻائي، ماڻهن کان وسري ويو. بابا کيس لکڻ پڙهڻ سيکاريو جو جلد سکي وئي. بلا جي ذهين هئي. خطري ۽ منصوبي سازيءَ جو اڳواٽ پرو پئجي ويندو هئس ۽ ان جو دفاع به ٺاهي وٺندي هئي. سندس بهترين دفاع هو، اڳرائي! پاڻ اڳرائي ڪري مخالف کي ملزم بڻائي کيس دفاعي پوزيشن ۾ وجهي ڇڏيندي هئي. جهيڙي جا گُر به سڀ ڄاڻندي هئي. انهيءَ ڪري هر ڪو ساڻس الجهڻ کان اڳ ڏهه دفعا سوچيندو هو. ڳوٺاڻي اڻ پڙهيل ماحول ۾ اهي ئي جيئڻ جا گر آهن.
ادا شمس ڄائو 1916ع ۾. چون ٿا ته اهڙو سهڻو هو جو ماڻهن کان دانهن نڪري ويندي هئي. صحتمند به اهڙو هو جو بانبڙا گوڏن ڀر ڪونه ڏنائين پر ترين ۽ پيرن جي آڌار تي چوپائي وانگر هلندو هو. پنڌ وري ائين ڪيائين جو ڏهين مهيني اٿي بيهي رهيو ۽ وٺي ڊوڙ پاتائين. ماتا نڪري پيس ۽ سندس رنگ ۽ سونهن تي مڙيئي ڪجهه اثر پيو، تڏهن به وجيهه، شڪيل ۽ طاقتور جوان ٿي اسريو. اهو به بلا جو ذهين هو. بنا تياريءَ جي سيشن ڪيس ائين هلائيندو هو ڄڻ ته آڱرين تي رانديڪو پيو کيڏائي. طبيعت ۾ امان جي ابتڙ، نهايت صبر شڪر وارو، ڳنڀير ۽ٿڌي طبيعت جو. رلڻو ملڻو اهڙو جو شام جو ڊنب ماڻهن جا وٽس اچي ڪچهري ڪندا هئا جن ۾ غريب، امير، آفيسر توڙي سردار ۽ زميندار به شامل هئا. نهٺائي اهڙي جو ورندي ڪانه ڏيندو هو. ان ڪري آفيسرن ۾ پسنديده شخصيت سمجهيو ويندو هو. ٻيو ته ٺهيو پر جج ۽ ڊپٽي ڪمشنر به ساڻس ملڻ سندس اوطاق تي ايندا هئا. هڪڙي ڊپٽي ڪمشنر، الوداعي دعوت اهو شرط وجهي قبول ڪئي ته دعوت شمس الدين ابڙي جي اوطاقت تي رکي وڃي ۽ ائين ئي ٿيو. رهائي پکائي ايڏي وڌي ويس جو 1957ع جي صوبائي اسيمبليءَ اليڪشن ۾ خانصاحب غلام رسول ڪيهر خلاف بيٺو ته ڪيهر صاحب جو ڪروڙ پتي، بنيادي زميندار، راڄائتو ۽ شريف النفس ماڻهو هو. تنهن دانهن ڪئي ته ”بابا وارو ڪيو مونکي ڇوڪرو ٿو ماريون وڃي!“ پوءِ ڪيهر صاحب پئسو هلايو ۽ اسان جا پنهنجا ابڙا، وڏيرو الهيار ابڙو ۽ وڏيرو علي محمد ابڙو جن تي شمس جا ٿورا ڪيل هئا سي به پنج پنج هزار وٺي ڦِري ويا. ٻيا ته ٺهيو شمس جي جگري دوست ۽ جونيئر پارٽنر علي اڪبر جلباڻي به اليڪشني جوڙ توڙ جو سمجهوتو ڪري ووٽ ڪيهر صاحب کي ڏياريا. اهڙي واقعي کان پوءِ به ادا شمس، علي اڪبر جلباڻيءَ کي خالي ڏوراپو به ڪونه ڏنو. رڳو وڪالت ۾ کانئس جدا ٿي ويو. باقي سنگت آخر تائين قائم رکيائين.
شمس وٽ مست فقير به ايندا هئا جي ٻئي ڪنهن جو چوڻ نه وٺندا هئا، پر شمس جيئن چوندو هئن تيئن ڪندا هئا. ڪپڙا ميرا، پاڻ ميرا، وات مان گِگ پئي وهين. شمس چانهه ٺاهي پياريندن ته پي، اڌ ڪوپ وري شمس کي پياريندا ۽ شمس پي ويندو. اسان کي پئي ڪَرِڀ ايندي پرشمس ويٺو کلندو. انهن فقيرن جون مون اهڙيون اهڙيون ڳالهيون ڏٺيون جو تفصيل ۾ وڃبو ته ماڻهو مون تي کلندا. ان ڪري ڍڪي ڀلي! علي گوهر خان کهڙو جو ميل جول گهٽ رکندو آهي ۽ ٿور ڳالهائو ماڻهو آهي، اهو به روز وٽس ايندو هو. تاج محمد ابڙو، دوست محمد ابڙو ۽ ڪٽپر به روز وٽس ايندا هئا. سندس ڪچهريءَ جي خاص خوبي اها هئي جو ڪنهن جي به گلا ۽ پچر ڪانه هلندي هئي. جيڪڏهن ڪنهن به اتفاق سان ڪو گٿو لفظ ڪنهن جي هِجوَ ۾ چيو ته شمس جهڙو صابر ماڻهو به اتي جو اتي کيس چوندو ته ”مهربان! هت اهڙي ڳالهه نه هلندي.“ ڀري ڪچهريءَ ۾ جو ڪنهن کي ائين روڪجي ۽ ٽوڪجي ته ڪير ٻيو ساهس ڪندو اهڙي حرڪت ڪرڻ جي. وري ڪچهريءَ ۾ هجي ارباب شاهه جهڙو دهل ته سڄي شهر ۾ ڍنڍورو اچي ويندو ته فلاڻي ڪچهريءَ ۾ هيئن چيو ته شمس هيئن دٻ ڪڍيس.
ارباب شاهه به عجيب ڪردار هو. واٽ ويندي بازارن ۾، آفيسن ۾، مطلب ته جتان لنگهندو زور زور سان ڳالهائيندو. سڄي شهر، ماڻهن، آفيسرن، ٿاڻن ۽ سياسي جوڙ ٽوڙ جون ڳالهيون، وڏي وات، اخباري بليٽن جيان ورجائيندو ويندو هو. ڪچهريءَ جو به مور هو. پٽ تي به ويهي رهندو. کل مذاق ۾ چوندو ته ”روپيو اڇليو ته ٻِيٽ سان کڻي ڏيکاريانوَ!“ روپيو ته ڇا سنهي پائلي به کڻي ويندو هو. کڳي، جهمر، ناچ، لوڪ گيت، شروع ٿي ويندو هو. ماڻهو چوندا هئا ته ”بليڪ ميلر آهي.“ غريب ماڻهو! پئسا ڏهه ويهه يا رڳو پنج ڏبس ته به خوش ٿي ويندو. تاج محمد وٽ حيدرآباد آيو ته تاج محمد اڦراٽا پچارائي کيس نيرن ڪرائي ته جيڪي ٽڪر بچيا سي پوتڙي جي پلوَ ۾ ٻڌي ڇڏيائين.
”اڙي هي ڇا ٿو ڪرين، ماني کوڙ!“ چي، ”بس وڃان ٿو. ههڙي سڻڀي ماني واٽ تي ته ڪونه ملندم سو سفر لاءِ کنيون ٿو وڃان!“ اها هئي غربت. بليڪ ميلر هجي ها ته ائين نه ڪري ها. البت صوبيدارن ۽آفيسرن کان پنجويهه پنجاهه منٿن ميڙن سان ڪڍي ايندو هو. پنهنجن مان به ڪونه مڙندو هو. شمس سان ته سچو هو. پر ڇا ٿيو جو عمر شاهه ڌاڙيل، جنهن سانگين کي ڏاڍو تنگ ڪيو هو، جنهن جي ڊپ کان مولا بخش سانگي مرحوم ڳوٺ ڇڏي اچي لاڙڪاڻي شهر ۾ رهيو، سو قتل ٿي ويو ۽ سندس لاش جو به پتو ڪونه پيو. ٿاڻي تي ڳالهه هلي ته ”شمس الدين ابڙو به سانگي آهي، متان انهيءَ کي خبر هجي!“ بس ڳالهه ايتري ۽ ارباب شاهه سيئو بازار مان لنگهي هوڪو ڏيندو ويو ته ”شمس الدين ابڙي، عمر شاهه کي مارائي لاش ٻوڙائي ڇڏيو!“ عادت. شام جو وري شمس جي اوطاق تي. شمس رڳو ايترو چيس، ”ارباب شاهه اهو ڇا؟“ ته هٿ کڻي ٻڌائين. چي ”ٽِٽ جهلي نه سگهيس!“ سڀ کلي ويٺا، ڳالهه آئي وئي ٿي وئي.
ٻيا ته ٺهيو، هڪ ڏينهن اڌ رات جو ذوالفقار علي خان ڀٽو جو ان وقت فارين منسٽر هو سو اچي نڪتو. شمس وٽ ان وقت پاڙي وارا موٽر مستري ۽ لارو ٽانگي وارو ويٺا هئا ۽ وهسڪيءَ جو دؤر پي هليو ته شمس جو نوڪر ڏاڙهون ڀڄندو آيو ۽ چيائين ته ”سائين ڀٽو صاحب پيو اچي!“ مستري جنهن کي ميرا گر لڳل ڪپڙا پيا هئا ۽ گوڏ پاتل ٽانگي وارو، پنهنجا گلاس کڻي اندر ڪمري ڏي ڀڄڻ لڳا ته شمس کين روڪي ويهاريو. ڀٽو صاحب به اچي نڪتو ۽ کيسي مان پوو وهسڪيءَ جو بوتل جو ڪڍي چيائين، ”استاد تون ته اچين ڪونه ٿو، مان پاڻ تو ڏي هلي آيس.“ شمس اٿي کيڪاريو ۽ پنهنجن دوستن، مستري ۽ لاري سان واقفيت ڪرايائينس. شمس ۾ ننڍ وڏائي جو تصور ئي ڪونه هو ۽ نه ڪنهن کي گهٽ سمجهندو هو. شابس ته ڀٽي صاحب کي هجي جو شاهانه طبيعت ۽ ماحول ۾ پليل هوندي ۽ ايوب شاهي دؤر ۾ منسٽر هوندي به منجهس اهڙو ڪو ڪامپليڪس (گهٽتائي وارو احساس) ڪونه هو، سو ٻنهي سان گرم جوشيءَ سان هٿ ملائي ٽيبل وٽ ويهي رهيو. لاري ۽ مستريءَ جون اکيون چمڪي پيون. مون کي اندر واري ٻڌايو ته ٻئي ڀٽي صاحب جا زر خريد غلام ٿي ويا. غريب کي ٿوري عزت ۽ پيار يا هڪجهڙائي جو احساس ملي ٿو ته هو ٻلهار وڃڻ لاءِ تيار ٿيو وڃي. رڳو هن کي پنهنجائپ ۽ حجت جو احساس اچي وڃي ته هو پاڻ ارپي ٿو ڇڏي.
هڪ دفعي موڪلن ۾ مان لاڙڪاڻي آيس ۽ شمس جي اوطاق تي وڃي اخبار کڻي پڙهڻ ويٺس ته سندس نوڪر ڏاڙهون اچي پٽ تي ويهي منهنجي ٽنگن کي زور ڏيڻ لڳو. مون کيس جهليو پر هو نه مڙيو. چوڻ لڳو ”سائين، صاحب کي به زور ڏيندو آهيان.“ کيس ڳالهائڻ جو موقعو مليو، سو چيائين ته ”سائين، صاحب مون سان ڏاڍو ٺهيل آهي ۽ مان ڏاڍو پيارو آهيانس.“ مون چيو ”ڀلا ڪيئن؟“ جهٽ چيائين ته ”سائين، صاحب مون کي ڀونڊو ڏئي چوندو آهي، ڏاڙهون، ڪنڃر، وڏو حرامي آهين!“ ائين چئي کلڻ لڳو ڄڻ ته اها وڏي ثابتي هئي سندس ڳالهه جي ته هو صاحب جو پيارو ماڻهو هو. ڏسو ڀونڊو، ڪڃر ۽ حرامي چوڻ وارو ضرور پيار ڪندو هوندو نه؟ ڪيڏي نه پياس آهي غريب ۾ ته ڪو ته ساڻس حجت ڪري ۽ پنهنجو سمجهي. ادا گذاري ويو ته ڏاڙهون زارو زار رڙيون ڪري رنو. لارو به، مستي به ۽ ٻيا ست ڌاريا، ڪراچيءَ واسين سميت.
ڳالهه ڪيم امڙ جي، وڃي سندس موڀي شمس الدين ابڙي تي پيس. شمس کان پوءِ ٻيو پٽ ڄائو قمرالدين جو جلد ئي گذار ويو. پوٰءِ 1919ع ۾ ڄائي اسان جي وڏي ڀيڻ حميده بيگم جا الحمد الله حال حيات آهي ۽ امان جي ڪاپي آهي. اهو ئي جوش، ولولو ۽ همت. لطيف آباد ۾ هڪ هزار والن جي بنگلي ۾ اڪيلي سر هڪڙي نياڻيءَ سان رهي پئي هجي. مهاجرن جا فساد ۽ مار ڌاڙ لڳي پئي هئي. مهاجر دهشتگرد فون ڪري چونس ته ”بنگلو خالي ڪري وڃ نه ته رات حملو ڪري ٻنهي کي قتل ڪري ويندا سون!“ ته جواب ڏئين ته، ”ڀڙوا، پوءِ اچو نه. اچو ڇو نه ٿا؟“ اهڙي نفسانفسي واري دؤر ۾ اهڙي همت، مثالي آهي. ڀر ۾ اسانجي ڀاءُ ڪمال جو بنگلو هو. ڪمال گذاري ويو ۽ سندس زال خانبهادر محمد صديق ميمڻ جي ڌيءَ، سا ڊڄي وئي ۽ بنگلو اوڻي پؤڻي وڪڻي قاسم آباد ۾ مسواڙ تي جاءِ وٺي ويهي رهي. پوءِ به ادي ڪانه اٿي. جڏهن بنگلي جا ٻارهن لک آڇيائونس تڏهن وڪڻي. اڪيلي قاسم آباد ۾ پندرهن سؤ گزن جو پلاٽ وٺي ٺيڪيدار رکي، فرسٽ ڪلاس بنگلو ٺهرائي ويٺي ۽ هر ڪنهن مٽ مائٽ لاءِ سک ڪيون ويٺي آهي. اسين ڪراچي کان لاڙڪاڻي وڃون ته به ڊاٻو وٽس ڪيون. جي لاڙڪاڻي وارا ڪراچي وڃن ته هڪ رات آرام وٽس ڪن. پٽن ۽ ننهرن کي به اهڙو ڪنٽرول ۾ رکيو اٿائين جو وتن لڪندا. مجال آ جو سندس آڏو اکر ڪڇن. ڪا ته مڻيا آهي اسان جي سانگي ۽ منگواڻڪي رت ۾.
1921ع ۾ وري امڙ کي پٽڙو ڄائو ۽ نالو رکيائونس جمال الدين. اهو به گذاري ويو. 1923ع ۾ ڄائي اسان جي ٻي ڀيڻ زبيده بيگم. اها وري بابا مرحوم جي ڪاپي. شڪل صورت ڏاڏي بصره خاتون جهڙي. اهڙي صابر شاڪر، وڏ گڙدي، راڄائتي ۽ سياڻي جو وڃي ٿيا خير. بابا ۽ ادا شمس واريون سڀ خوبيون منجهس ڀرپور انداز ۾ ڀريل آهن. خانبهادر اسراڻ مرحوم جي ٻئي نمبر فرزند رئيس زين العابدين عرف روشن علي خان سان سندس شادي ٿي. جڏهن اڃا ڪچي عمر چوڏهن سال کن مس هئس تڏهن به اهڙي مدبرانه ۽ شانائتي طريقي سان هلي جو خانبهادر صاحب جي ٽٽل ڪٽنب کي جوڙيون ويٺي آهي ۽ راڄن تي ڪنٽرول اٿس. ڪوٽن جا وارث مڙد هوندا آهن، پر اسراڻن جي ڪوٽ ۽ خاندان کي اديءَ جو وڏو ٻل آهي. دشمن به اها ساک ڀرين ٿا. سڄي تر ۾ ”امان وڏي“ جي لقب سان مشهور آهي. هر ڪو پنهنجا ڏک سور معاشي، مالي، بيماري سيماريءَ گهرو جهيڙا وٽس کنيون وڃي ۽ ڪوبه خالي هٿين ڪونه موٽي. ڏينهن رات ماني پئي هلي ۽ ڍوئجي ۽ اوطاقون آباد آهن. رئيس زين العابدين جي گذارڻ کان پوءِ ته ڏاڍي اداس، ويڳاڻي ۽ اڪيلي هئي پر نه رڳو پاڻ سنڀالي وئي پر گهرو معاملا ۽ راڄ به سنڀالي وئي ۽ اسراڻن جو اهو گهر اڄ به شانائتو مانائتو ۽ اثر رسوخ وارو آهي.
سن 1924ع مطابق 27 رمضان المبارڪ، شب قدر ۽ جمعت الوداع جي رات جي آخري پهر ۾، پرهه ڦٽيءَ کان اڳ، مان ساڳي انهيءَ جاءِ تي ڄائس جتي بابا ڄائو هو. امان کي اهو ڏينهن ۽ تاريخ چٽيءَ طرح ياد هو. مهينو ۽ ڏينهن هئا ئي اهڙا جو وسرڻ جا ڪونه هئا. وڌيڪ حوالو اهو به ڏنائين ته ان رات اسان جي ڳوٺ جا ٽي ماڻهو حاجي وارث ڏنو، حاجي تاج محمد ۽ حاجي نور محمد پيدل حج تي روانا ٿيا. حاجي وارث ڏنو موٽي آيو باقي هو ٻئي حج ڪري آيا. حاجي وارث ڏنو نفيس طبيعت، پڙهيل لکيل ماڻهو هو ۽ ڏاڍو عبادت گذار ۽ پرهيزگار شخص هو. بابا جو ويجهو مائٽ هو. بعد ۾ هو پاڻيءَ جي جهاز ذريعي حج ڪري آيو. هو چاچي شير عليءَ وانگر نماز ۾ روئندو هو. سندس پٽ علي اڪبر سانگي حال حيات آهي ۽ سندس پوٽو محمد جڙيل سانگي انجنيئرنگ يونيورسٽي حيدرآباد ۾ ليڪچرار آهي. مان انهيءَ ڳولها ۾ رهيس ته 27 رمضان المبارڪ جمعي جي رات عيسوي سن جو ڪهڙو مهينو ۽ تاريخ هئي. جڏهن 1970ع جي ڏهاڪي ۾ ڪراچي آيس ته پتو پيو ته بولٽن مارڪيٽ جي پٺيان مندر ۾ هڪ سٺو جوتشي رهي ٿو، انهيءَ کان خبر پوندي. مان ۽ منهنجي گهر واري سيڙجي وٽس ويا سين. هن جنتري کولي هڪدم ٻڌايو ته 27 رمضان جمعرات ٻي مئي جي تاريخ آهي ۽ ڏاڍو طاقتور ستارو ”ٽارس“ آهي. حضور اڪرم صه جو ستارو به ٽارس آهي. ان کان پوءِ منهنجا گهر ڀاتي منهنجو جنم ڏينهن 2- مئي تي ملهائيندا آهن. مغالطو اهو ٿي ويو جو اڄڪلهه خميس کي جمعرات ٿا چون. مان ته جمعي جي رات فجر نماز کان اڳ ڄائو هئس. تنهن جي معنيٰ ته منهنجي ڄم جي صحيح تاريخ آهي جمعو ٽين مئي 1924ع، ڳوٺ سانگي تعلقو ميهڙ. اسڪول ۾ منهنجي ڄم جي تاريخ لکي وئي ڏهين اپريل 1925ع، انهي ڪري مون رٽائر ڪيو ڏهين اپريل 1985ع تي. نوڪريءَ ۾ ڄمڻ جو هنڌ لکيو ويو دادو، ڇاڪاڻ ته ضلعو دادو هو. پاسپورٽ ۾ ڪڏهن منگواڻي ڪڏهن ميهڙ ڄاڻايم. ائين ڄم جي جاءِ مغالطو ٿي ويندو آهي. منهنجا ٻار ڄاوا ڪوٽڙيءَ ۾، ڪو لاڙڪاڻي ۾، ڪو شڪارپور ۾، ڪو خيرپور ميرس ۾، ته ڪو حيدرآباد ۾، پر سڀني جي ڄم جي جاءِ لاڙڪاڻو ڏيکاريسون ڇاڪاڻ ته اسان 1929ع کان وٺي مستقل لاڙڪاڻي جا باشندا آهيون ۽ اباڻو گهر به اتي ئي آهي. ائين ٿيندو آهي. ملير، لانڍي، پپري، گڏاپ واري کان پڇبو ته هو چوندو ته هو ڪراچيءَ جو آهي.
هاڻي جو هاهوڙ کڻي مچائي اٿن ته جناح صاحب جهرڪ ۾ نه پر ڪراچيءَ ۾ ڄائو، انهيءَ سان ڪهڙو فرق ٿو پوي ته جناح صاحب ڪراچيءَ ۾ ڄائو يا بمبئي، بنارس يا ڪاشيءَ ۾. اچي ڪراچيءَ وارا مڇريا آهن ته جناح صاحب ڪراچيءَ ۾ وزير مئنشن ۾ ڄائو. الائي انهيءَ وقت وزير مئنشن هئي به الائي نه! جهرڪ ڪو نئون شوشو ناهي. 1945ع ۾ شاگرديءَ جي زماني ۾ مان، غلام شاهه ائڊووڪيٽ، محمد علي ٻگهيو انجنيئر، شوق ڪري ڪراچي کان سائيڪلن تي حيدرآباد روانا ٿياسون. واٽ تي مکيه روڊ کان پاسيرو جهرڪ شهر آهي. ٿڪ ۽ گرميءَ جي باوجود اسين جهرڪن ڏي لڙياسين جو ٻڌو هئوسين ته جناح صاحب اتي ڄائو هو. بس هڪ بازار آهي جنهن جي ٻنهي پاسي دُڪان ۽ گهر آهن. ماڻهن پڇا تي ٻڌايو ته بازار جي ڇيڙي تي جِهيڻا پونجا جو گهر هو. اسان ڏٺو ته بس سرن جو هڪ ڍير هو، ٻيو مڙيئي خير. پونجا ته اسان کي خبرهئي ته جناح صاحب جو والد هو باقي جِهيڻا ڇا هو، ان لاءِ معلومات ورتي سون. معلوم ٿيو ته پونجا خاندان جا ماڻهو سڀ سنهڙا، سڪڙا ۽ سيپڪڙا هئا ان ڪري سندن ڪنيت ٿي وئي جهيڻا معنيٰ ڪمزور. انهي جهيڻا کي انگريزي اچار ۾ جِينا Jeena چيو ويو، جنهن کي پوءِ جناح صاحب پاڻ بلڪل نئين شڪل ڏئي جناح ڪري ڇڏيو. وڌيڪ خبر خاوند کي. باقي اڄ به ٺٽي ضلعي، بٺوري، جاتي، بدين ۾ رحمڪي بازار تائين خواجن جي بهتات آهي.
سجاول ۾ وڪيل هوندو هو ناٿو خان خواجه، ڏاڍو شريف النفس انسان هو. مون وٽ وڪالت ڪندو هو ۽ اهڙيون گهڻيون خبرون ڪندو هو. بٺوري جو خواجه عيسيٰ ته مشهور ماڻهو هو ۽ سندس ڀاءُ فدا حسين خواجه منهنجو دوست هو. فدا حسين جهڙا ڀلا ماڻهو مون گهٽ ڏٺا آهن. شرافت جو پتلو هو. جيتوڻيڪ سندس وڏو ڀاءُ فقير خواجه عيسيٰ ڏاڍو زورآور ۽ ڏنگو ماڻهو هو. ٻيو به بدين طرف جو منهنجو ڏاڍو پيارو دوست هو ڊاڪٽر جعفري پر اهو اثنا عشري هو، اسماعيلي نه هو. مون سان گڏ روپ ولاس هاسٽل جو واسي هو. پر اهو جوانيءَ ۾ ئي گذاري ويو. خواجه پيرن جا مقبرا جيڪي جاتيءَ کان بدين تائين پکڙيا پيا آهن سي مان پاڻ گرمي ۽ اس ۾ ڏسي گهمي آيو آهيان. انهيءَ ڪري ڪو عجب ڪونهي جيڪڏهن جناح صاحب جا وڏا جهرڪن جا رهاڪو هجن ۽ پوءِ ڪراچي لڏي اچڻ ڪري پاڻ کي ڪراچي واسي سڏائيندا هجن، جيئن اسين (يعني بابا جو ڪٽنب) پاڻ کي لاڙڪاڻائي سڏايون ۽ سمجهون ٿا. باقي جناح صاحب ڪراچيءَ جو هو يا جهرڪن جو، انهيءَ سان ڪهڙو آسمان ٿو ڦاٽي؟ جتي جو به هو وڏو ماڻهو هو ۽ سنڌي هو ۽ انهيءَ ڪري سنڌ لاءِ فخر جو باعث. ڀلا ڪراچي ڄائو هو، پوءِ به سنڌي هو ڇاڪاڻ ته ڪراچي نج پج سنڌ جي سر زمين آهي.
منهنجي ڄمڻ جو ڏينهن، مهينو ۽ تاريخ ته اهڙا هئا جو سيد به سڏائي سگهجي ها. نرا جمعائي سيد به سنڌ ۾ کوڙ پيا آهن. ڪيترا اسان جي ڏسندي ڏسندي سيد ٿي ويا. مدئجيءَ جو باز محمد شاهه پٺاڻ بابا جو دوست هو ۽ سندس گهر واري عنبرماءَ منهنجي ماءُ جي گهاٽي سهيلي هئي. پاڻ ڪاڏي ٻاهر ويندي هئي ته ٻار امان وٽ ڇڏي ويندي هئي. ٽي پٽ هئس: عنبير شاهه، شفن شاهه ۽ نصير شاهه. اسين سڀ سڄو ڏينهن وڙهندا ۽ کيڏندا هئا سين ۽ رات جو گڏ سمهندا هئا سين. عنبر شاهه فوج ۾ ڀرتي ٿيو پر ڇڏي آيو. شڪارپور جي هڪ ڊاڪٽرياڻيءَ سان شادي ڪيائين ۽ مارفيا (آفيم) جي عادت پيس ۽ پاڻ کي پاڻ مارفيا جون سيون هڻندو هو. شڪارپور ۾ مان جڏهن 1956ع کان 1958ع تائين جج هئس ۽ ڪڏهن ڪڏهن ملاقات ٿي ويندي هئي پر ڏاڍيون اڙيون ٿڙيون ڳالهيون ڪندو هو، نارمل نه رهيو هو. نيٺ هڪ ڏينهن پاڻ کي مارفيا جو ڊبل ڊوز هڻي گذاري ويو. ڏاڍو سهڻو جوان هو. شفن شاهه ڊائريڪٽ مختيار ڪار ٿيو، پر تربيت دوران ڊپٽي ڪمشنر سان وڙهي گاريون ڏئي، نوڪري ڇڏي آيو. پٺاڻڪو گرم رت ۽ جواني سو پڇتاءُ ته ٺهيو پر ڊاڙ ٻٽاڪ هڻندو رهيو. پڻهس کي ڏاڍو رنج پهتو. ننڍي ۾ ننڍو نصير شاهه تمام فهميدو ماڻهو، وڏن عهدن کي پهتو ۽ عزت ڀري زندگي گذاريائين.
باز محمد شاهه اڪثر بابا سان ملڻ ايندو هو. هڪ دفعي جڏهن حيدرآباد ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر هو ته بابا وٽ ٽنڊي ولي محمد ۾ ڊاڪٽر علي احمد قاضيءَ جي مڪان تي ملڻ آيو. اسين اتي مسواڙي رهندا هئاسين. ادا شمس به موڪلن ۾ علي ڳڙهه کان آيل هو. سڀئي ويٺا هئاسون ته اوچتو بجلي بند ٿي وئي. حيدرآباد جي گرمي، خدا جي پناهه. چوندا آهن ته ”شل نه نيرون جي ٽڪري تپي!“ سڀ پگهر ۾ شل ٿي ويا. ادا شمس چپڙي ڪري اٿي ويو ۽ وڃڻو کڻي باز محمد شاهه جي پٺيان بيهي کيس هوا ڪرڻ لڳو. مون کي اهو منظر چٽو ياد آهي ته باز محمد شاهه ڏکارو ٿي، رومال ڪڍي ڳوڙها اگهيا ۽ بابا کي چيو ته، ”مونکي پٽن به ڪڏهن وڃڻو ڪونه هنيو، توکي مبارڪ هجي ههڙن پٽن لاءِ.“ اها ڳالهه به چٽي ياد اٿم ته باز محمد شاهه چيو ته ”اسين سيد نه آهيون پر پٺاڻن ۾ اهو رواج آهي ته عزت دار ماڻهو يا خاندان کي شاهه جو لقب عام جام ڏيندا آهن!“ هي باز محمد شاهه جا پنهنجا اکر ۽ مان عيني ۽ سمعي شاهد. پر پوءِ باز محمد شاهه جا پٽ ڀائٽيا سڀ سيد سڏائڻ لڳا ۽ اڄ تائين سيد سڏائن پيا ۽ سڏجن پيا. اهڙا ڪيئي واقعا ٻيا به هوندا.
مرحوم محمد عثمان ڏيپلائي اهڙن سيدن ۽ پيرن جي چڱي قلعي کولي آهي. (هونئن قلعي لاٿي چوڻ کپي ڇو ته محاوري سان هٿ چراند ڪرڻ ناجائز آهي). حميد سنڌيءَ جهڙو اديب ماڻهو هڪ ڏينهن مون سان ڳالهائيندي هر هر چوي ته ”لاهه پٽي ڇڏيائين!“ لاهه جيڪڏهن پٽڻ جهڙي شيءِ هجي ها ته اهو محاورو ئي نه ٺهي ها. پٽبا ته ليما آهن، انب آهن، ٻير آهن. لاهه ڪيئن پٽبا؟ لاهه ته ڪڍبا آهن. اسين شهري ماڻهو زمين کان ڪيئن جدا ٿي ويا آهيون سو احساس ئي ڪونه اٿئون ته ڇا پيا چئون. لاهه ته زمين کوٽي پاڙئون جڙئون ڪڍي ڦٽا ڪبا آهن. لاهه ڪڍڻ معنيٰ پاڙ کان جڙ کان ڪڍي اڇلڻ، جو ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي ۽ هاري به ان کان لهرائيندا آهن. جيڪڏهن ڪو ڪرڙ ڪانڊيرو يا کبڙ پاڙئون کوٽي ڪڍي ڇڏجي ته وري نه اسرندو، نه نِسرندو. ان ڪري ئي محاورو ٺهيو ته اسان جا ته لاهه ئي ڪڍي ڇڏيائين. قلعي لاهڻ معنيٰ عيب يا کوٽ ظاهر ڪرڻ. قلعي کولڻ معنيٰ اصليت تان پڙدو کڻڻ. قلعي لاهڻ ۾ گلا جو عنصر آهي، قلعي کولڻ محققانه عمل آهي. ٻوليءَ جي موضوع تي اچبو ته دفتر کلي ويندا.
حيدرآبادي چوندا ته ”فلاڻو آهيئي ڪانه!“ ’آهيئي ڪانه‘، مونث صيغو آهي. مرد لاءِ چئبو ’آهيئي ڪونه‘. زائفن کي چوندا زالون ۽ مڙدن کي چوندا مڙس. حالانڪه زال معنيٰ wife ۽ مڙس معنيٰ husband. پوءِ به حيدرآبادين جي ڊاڙ ته ”اسان جي ٻولي نج!“ ٻولي ڪنهن جي ٻانهي ناهي. هر هڪ لفظ کي پنهنجي تاريخ ۽ پس منظر آهي. ڳوٺاڻا اسان کي سمجهائيندا هئا ته ڪي به لفظ هڪ مفهوم وارا نٿا ٿي سگهن. مثلاَ کٽي ٻيو، ڌوٻي ٻيو؛ ڊکڻ ٻيو؛ واڍو ٻيو. حيدرآباد ڪوٽڙيءَ ۾ پوڙها پوڙها چوندا ته ”اي فلاڻا اچ ته ڪڏون!“ اسان ٻارن کي رؤنشو لڳي ته ڏسون ته هي پوڙها ڪيئن ٿا نچن ڪُڏن. خبر تڏهن پوي جو تاس ڪڍي ويهي پتا ڪٽين. وري ڪو لانگهائو پڇين ته ڇا پيا ڪيو ته چوندا ته ”ڪڏون پيا ٻيو؟“ ٽَپڻ ڪُڏڻ ٿيندو آ ٻارن جو. راند، ڪبي آهي يا کيڏبي آهي. شطرنج ۽ تاس ۾ ڪيئن ڪڏبو؟ پوءِ به اسان کي اترادي چئي ٽوڪون ڪن. خير، هي دفتر بند ٿا ڪيون.
شڪر خدا جو، جو مان نقلي سيد نه ٿيس سانگي هجڻ تي فخر اٿم. البت ابڙو سڏائڻ ۾ مزو ڪونه ايندو اٿم، پر آهيون يقيناَ ابڙا سو ڀؤ ڪونهي. چون ٿا ته مان ڏاڍو وڻندڙ ٻار هئس. پر امان چوندي هئي ته ڇاڪاڻ ته اڳ ۾ ٻه پٽ گذاري ويا هئا ۽ پوءِ ٻه ڌيئون ڄايون هيون، ان ڪري هوءَ مون کي زور ڪري بد شڪلو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي هئي ته جيئن بچي پوي ۽ نظر نه لڳيس. مثلاَ مون کي آڍيائين اصل ڪونه ۽ مٿو به ڪونه وهاريائين. الٽو منهنجي پيشانيءَ کي ٻنهي هٿن ۾ جهلي زور ڏيندي هئي ته ڀلي لوندڙيون سوڙهيون ٿينس ۽ پيشاني به بي ڊولي ٿئيس. پر مان ته جهڙو هئس، اهڙو ئي ٿيس، شايد ٿورو گهڻو ڪو فرق پيو هجي ته هجي.
سنڌي عورتن جو ٻارن کي آڍڻ ۽ مٿو ويهارڻ به هڪڙو وڏو فن آهي. تاريخ ۾ يونانين توڙي ايرانين اهڙو ذڪر ڪيو آهي ته سنڌي ماڻهن جا مٿا ڏاڍا ڊولائتا ۽ سٺا ويهاريل آهن. پنجابي توڙي مهاجر اسان جا مٿا ڏسي اندازو لڳائيندا آهن ته هي سنڌي ماڻهو آهي! بهرحال، منهنجو مٿو چٻو ڦڏو آهي پر خبر رڳو تڏهن پئي جڏهن حج ۾ مٿو ڪوڙايم. سنڌي عورتن جو اهو چوڻ ته ”ماريو چريو!“ به ڪو قديمي آهي جو هڪ ايرانيءَ جو شعر پڙهيم ته لکيو هئائين ته ”کوهه تي سنڌي عورت وٽ ويس، چيم ته ’پياسو آهيان، پاڻي پياريو‘ ته، ”بخنديد و گفت ماريو چريو“. يعني کِلي ٽهڪ ڏئي چيائون ته ماريو چريو! شاعر کي اها ادا ڏاڍي پسند آئي ۽ سڄي شعر ۾ ’ماريو چريو‘ کي رديف بڻايو اٿائين.
مون کان پوءِ 1926ع ۾ ڪمال ڄائو. ڪمال تمام ٺاهوڪو هو ۽ رنگ جو گورو هوندو هو. سڏيندا ئي هئس پٺاڻ، ڪمال ۽ مان ڄڻ ته هڪ جيڏا هئاسون ۽ هڪ ٻئي جا دوست هئاسون. هونئن اسان ٽيئي ڀائر شمس، مان ۽ ڪمال بلڪل دوستن جهڙا هئاسين، اهڙو جو ماڻهو رشڪ ڪندا هئا ته هي ڪهڙا ته مثالي ڀائر آهن. ڪمال ۽ منهنجو رشتو ته مشهور مصور وان گو ۽ سندس ڀاءُ ٿيئو جهڙو هو. ڪمال مون لاءِ ٿيئو کان به وڌيڪ هو. هر آئي ويل هڪٻئي جي ڪم آياسون ۽ اونو رکيوسين. ڪمال کان پوءِ ڄائو چوٿون ڀاءُ نجم. اهو سڀني جو دادلو هو پر نون سالن جي عمر ۾ گذاري ويو. ڄڻ ته سڄي گهر جون خوشيون لٽي ويو. کيس ماتا نڪتي ته امان پاڙي ۾ جدا گهر وٺي کيس اتي کڻائي وئي جيئن ماتا ٻين ٻارن کي نه وچڙي. پوءِ گرمين ۾ اسان سڀني گهر ڀاتين کي دستور موجب ڪوٽڙيءَ اماڻي ڇڏيائين جتي باغ جي ڀرسان هڪ شاندار رنگين شيشن واري ماڙي، بابا مسواڙ تي ماستر عبدالحق، جو به تعليم کاتي جو آفيسر هو، کان اڳ ۾ ئي وٺي ڇڏي هئي.
مهيني کن کان پوءِ امان چوائي موڪليو ته نجم جون هاڻي ڪڙيون لٿيون آهن سو جدا جاءِ جو بندوست ڪيو ته کيس کڻائي اچجي. ميان شمس الدين قريشي، جو ڪوٽڙيءَ جو هڪ معزز ۽ اثر رسوخ وارو ماڻهو هو، تنهن هڪدم جدا جاءِ جو بندوست ڪري ڏنو ۽ امان نجم کي کڻائي اتي اچي رهي. اسان سڀ شوق مان امان سان ملڻ ۽ نجم کي ڏسڻ وياسون. ڇا ڏسون؟ نجم ته هڏن جو ڍانچو وڃي بچيو هو ۽ سڃاڻڻ ۾ نٿي آيو. امان ته جهري پئي هئي. ميان شمس الدين جي صلاح تي ريلوي جو ڊاڪٽر جونس جو انگريز هو ان کي گهرايو ويو ۽ سندس علاج شروع ٿيو. تن ڏينهين ريلوي جا آفيسر ته ٺهيو پر انجڻ ڊرائيور به انگريز هئا. ڪوٽڙيءَ ۾ ڪافي انگريز رهندا هئا. هڪ ديول به هئي جا اڃا تائين آهي. انگريزن جو قبرستان نانگي لين وٽ هو ۽ سندن قبرن جي چوڦير لوهه جو جهنگلو هوندو هو. ماڻهو ان کي سوجهرن جو مقام سڏيندا هئا ۽ ڳالهيون ڪندا هئا ته سوجهرا رات جو قبرن مان اٿي ٿا اچن. ان ڪري قبر جي چوڦير زنجير هڻي ٿا ڇڏن. اهو سال 1936ع آهي.
ڊاڪٽر جونس جي في گهڻي (ڪوٽڙي جي زبان ۾ ڳري) هئي ته به امان ان کي گهرائيندي هئي. نيٺ ان جي اجازت سان نجم کي کڻي اسان واري ماڙيءَ ۾ آيا. نجم ويو پئوڻو پوندو. هڪ ڏينهن عجب واقعو ٿيو. نجم چوڻ شروع ڪيو ته ”اڇن گهوڙن تي ماڻهو آيا آهن، چون ٿا ته نجم الدين پٽ علي خان ابڙي جو اچي!“ پوءِ قرآن شريف جون ڊگهيون ڊگهيون آيتون پڙهڻ شروع ڪيائين، حالانڪه نه قرآن شريف پڙهيل هو ۽ نه وري ڪا آيت سڳوري کيس ياد هئي. امان ويچاري ”گهوڙا، مٺيس!“ چئي مٺيون ڀڪوڙي پيٽ کي ڏيئي ويهي رهي. صبح جو ڏهين بجي کن نجم ائين چوڻ شروع ڪيو ۽ اٽڪل ساڍي ڏهين بجي دم ڏنائين. اهو مون لاءِ توڙي سڄي گهر ڀاتين لاءِ پهريون ۽ وڏو سانحو هو. امان زار زار روئندي پٽ تي ڪري ليٿڙيون پائڻ لڳي ته به ڏاڍيان روئڻ يا پار ڪڍڻ کان پاڻ کي روڪڻ لاءِ وات تي ٻئي هٿ هئس، ڇاڪاڻ ته ڀر واري ڪمري ۾ بابا دل جو مريض ويٺو هو.
ائين ڪندي امان اٿي ۽ منهن تي پاڻيءَ ڇنڊا هڻي، اگهي، وار سنوراي بابا جي ڪمري ۾ وئي ۽ چيائينس ته، ”شمس جا پيءُ، الله توکي چار پٽ ڏنا، هڪڙو گهرائي ورتائين. تون خيال نه ڪر!“ شاباس هجي اهڙي ماءُ کي. هڪ ڪمري ۾ پٽ جو لاش پيو آهي ۽ ٻئي ڪمري ۾ اهڙي دليريءَ جو مظاهرو. وري اچي پُٽ واري ڪمري ۾ پاڻ سٽيائين. اسان کي چيائين ته پيءُ کي ٻاهر وٺي وڃو ۽ ڪرسيون وجهي کيس ۽ ماڻهن کي ويهاريو. امان ارادي جي به ڏاڍي پختي هئي ۽ اتي ئي فيصلو ڪيائين ته لاش تعلقي ميهڙ ڳوٺ سانگي اباڻي قبرستان ۾ دفنائبو. گهڻو ئي سڀني سمجهايس پر جواب هڪڙو ئي ملين ته ”پٽ جو لاش پرديس ۾ ڪونه رلائينديس.“
وڏو مسئلو هو بندوبست جو ۽ پئسن جو. پئسا علاج وغيره تي صفا کپي ويا هئا ۽ ريلوي ڪرايو به سؤ کن روپيا پيو ٿئي. هر عورت ڪجهه نه ڪجهه پئسا آئي ويل لاءِ لڪائي ٿي رکي. سو، امان ٻه سؤ رپيا ڪڍي ڏنا. ميان شمس الدين قريشي، ڪوٽڙيءَ ۾ وڏي اثر رسوخ وارو هو. ان ريلوي جو به انتطام ڪري ڏنو ۽ لاش لاءِ ڪاٺ جي پيتي به جلدي ٺهرائي ورتائين. انهيءَ ڏينهن شام جو ئي امان لاش کڻائي رواني ٿي. فيصلو ڪيو ويو ته راڌڻ اسٽيشن بجاءِ سيتا اسٽيشن تي لهجي جتان خيرپور ناٿن شاهه نسبتاَ ويجهو پوندو. عام طرح اسان جي ڳوٺ لاءِ راڌڻ اسٽيشن تي ئي لهبو آهي جتان ميهڙ لاءِ لاريون ملنديون آهن.
الله جو شانُ! اسان جي ڳوٺ ۾ مائي رهندي هئي مائي ڀانڀيڻ (ڀائن ڀيڻ) حاجي وارث ڏني جي سس، جا نيڪ، عبادت گذار ۽ الله واري هئي. انهيءَ سومهڻي نماز کان پوءِ، ڳوٺ وارن کي سڏ ڪري ٻڌايو ته ”ادا خان جو پٽ گذاري ويو آهي سو لاش کنيون ٿا اچن پر توهان وڃو سيتا اسٽيشن تي جو اتي لهندا.“ رات جو پوئين پهر امان ۽ لاش سيتا اسٽيشن تي لٿا ۽ ڳوٺ جا پنج ڇهه مڙس اڳيئي بيل گاڏيون جهليو بيٺا هئا ۽ ٻڌايائون ته کين مائي ڀانڀيڻ لڙي سومهڻيءَ جو ننڊ مان اٿاري موڪليو هو. امان ائين پٽڙو اباڻي قبرستان ۾ دفن ڪرائي ٽن چئن ڏينهن ۾ موٽي ڪوٽڙيءَ آئي پر ڀڄي ڀور ٿي پيئي هئي.
مٿي ٻه عجيب واقعا مون بيان ڪيا آهن. هڪ نجم جو قرآن شريف جون آيتون پڙهڻ ۽ ائين چوڻ ته اڇن گهوڙن تي ماڻهو آيا آهن ۽ چون ٿا ته نجم الدين پٽ علي خان ابڙي جو اچي. ٻيو مائي ڀانڀيڻ جو بنا تند تار جي اڳواٽ ٻڌائڻ ۽ ڳوٺ وارن کي راڌڻ بدران، سيتا اسٽيشن اماڻڻ. مان انهن واقعن جو اکين ڏٺو شاهد آهيان، ڪو مڃي نه مڃي! انهيءَ لاءِ سائنسي اسباب ٿي سگهن ٿا پر ڳالهه انساني سمجهه کان ٻاهر آهي. انساني ذهن يا ميڄالو به هڪڙو عجيب حيرت انگيز اوزار آهي جو بهترين ڪامپيوٽر ۽ ٽيپ رڪارڊر ۽ سئنيما اسڪوپ آهي. بٽڻ دٻائي ذهن کي ڀلي ڏهه ويهه پندرهن سال پٺتي وٺي وڃو ته تصويرون توڙي آواز چٽا چٽا پڙدي تي اچي ويندا. هڪ ڊاڪٽر مون کي ٻڌايو ته ٻار جو ائين عربي يا انگريزيءَ ۾ لس ئي لس جملا چئي وڃڻ جو هڪڙو جواز اهو آهي ته ٻال جتيءَ ۾ ٻين ماڻهن کان انگريزي يا عربيءَ ۾ بيخبريءَ ۾ ئي تلاوت ٻڌي ورتي هوندائين ته اهو ٽيپ رڪارڊ ٿي ويو هوندو. بعد ۾ ڪن مخصوص سببن ڪري اهو ياد اچي وڃي ٿو. مار، ايڏو حساس اوزار آهي! ائين هوندو پر اهڙو بي عيب، عجب جهڙو ۽ اهڙو تمام حساس برقي اوزار ٺهي ڪيئن ويو؟ اهو تمام وڏو سوال آهي ۽ ان جو جواب تمام مشڪل. باقي مائي ڀانڀيڻ کي اڳواٽ خبر پوڻ بابت ته مغربي دانشور به مڃين ٿا ته ڪشف ٿئي ٿو، بنا تند تار جي، يعني ان ۾ درمياني مادي جو ڪو عمل دخل نه آهي. ان کي ميٽا فزڪس چون ٿا، جنهن جو دائرو مادي کان ٻاهر آهي. هاڻي اها ميٽا فزڪس جي قوت هڪ معمولي ڳوٺاڻي مائيءَ کي ڪٿان آئي؟ حيرت آهي، عجب آهي!
نجم 1926ع يا 1927ع ۾ ڄائو. ٽين ڀيڻ حسينه به 1929ع ۾ ڄائي، انهيءَ سال ئي گذاري وئي. مون انهيءَ جو موت به ٻالڪپڻي ۾ ڏٺو. نجم نالو اسان کي نه ڦَريو. ادا شمس کي پٽ ڄائو ته امان نالو رکيس نجم ۽ ان تي ايڏو آر رکيائين جو هو ماءُ ڏي ويندو ئي ڪونه هو. اهو به الهڙ جوانيءَ ۾ 1961ع ۾ چوڏهن سالن جي عمر ۾ گذاري ويو. هاڻي اسان جي ڪٽنب ۾ نُون سان شروع ٿيندڙ نالي کان خوف ايندو آهي. منهنجي مرحوم گهر واري جو نالو به نورالنساءَ هو. هئي ته بختاور جنت جي حور ۽ خوبين جي کاڻ پر چوونجاهه سالن جي ننڍي عمر ۾ اوچتو بي موت مري وئي. سندس آخري نهار به نصيب نه ٿيم. اهو به رب جو راز. شايد سندس آخري نهار جو تاب نه جهلي مان به پر لوڪ پڌاري وڃان ها.
امڙ سان پنهنجن جو حسد ويو وڌندو. هڪ ته مڙس مٿس تمام مهربان، ٻيو ته وٽس پئسو به جهجهو. ٻيا سڀ غريب ۽ مٿان وري امان جي تيز طبيعت. ڳالهه چوٽ تڏهن چڙهي جو مٿس ڪارنهن جو الزام مڙهيو ويو سو به تڏهن جڏهن نؤ ٻار: ڇهه پٽ ۽ ٽي ڌيئون ڄڻي بيٺي هئي. حالتن کي ايترو خطرناڪ حد تائين ويندي ڏسي ۽ ٻارن جي تعليم تربيت جو سوچي بابا هڪدم فيصلو ڪري لڏي پلاڻي ٻار وٺي اچي لاڙڪاڻي ۾ مستقل رهائش اختيار ڪئي. پوءِ به اسانجون پڦيون ۽ چاچا اسان وٽ ايندا رهيا ۽ امان وٽان عزت ۽ قرب وٺي ويندا هئا. امڙ کين ڪڏهن به ڏوراپو ڪو نه ڏنو. صبر هئس يا زور سياڻي هئي. مان ڀانيان ٿو ته زور سياڻي هئي.
لاڙڪاڻي جي حياتيءَ کي اسين، شهري حياتي چونداسين. ڳوٺ جا کليل ميدان، ٻنيون ۽ جهنگ، کوهه، نار ۽ پوکون، ريل ڇيل گهمڻ، کليو آسمان ۽ هوائون، شهر ۾ ڪٿان آيون؟ دڙي محلي ۽ نوان تڪ کي ڌار ڪندڙ هڪ واٽر ڪورس جي ڪپ تي ٻه وڏيون ڪچيون جايون هيون. هيٺ بابا جون آفيسون هيون ۽ مٿي گهر. ڀر ۾ گهر هو هڪ ڊپٽي ڪليڪٽر جو، جيڪو بعد ۾ خانبهادر به ٿيو. مان جڏهن شڪارپور ۾ جج ٿي ويس ته سندس ٻن پٽن سان سٺا تعلقات پيدا ٿيا. هڪڙو غياث الدين بلوچ ائڊووڪيٽ جنهن کي سچل سڏيندا هئا ۽ ٻيو مقبول بلوچ جنهن جي گهر واري حنيف صديقيءَ جي خاندان مان هئي. جڏهن مان ٻيو دفعو ضيائي دؤر ۾ سنڌ اسيمبلي جو سيڪريٽري ٿيس ته اها اسيمبليءَ جي ميمبر ٿي آئي. غياث بلوچ به لڏي اچي ڪراچي ۾ وڪالت ڪرڻ لڳو. سندس ٽيون ڀاءُ اقبال بلوچ جنهن جي حادثي ۾ ٽنگ ڪپجي وئي هئي، اهو اڳ ۾ ئي ڪراچيءَ ۾ وڪالت ڪندو هو ۽ پوءِ سيشن جج ٿيو. ڏاڍو پيارو ماڻهو هو، پر جلد ئي گذاري ويو. غياث بلوچ ڪجهه سخت طبع ماڻهو آهي ۽ ميل جول ڪونه رکي.