7
ڪمال، منهنجو ڀاءُ، جو ايگزيڪيوٽو انجنيئر هو تنهن کي ڀٽي صاحٻ جي دؤر ۾ نوڪريءَ مان تيرهن سؤ آفيسرن سان گڏ رٽائر ڪيو ويو. ڪمال همت ڀريو، محنتي ۽ قابل ماڻهو هو سو ٺيڪا کڻي اڳي کان به وڌيڪ خوشحال ٿي ويو. تڏهن به وٺ پڪڙ ۾ لڳو پيو هو ته کيس ٻيهر نوڪريءَ تي بحال ڪيو وڃي. مون کيس سمجهائيندي چيو ته ”ادا نوڪريءَ ۾ رکيو ڇاهي، وڃي کڏ ۾ پوي، توهان ڇو اچي پريشان ٿيا آهيو؟“ جيڪو جواب ڏنائين تنهن مون کي ماٺ ۾ وجهي ڇڏيو. چيائين ته ”سائين منهنجي دل، دماغ، رت ۽ رڳن ۾ اها ڳالهه پئي ٿي ڊوڙي ته واهه ۽ شاخون ڪيئن وهائجن ۽ پڇڙيون ڪيئن آباد ڪرائجن، سو آرام نٿو اچيم. پاڻيءَ جي آمد ۽ ماپ جا انگ اکر دماغ ۾ جمع ٿي ويندا اٿم ۽ اڌ رات جو اٿي ڪنهن اڻ واقف انجنيئر کي به فون ڪندو آهيان ته بابا فلاڻي واهه يا فلاڻي بند جي فلاڻي هنڌ (آر. ڊي وٽ) کنڊ يا روڻ پوڻ جو امڪان اٿئي، تون ستو پيو آهين.“
هو بند مئنيوئل ۽ کنڊ ٻڌڻ جو ماهر هوندو هو. سندس حد کان ٻاهر کنڊ پوندو هو ته به کيس گهرائي وٺندا هئا ۽ هو گهرٻار ڇڏي ڏينهن رات کنڊ واري جاءِ تي واڻ جي کٽن تي ويٺو هوندو هو. کنڊ ٻڌڻ جو سامان، واريءَ جون ٻوريون، وڻن جا ٿڙ ۽ پڃر اڳواٽ گڏ ڪري رکندو هو جي جلد ئي گهرائي ڪم ۾ جنبي ويندو هو. نه ننڊ جي پرواهه نه مانيءَ جي. کنڊ ٻڌي جڏهن آخري هنڌ ٻڌبو آهي ته اهو ڏاڍو ڏکيو مرحلو هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته پاڻي ان سوڙهي هنڌ مان تمام تيزي ۽ زور سان وهندو آهي ۽ جيڪي ڪجهه وجهبو آهي سو لڙهي ويندو آهي. ان مهل هڪ جانٺي مزور کي چيائين ته ”ٻانهون کولي لڪڙن ۾ هٿ وجهي ڇاتيءَ سان پاڻيءَ کي روڪ ته تنهنجي پٺيان لڪڙا ۽ واريءَ جون ٻوريون تڪڙو تڪڙو اڇلي کنڊ بند ڪيون.“ مزور دل نه ٻڌي، ڊنو. چيائين ”سائين مان لڙهي ويندس!“ ڪمال کيس پري ڪري، ڪپڙن سوڌو پاڻ کڻي ٽپو ڏنو، جيتوڻيڪ تارو به ڪونه هو. پر دلير ۽ طاقتور هو ۽ اونو به هئس سو دير ئي ڪانه ڪيائين.
پڇڙي آباد ڪرڻ جو به ايڏو اونو هوندو هئس جو ڪنهن تيسمار، خانبهادر، سردار، توڙي آفيسر کي همت ڪانه هوندي هئي جو سندس حد ۾ واٽر ڀڃي يا حصي کان وڌيڪ ناجائز پاڻي کڻي. ٻيو ته ٺهيو، ون يونٽ جي دؤر ۾ آبپاشيءَ جو سيڪريٽري هو بلوچ شير محمد. ان وقت نواب ڪالا باغ ۽ جنرل ايوب جو دؤر هو ۽ سيڪريٽري، وزير کان به وڌيڪ پاور فل هو. بلوچ صاحب جا به واٽر ڪورس ڀڳل هئا. ڪمال سيمينٽ ڪانڪريڪٽ سان سندس واٽر ڪورس به ٻڌائي ڇڏيا. بلوچ شير محمد صاحب، مست ٻروچ ماڻهو، کيس چڱي مٺي جي تميز ئي ڪانه هئي. پئسو به ڪروڙن ۾ گڏ ڪيو هئائين جيتوڻيڪ بڻيادي طور مسڪين ماڻهو هو. مان کيس چڱي طرح سڃاڻندو هئس جو گڏ پڙهندا هئاسون ۽ هڪ ئي هاسٽل ۾ رهندا هئاسون. بلوچ صاحب، ڪمال تي تپي باهه ٿي ويو ته سندس هڪ معمولي ماتحت ايس ڊي او ٿو سندس واٽر بند ڪري. پنهنجي ماڻهن کي حڪم ڏنائين ته ”لٺيون ڪهاڙيون، بندوقون کڻي وڃي واٽر ڀڃي اچو.“ ڪمال کي به کڙڪ پئجي وئي سو ٻه ٽي داروغا، سرويئر وٺي، رائيفل کڻي وڃي واردات تي بيهي رهيو ۽ هڪل ڪيائين ته ”ڏسان ته ڪير ٿو اچي!“ بلوچ صاحب جي ماڻهن کي نه اها توقع هئي نه اهڙي همت سو ماٺ ڪري موٽي ويا. بلوچ صاحب ويتر باهه ٿي ويو. ڪمال سان چپ پئجي ويو ۽ چيف انجنيئر کي حڪم ڪيائين ته هن اسسٽنٽ انجنيئر جي آفيس جي انسپيڪشن ڪري غلطيون ڪڍي کيس رپورٽ ڪري.
مون ڪمال کي سمجهايو ته ”بالا آفيسر سان ڦٽائڻ جوکم جو ڪم آهي“ ته ڏاڍي اعتماد سان ٻئي هٿ کولي چيائين ”سائين منهنجا هٿ آهن صابڻ سان ڌوتل ۽ هنن جا هٿ آهن ڊيزل سان ڪارا ٿيل سو مون کي ڇا ڪندا. ڀلي منهنجون چڪون ڪڍي جيڪي وڻين سو ڪن.“ هي هو پنهنجي ڪم ۽ قابليت تي مڪمل اعتماد. پر مون وري به کيس سمجهايو ته چيائين ته ”سائين پوءِ ڀلا پڇڙيون سڪائي غريبن جون پوکون ساڙائي، ڳوٺ ڦٽائي، زمينون اجاڙي، ماڻهو ۽ مال کي بک ۽ اڃ ماريان. اهو مون کان ڪونه ٿيندو. ڀلي مونکي بدلي ڪري آفيس ۾ اڇلين.“ ٿيو به ائين چيف انجنيئر جي ٽيم انسپيڪشن ڪري رپورٽ ڏني ته ”اسان جي آفيس کي هن ماتحت آفيسر کان سبق سکڻو پوندو. جڏهن ماڻهوءَ جا هٿ صاف هوندا ته همت به ايندي.“ ڪمال جڏهن پڇڙيءَ تي چيف انجنيئر کي وٺي ويو ته ماڻهن سندن استقبال دهل شرنائين سان ڪيو ۽ ديڳيون لاٿيون. فصل ڀلا ٿيا هئا ۽ مال به متارو هيو. گهڻن سالن کان پوءِ هڪڙو ٻيو چيف انجنيئر مليو. ڳالهه ڪيائين ته ان حد ۾ ويو ته فصل ويران، ماڻهو حيران ۽ مال ڏٻرو هو. ماڻهو مڙي وٽس آيا ۽ اچي چيائونس ته ”سائين اسان کي رڳو ابڙو صاحب ايس ڊي او ڏي، بس ٻيو ڪجهه نه کپي.“ ماڻهو هليا ٿا وڃن ڳالهيون ۽ ڳڻ رهجي ٿا وڃن.
بلوچ صاحب اهڙو وير وٺُو، بدمزاج، بدڪلام ۽ چڱ مٺائي کان ايڏو عاري هو جو حد حساب ناهي. مان جڏهن سجاول ۾ جج هئس ته هڪ ايس ڊي او ڳالهه ڪئي ته بلوچ صاحب منزل انداز ٿيندو هو ته هڪ شراب جي بوتل ۽ هڪ عورت کيس روزانو سپلاءِ ڪئي ويندي هئي. هڪ لڱا ايس ڊي او صاحب عورت جو بندوبست ڪري نه سگهيو ۽ عذر ڏنائين ته عورت نه ملي سگهي ته بلوچ صاحب گار ڏئي چيس ته ”ڇو؟ جوءِ ڪانه اٿئي ڇا!“ توبهه. اهڙن آفيسرن سان، سواءِ ويڙهه کائڻ جي ٻيو ڪهڙو چارو؟ هونئن بلوچ صاحب پنهنجي ڪم جو ڄاڻو ۽ هوشيار به هو پر سندس اندر، جيڪو مرون ويٺو هو تنهن کي ڇا ڪجي؟ بلوچ صاحب به ساڙ ۽ ڪاوڙ ۾ ڪمال جي بدلي ملتان ڪري ڇڏي. ڪمال چارج نه ڇڏي ۽ ڪورٽ مان منع نامو وٺي ڇڏيو. شابس هجي ائڊيشنل سيشن جج غلام محمد ڪونريجي صاحب ۽ سيشن جج حمزي خان قريشيءَ کي جن بلوچ صاحب جي نه ٻڌي ۽ منع نامو پڪو ڪري ڇڏيائون. بهرحال ڪمال کي سزا ڀوڳڻي پئي جو کيس بدلي ڪري سکر جي اووررسيئر اسڪول ۾ ليڪچرار ڪري رکيائون. اتي به ڪمال نالو ڪڍيو. هوشيار ۽ محنتي ته هو سو ڌاڪو ويهاري ڇڏيائين ته هڪ قابل انجنيئر آهي.
وفاداري، سچائي، محنت ۽ لڳاءُ، اهڙي اندر اجار ڪن ٿا جو ماڻهوءَ تي اڳواٽ انڪشاف ٿيڻ لڳن ٿا ۽ اڳڪٿيون ڪري سگهجن ٿيون. اسين ته ٿياسون معمولي پگهاردار ماڻهو، پر وڏا عظيم ليڊر ۽ قومن جي تقدير بدلائڻ وارن ماڻهن جي به ڪجهه اهڙي هيجان ۽ جذب واري ڪيفيت ٿئي ٿي. ٻي مهاڀاري لڙائي کي ختم ٿئي سال لنگهي ويا. آمريڪا ۽ روس جا سڄي دنيا ۾ ٽَڪر ٿيا. ڪوريا ٻه اڌ ٿي. ويٽنام ۾ اڻ کٽندڙ لڙائي شروع ٿي. چين، ڀارت تي ڪاهيو، ڪانگو ۾ لممبا کي ماري سندس لاش تيزاب ۾ ساڙيو ويو. آفريڪا ۾ گورن ۽ ڪارن وچ ۾ لڙايون شروع ٿي ويون ۽ صدر ڪينيڊي، ڪيوبا جهڙي ننڍي ملڪ تي هلان ڪري ڏني ۽ ائٽمي جنگ جو خطرو ڀوت جيان لامارا ڏيڻ لڳو. ان وقت چرچل کان پڇيو ويو:
سوال: هن وقت حالتون خراب آهن؟
چرچل: تمام خراب.
سوال: ٻي جنگ عظيم ڇِڙڻ کان اڳ، جهڙيون 40-1939ع ۾ هيون؟
چرچل: انهيءَ کان به خراب.
سوال: ڇا جنگ جا امڪان آهن؟
چرچل: ڪجهه به غير ممڪن نه آهي.
سوال: پوءِ ڀلا چئبو ته جنگ لڳندي؟
چرچل: نه، جنگ ڪونه لڳندي.
سوال: ڇو ڀلا، اهو وري ڪيئن؟
چرچل: ڇو ته مان جنگ پنهنجي هڏ ۾ محسوس نٿو ڪريان. (I do not feel the war in my bones.)
ڏسو هاڻي، هن ۾ ڪهڙي منطق آهي. حالتون خراب آهن، تمام خراب. تڏهن به جنگ ڪانه لڳندي ڇاڪاڻ جو چرچل صاحب هڏ ۾ ان کي محسوس نه ٿي ڪيو. ڪو کوڙو ئي نٿو لڳي، پر آهي حقيقت.
ڀانيان ته حسين هارون صاحب جو باب بلڪل ختم ڪجي ۽ باقي رهيل ڳالهيون به ڪري ڇڏجن. ويو خانصاحب غلام الرسول ڪيهر صاحب کان پڇڻ ويو ته اسيمبلي ڪيئن هلائجي؟ ڪيهر صاحب رڳو ايترو پڇيس ته ”سيڪريٽري ڪير اٿئي“ چي ”جمال الدين ابڙو.“ ڪيهر صاحب چيس ته ”بس اطمينان سان چپ ڪري ويهي رهه، اسيمبلي پاڻهئي پنهجي مان شان سان قانون قاعدن موجب هلندي!“ پر هارون صاحب کي ته کپندو هو اختيار استعمال ڪرڻ جو چشڪو، سو سک ٿي ڪونه ويٺو. ڪلارڪن، پٽيوالن جون بدليون، هر انتظامي ڪم ۾ مداخلت سو به هرو ڀرو پڏڻ پائِي خاطر. پوءِ نظام درهم برهم ٿيندو ڪه نه؟ ٻيو ته ٺهيو پر اسيمبلي جو اجلاس ڏسڻ خاطر مختلف گئلرين جون پاسون نڪرنديون هيون ميمبر صاحبن جي سفارش تي، ته ان ۾ به مداخلت.
هڪ دفعي بجيٽ سيشن هلندي، مسٽر غوث بخش خان مهر جو ان وقت وزير خوراڪ ۽ زراعت هو تنهن جو ڪو معزز مهمان آيو ته پاڻ وڃي آفيس سپرنٽينڊنٽ مسٽر عبدالحميد سومري کان، جو نهايت شريف، محنتي ۽ قابل آفيسر هو، گورنر گئلري جي پاس هڪ ڪڍائي مهمان کي اتي ويهاريائين. ڀلا وزير کي اهڙي معمولي رعايت ڪهڙو آفيسر نه ڏيندو؟ ۽ حرج به ڪهڙو؟ پر هارون صاحب تپي باهه ٿي ويو ۽ اتي جو اتي اجلاس هلندي مسٽر سومري کي سسپينڊ (معطل) ڪيائين. نتيجو اهو نڪتو جو بجيٽ جي باري ۾ جيڪي موشن (تحريڪون) اتي جو اتي ٽائپ ڪندو، مسٽر سومرو، وزير خزانه مسٽر جپانوالا کي پهچائيندو ٿي ويو سي اچڻ بند ٿي ويون. مسٽر جپانوالا منجهي بيهي رهيو ۽ مون ڏي ڏسڻ لڳو. مان پنهنجي ڪرسي ڇڏي وٽس ويس ۽ ٻڌايومانس ته اسپيڪر صاحب، عبدالحميد سومري کي سسپينڊ ڪري ڇڏيو آهي. مون وٽ بجيٽ جو مڪمل شيڊول (ترتيبوار وچور) ڇپيل صورت ۾ موجود هو سو کيس هٿ ۾ ڏنم ۽ چيم ته ان مان انگ اکر ڏسي ترتيبوار تحريڪ پيش ڪندو وڃي. جپانوالا صاحب قابل ماڻهو هو سو ائين ڪري منهن ڏئي ويو. پر پڇيائين ته اها سندس خلاف سازش ڪنهن ڪئي آهي؟
منهنجو تجربو آهي ته هر ڪو سياستدان حد درجي جو شڪي مزاج، خود پسند، خود غرض ۽ وڏو وير وٺُو هوندو آهي. غوث بخش خان به ٻاهر وڃي مون کي سڏايو ۽ هارون صاحب کي گهٽ وڌ ڳالهائي چيائين ته هو ڄاڻي واڻي سندس بيعزتي پيو ڪري. مون چيو ”سائين اهو تمام خسيس معاملو آهي. مان پاڻهئي ٺيڪ ڪري ڇڏيندس. توهان خيال نه ڪيو.“ اجلاس پورو ٿيو ته مان هارون صاحب کي وڃي عرض ڪيو ته ”اهڙي معمولي غلطيءَ کي نظر انداز ڪري معطلي جو آرڊر واپس وٺي نه ته هڪ سٺي ڪارڪن جي دلشڪني ٿيندي ۽ ٻئي پاسي ٻه وزير مسٽر جپانوالا ۽ مسٽر مهر به خواه مخواهه دل ۾ ڪندا.“ پر هارون صاحب ضد تان لهي ئي نه؛ چي ”منهنجي اجازت کانسواءِ پاس جاري ڇو ڪئي وئي؟“ چيم ”سائين توهان اجلاس ۾ ويٺا هئا ۽ پاسون زائد پيون هيون.“ پر هارون صاحب کي ته اها ٻاراڻي لئه کپندي هئي ته معمولي پاس لاءِ وزير اچي کيس منٿ ڪن. حالانڪ اهڙو ڪو قاعدو قانون ڪونه آهي ۽ هڪڙو معمولي ڪلارڪ پاسون ڪڍڻ لاءِ مقرر ڪيو ويندو آهي.
مسٽر غوث بخش مهر جو هڪ راڄائتو ۽ وضعدار ماڻهو آهي سو ازخود هارون صاحب وٽ هلي ويو ته مسٽر عبدالمجيد سومري جي غلطي معاف ڪري ۽ معطلي جو آرڊر واپس وٺي، ڇاڪاڻ ته هن سندس چوڻ تي اها غلطي ڪئي هئي. انهيءَ کي سفارتڪارانه جواب ڏئي ڇڏيائين پر معطليءَ جو آرڊر واپس نه ورتائين. هاڻي مسئلو هو ته صورتحال کي ڪيئن سنڀالجي جو اسپيڪر صاحب جي به عزت قائم رهي ۽ وزير صاحب به نه ڪاوڙجي. وڏي ڳالهه ته بجيٽ اجلاس اسيمبليءَ لاءِ ۽ وزارت خزانه لاءِ هڪ نهايت نازڪ مرحلو هوندو آهي سو ان کي به منهن ڏيڻو هو. جيڪو ڪم مسٽر عبدالحميد سومرو ڪري رهيو هو. انهيءَ ڪم لاءِ ٻيو ڪو به تربيت يافته ڪو نه هو. مون مسٽر سومري کي گهرائي چيو ته هو پنهنجو ڪم جاري رکي. مسٽر سومرو عزت نفس وارو ماڻهو ۽ ڪم جو ڄاڻو به، سو به ڪاوڙيل هجي. چيائين ته ”سائين ڀلي انڪوائري ڪرائي مونکي سزا ڏئي!“
هو منهنجي عزت ڪندو هو ڇاڪاڻ ته مان به ساڻس عزت ۽ پيار ڀريو ورتاءُ ڪندو هئس. چيومانس ته تون پنهنجي ٽيبل ڇڏي ٻئي هند ويهي ساڳيو ڪم ڪر. هن منهنجو چوڻ ڪونه موٽايو ۽ ڪم کي لڳي ويو. اسيمبليءَ ۾ ڏينهن رات ڪم ٿئي ٿو. هيڏانهن آغا رفيق صاحب، ولي محمد بلوچ ۽ عبدالقيوم چاچڙ کي لڙ ۾ مزو لڳو سو هارون صاحب وٽ وڃي ڪاناڦوسيءَ ۾ لڳي ويا ته سائين ابڙي صاحب تنهنجي عزت جو خيال نه ڪري، مسٽر سومري کي بحال ڪري ڪم تي لڳائي ڇڏيو آهي. حقيقت ۾ ماتحت آفيسرن کي سيڪريٽريءَ جي اجازت کانسواءِ اسپيڪر سان ملڻ کان منع آهي پر هارون صاحب ڪنن جو ڪچو، پنهنجو مقام نه سڃاڻندي ماتحت آفيسرن کي پاڻ سان ملائي پنهنجي من ماني ڪندو هو. مون کي گهرايائين ته ”تو سومري کي بحال ڪري منهنجي بيعزتي ڪئي آهي.“
چيومانس ته ”سائين هڪ ته تنهنجي آرڊر کانسواءِ هو بحال ٿي ڪونه ٿو سگهي ۽ ٻيو ته نه مون اهڙو آرڊر ڪڍيو آهي نه ڪڍندس، مون ته پاڻ مسٽر سومري کي چارج شيٽ ڏني آهي ۽ انڪوائريءَ ۾ مسٽر غوث بخش مهر ۽ مسٽر جپانوالا ٻئي وزير به توهان آڏو پيش ٿيندا“ ته ماٺ وٺي ويس. چيائين ته ”اهڙي تڪڙ نه ڪجانءِ، باقي سومري کي ڪم تي ڇو لڳايو اٿئي؟“ مون چيو ”قاعدي موجب معطل آفيسر کي آفيس ۾ حاضر رهڻو آهي، پگهار به ٽيون حصو ملندس سو ڀلي هاڻي ئي سزا هجيس ته گهٽ پگهار تي ساڳيو ڪم پيو ڪري!“ لاجواب ٿي ويو پر دل ۾ ڪاوڙ هئس. جپانوالا ۽ مهر صاحب کي چيم ته هارون صاحب سندن خيال رکندي مسٽر سومري کي ساڳئي ڪم تي لڳائي ڇڏيو آهي. ايترو ڪوڙ مون به ڳالهايو. شريمد گيتا ۾ حضرت ڪرشن فرمائي ٿو ته ”هڪڙو اهڙو ڪوڙ جنهن سان ڀلائي پراپت ٿئي سو هزار سچن کان بهتر آهي.“ اهڙا ٻيا واقعا به حياتيءَ ۾ مونکان سرزد ٿيا آهن تنهن ڪري مان ڪو گامون سچار ڪونه آهيان. ڪڏهن ٻن وڙهيل دوستن مان هڪ کي وڃي چوندو هئس ته ”ڀائو اڄ فلاڻو تنهنجي ساراهه مان ڍاپي ئي نه پيو.“ انهيءَ هڪ جملي سان اڳلو پهريائين ته صفا بي هٿيار ٿي ويندو. پوءِ حيرت مان چوندو ”ائين وري ڪيئن هوندو!“ مان به، ”الائي يار، مان پاڻ حيران آهيان.“ چئي گم ٿي ويندس. پوءِ اُهو دل ۾ پوريل تعويذ نيٺ هڻي وڃي هنڌ ڪندو هو. انهيءَ معاملي ۾ محترم محمد حفيظ قريشي نهايت قابل ۽ نفسياتي ماهر هوندو هو. انهيءَ جا ڪيئي دلچسپ واقعا بعد ۾ جي قلم تي چڙهيا ته ٻڌائيندو ويندس.
هارون صاحب. مسٽر سومري تي انڪوائري ڪانه ڪئي ۽ ڪجهه وقت کان پوءِ کيس بحال ڪري ڇڏيائين. باقي دل ۾ خوش هو ته هن ڪو وڏو ڪارنامو سرانجام ڏئي پنهنجي ڊسيپلين (منتظم هجڻ جو) ڌاڪو ويهاري ڇڏيو آهي. هڪڙي دفعي سندس آفيس ۾ وڃان ته هڪ ڇوڪرو ساڻس گڏ ڊبل صوفا سيٽ تي ٽنگ ٽنگ تي چاڙهيون ويٺو آهي. هارون صاحب چيو ته ”مسٽر ابڙا هن کي ته اڄ جو اڄ پٽيوالي جو آرڊر ڏي!“
”حاضر سائين!“ چئي، دل ۾ سوچيم ته هي جو اسپيڪر سان هيڏو حجائتو آهي سو ڪنهن جو پٽيوالو ٿي ڪيئن ڪم ڪندو؟ ٿوري دير ۾ هو ڇوڪرو مون وٽ آيو ۽ حڪما چيائين ته ” کہاں ہے۔ ميرا آرڊر؟“ مون چيومانس ته ”درخواست ڏي ته آرڊر ڪڍون ٿا.“ چي، ”هن (اسپيڪر صاحب) جي چوڻ باوجود به درخواست ضروري آهي؟“
مون ائڊمنسٽريشن جي اسسٽنٽ سيڪريٽري فضل النبي خان، جو پاڻ به مهاجر هو. گهرائي چيو ته ”هن کي ساڻ وٺي وڃ ۽ پٽيواليءَ جو آرڊر ڪڍي ڏينس!“ ٿوري دير کان پوءِ فضل النبي خان لکت ۾ نوٽ موڪليو ته ”منظور ٿيل تعداد موجب پيٽيوالي جي ڪابه جاءِ خالي ڪانهي، انهيءَ ڪري توهان جي زباني آرڊر جي تعميل نٿي ڪري سگهجي جو ناڻي واري وزارت اعتراض ڪندي ۽ اهڙي مقرر ڪيل پٽيوالي کي پگهار ڪانه ملندي.“
مون به ساڳيو نوٽ اسپيڪر صاحب کي ڏياري موڪليو ته هو صاحب پاڻ ڏسي. گهڙي ڪانه گذري ته اهو ڇوڪرو منهنجي آفيس ۾ هليو آيو ۽ سخت لهجي ۾ ڳالهائيندي چيائين ته، ”چئبو ته حڪم مٿئين جو (اسپيڪر جو) نه تنهنجو ٿو هلي!“ مون کيس سمجهايو ته ”بابا پگهار نه اسپيڪر صاحب. نه مان پنهنجي کيسي مان ڀرينداسون. اسپيڪر صاحب جي پگهار ڀري ته مان آرڊر ڪڍڻ لاءِ تيار آهيان.“ بڙ بڙ ڪندو هليو ويو.
ناڻي يا پئسن جو معاملو اهڙو آهي جو هڪڙو پئسو به هيڏي هوڏي نٿو ڪري سگهجي. پاڪستان ٺهيو انهيءَ معاملي تان (ڏسو: مولانا آزاد جو ڪتاب انڊيا وِنس فريڊم). ٿيو ڇا جو گڏيل هندستان ۾ ناڻي جي وزارت ڏنائون لياقت علي خان کي ۽ هو اها وزارت وٺڻ ۾ خوش يا راضي نه هو. چوڌري محمد علي جو ان وقت فنانس سيڪريٽري هو تنهن لياقت علي خان کي راضي ڪيو ۽ چيائينس ته ”هاڻي ڏسجانءِ مزو!“ چوڌري محمد علي اهڙو کڻي سڀني وزيرن کي سوگهو ڪيو جو سردار ولڀ ڀائي پٽيل، هڪ پٽيوالو به نه پيو رکي سگهي. سردار صاحب بيزار ٿي گانڌي جي وٽ ويو ۽ چيائين ته ”ڏئي ڇڏيون پاڪستان، نه ته هي اسان کي حڪومت ڪرڻ ڪونه ڏيندا.“ پٽيل جهڙو آزمودگار سياستدان ڪاوڙجي ته پوءِ هارون صاحب جهڙو ڇوڪراٽ ڪيئن نه ڪاوڙبو؟ مٿان وري هُو ٽيئي منهنجا سڄڻ وڃي هارون صاحب جا ڪن ڀرڻ لڳا ته ”ابڙي صاحب ڄاڻي واڻي اسپيڪر صاحب جي بيعزتي ڪئي آهي“ ۽ هڪڙو واقعو ٻڌايائونس ته مون ڪيئن هڪڙي ماڻهوءَ کي گورنر جي ملٽري سيڪريٽري جي چوڻ تي پٽيوالو ڪري رکيو هو. ڳالهه هيئن هئي ته جنرل جهانداد خان جي ملٽري سيڪريٽري مونکي فون ڪئي ته هڪ ماڻهوءَ کي نوڪريءَ تي لڳايو وڃي. مون صاف انڪار ڪيو ته ڪا جاءِ خالي ڪانهي. ٿوري دير ۾ ملٽري سيڪريٽري پاڻ ان ماڻهوءَ کي وٺي منهنجي آفيس ۾ اچي ويهي رهيو. چيائين ”هي انساني همدردي جو مسئلو آهي. هي ڪو منهنجو مائٽ ڪونه آهي. مان پنجابي آهيان هي سنڌي، بي اي پاس آهي، وڏي ڳالهه ته اڄ نوڪري نه مليس ته سڀاڻي سندس عمران حد کي پهچي ويندي جو هو سرڪاري نوڪريءَ جو اهل نه رهندو. توهان ڀلي پٽيوالو ڪري رکوس پر هن جو مستقبل تباهه نه ڪيو!“ سندس دليلن ۾ وزن هو. مون ڊپٽي سيڪريٽري مسٽر ولي محمد کي گهرايو جنهن سوچي ويچاري هڪڙو رستو ڪڍيو ته ڪوبه پٽيوالو ٽن مهينن کان وڌيڪ موڪل وٺي ته عارضي طرح خالي ٿيل جاءِ تي ٻيو ماڻهو رکي ٿو سگهجي.
مون چيو ”وارو ڪر ڪنهن کي موڪل تي اماڻ.“ چيائين ته ”سائين منهنجو چوڻ ڪير وٺندو؟“ مون سان منهنجو پرسنل اسٽاف گهڻي محبت ڪندو هو. هڪدم گهنٽي وڄائي پنهنجي نائڪ کي گهرايم. هو پٺاڻ هو يا پنجابي ۽ عمر جو به وڏو هو. چيومانس ”يار تون بيمار ٿو ڏسجين موڪل وٺي وڃي آرام ڪر!“ هو ته پاڻ خوش ٿيو. چيائين ”سائين مهينو موڪل ڏيوم!“ مون چيو ته ”ٽي مهينا.“ ڪجهه منجهي چيائين ”حاضر صاحب!“ درخواست لکرائي اتي جو اتي منظور ڪري، هن گريجوئيٽ کي پٽيوالو ۽ پوءِ فوٽو مشين جو مشين مئن ڪري رکيم. منهنجو نائڪ به خوش، گورنر صاحب جو اي ڊي سي به خوش ۽ هن نوجوان گريجوئيٽ جو به مستقبل ٺهي پيو.
اهڙي چڱي واقعي کي مروڙي سروڙي، منهنجن ٽن ياجوج ماجوج صاحبن اسپيڪر صاحب کي اهڙو ڀريو جو هن کي يقين ٿي ويو ته مون يقيناَ ڄاڻي واڻي سندس حڪم عدولي ڪري کيس بيعزتو ۽ بي مانو ڪيو آهي. مون کي گهرايائين ۽ ڏوراپو ڏنائين ته تو هڪ ملٽري واري جو حڪم مڃيو باقي منهنجي چوڻ کي ليکيو به ڪونه. مون کيس سموري صورتحال کان واقف ڪيو ته به مطمئن نه ٿيو چيائين ته ”پوءِ منهنجي ماڻهوءَ لاءِ به ائين عارضي جاءِ ڪڍ!“ چيومانس ”حاضر سائين توهان پنهنجي نائڪ کي ٽي مهينا موڪل تي اماڻيو ته توهانجو ماڻهو توهان وٽ ئي پٽيوالو ڪري ٿا رکون!“ هڪ ته کيس اميد آسرو ئي ڪونه هو ته سندس نائڪ ڪو سندس چوڻ وٺندو ٻيو ته هارون صاحب ڊڄڻو به ڏاڍو هو ته متان سيڪريٽري کانئس غلط ڪم ڪرائيندو هجي ۽ متان مٿس حرف اچي ته هن اهڙي اٽڪل بازي ڪري پنهنجي ماڻهن کي نوڪري ڏياري سو مونکي چيائين ته اهو سيڪريٽري جو ڪم آهي ته جاءِ خالي ڪرائي ۽ کيس وچ ۾ نه آندو وڃي.
ٻيو به هڪ واقعو هارون صاحب جي ڊڄڻي طبيعت جو ياد اٿم. هڪ مهاجر نوجوان کي ڪلارڪ ڪري رکيو هئم. هو سٺو ٽائپسٽ هو. منجهس خرابي اها هئي ته آفيس ٽائيم جيئن ئي هڪ ٻي بجي پورو ٿئي ته هو جهلڻ جي باوجود جواب ڏئي هليو وڃي ته آفيس ٽائيم کانپوءِ هو ڪم ڪرڻ لاءِ ٻڌل نه آهي. آفيسن وارن جي شڪايت تي کيس پاڻ وٽ گهرائي سمجهايم ته بابا هڪ ٻي بجي ته اجلاس ختم ٿو ٿئي ۽ اسان جو ڪم ئي ٻي بجي کان پوءِ ٿو شروع ٿئي جو رات جو ٻارهين هڪ بجي تائين ٿو هلي سو ٻيو نه ته ٻي کان پنجين ڇهين بجي تائين تون ٽائيپ جو ڪم اڪلائي هليو وڃ. ڪراچيءَ جو شهري ڇوڪرو سو صاف انڪار ڪيائين. سندس علاج هو جسٽس نانا وارو نسخو استعمال ڪرڻ پر اسيمبلي جهڙي حساس اداري ۾ ائين ڪرڻ ممڪن نه هو، سو کيس نوٽيس ڏئي نوڪريءَ مان ڊسچارج ڪري ڇڏيم. مڄاڻ هو ڪو هڪ ميمبر صاحب، جنهن جو انٽر ڪانٽينينٽل هوٽل سان ۽ هارون صاحب سان واسطو هو، انهيءَ جو ماڻهو هو. ميمبر صاحب مونکي چيو ته ڪلارڪ کي واپس نوڪريءَ تي رکان. مون عزت سان چيو ”حاضر! پر ڪلارڪ معافي وٺي ۽ ٻي بجي کانپوءِ ڇهين بجي تائين ڪم ڪري.“ هارون صاحب جو به ان ميمبر ۽ مذڪوره هوٽل سان واسطو هو سو ان به مونکي گهرائي چيو ته ڪلارڪ کي واپس رک. مون چيو ”حاضر!“ مون ڇا ڪيو جو سڄو فائيل اسپيڪر صاحب ڏي ڏياري موڪليم ۽ لکيم ته ”ڪلارڪ پنهنجي ڪئي تي پشيمان آهي ان ڪري کيس معاف ڪري نوڪري تي بحال ڪيو وڃي ۽ اسپيڪر صاحب اهڙي اجازت ڏئي.“ هارون صاحب ڊڄي ويو ته متان هن کان باز پرس نه ٿئي سو فائيل رکي ڇڏيائين ۽ رڳو دستخط به نه ڪيائين. الٽو مونکي چيائين ته مون ڇو اهو معاملو سندس ڳچيءَ ۾ وڌو. چيائين به پاڻ ۽ همت به ڪونه پيو ساري. اهڙا اندر جا ڊڄڻا ماڻهو، ٻاهر ڊڪٽيٽرانه ڏيک ڏيندا آهن ۽ ڏاڍيان ڳالهائيندا آهن ۽ ڊاڙون به هڻندا آهن ۽ ڪمزور ماتحتن جي بيعزتي ڪندا آهن ۽ کين دٻائيندا آهن. ائين پنهنجي اندر جي کوٽ جو ظاهري پورائو ڪندا آهن. شاهوڪار گهرن جا اڻ گهڙيا نوجوان گهڻو ڪري اهڙائي ٿيندا آهن. ٻڌو اٿم ته حسين هارون جو ڀاءُ حميد هارون صاحب به ڊان اخبار جي اسٽاف سان سخت رويو رکندو آهي ۽ بيعزتو به ڪندو آهي. هيءَ ٻڌل ڳالهه آهي ۽ غلط به ٿي سگهي ٿي باقي حسين هارون صاحب بابت جيڪي ڪجهه لکيو اٿم سو سؤ سيڪڙو سچ آهي ۽ منهنجي مشاهدي جي ڳالهه آهي. مون ته هر طرح کيس محفوظ رکڻ جي ڪوشش ڪئي پر هو خسيس ماڻهن جي خوشامد تي سندن چالبازين جو شڪار ٿي ويو.
هڪ دفعي هارون صاحب هڪ مهيني جي موڪل وٺي لنڊن هليو ويو. هفتي کن کان پوءِ سندس پرائيويٽ سيڪريٽري مون وٽ آيو ۽ اچي پرابلم بيان ڪيائين ته ”اسپيڪر صاحب جي گهران حڪم آيو آهي ته ڪار جي پئٽرول ٽانڪي فل ڪرائي ڏيو“. مون چيو هڪدم تعميل ڪيو. چيائين ته ”سائين هو ته لنڊن ويٺو آهي پوءِ پئٽرول پرچي سندس استعمال لاءِ ڪيئن نڪرندي؟“ مون ٿورو سوچي چيو ته پرچي منهنجي گاڏيءَ جي نالي منهنجي صحيح سان ڪڍرائي پئٽرول اسپيڪر صاحب جي گاڏي ۾ وجهايو. حاضر ڪري هليو ويو پر هارون صاحب جيڪا فتني ۽ ويڙهه واري فضا، ماتحتن ۾ پيدا ڪري ويو هو سو ماتحتن جو مڪو مچي ويو هو. هر ڪو پاڻ وڻائڻ لاءِ زياده خوشامد ۽ زياده ڇيهو رسائڻ nuisance value جي قوت حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشان هو. اهڙي صورتحال ۾ ماتحت پنهنجي بالا آفيسر جي غلطي يا ڪمزوري پڪڙي ان جو ناجائز فائدو وٺندا آهن.
هارون صاحب به اهڙو ئي ماحول پئدا ڪري ويو هو. سندس آفيس وارن ڇا ڪيو جو سندس لنڊن واري قيام دوران پئٽرول جون پرچيون سندس ئي نالي تي ڪڍندا رهيا ۽ مان ڀانيان ٿو ته پنهنجين ذاتي گاڏين ۾ پئٽرول به هارون صاحب جي کاتي ۾ ڀرائيندا رهيا. پوءِ جڏهن هارون صاحب جو ڪچو چٺو ٽائيپ ڪرائي سڄي ملڪ ۾ موڪليو ويو ته پئٽرول جي اهڙي ناجائز استعمال جو به ذڪر هو جو هنن بيپرواهيءَ سان ڪري ڇڏيو ڇاڪاڻ ته وٽن ۽ پئٽرول پمپ تي لکت ۾ ثبوت موجود هو. هارون صاحب اهو سڀ مون ڏانهن منسوب ڪندو رهيو حالانڪ منهنجي ملائڪن کي به خبر ڪانه هئي. مون پوءِ به هارون صاحب سان عليڪ سليڪ جو رستو نه ڇڏيو ۽ هميشھ کيس ’سر!‘ چئي مخاطب ٿيندو آهيان. حالانڪه هو منهنجي ڀيٽ ۾ ٻار آهي ۽ سندس والد سعيد هارون منهنجو چڱو واقفڪار دوستن جهڙو هو. گهڻن مهينن کان پوءِ مون هارون صاحب کي چيو ته مان وٽس ملڻ ايندس ته هڪدم چيائين ته ”ها، مان ڪنهن خلاف دل ۾ غير ڪونه رکندو آهيان.“ مونکي ڌچڪو پهتو ۽ وٽس هڪ ڏوهيءَ جي حيثيت ۾ وڃڻ مناسب نه سمجهيو.
سياستدانن جو هر قسم جي ماڻهوءَ سان واسطو پوي ٿو ۽ هو نهايت اونهي نظر رکن ٿا؛ مون جڏهن چيف منسٽر غوث علي شاهه صاحب تي شخصي زور وجهي مسٽر ولي محمد بلوچ کي اٺهٺ سالن جي عمر ۾ باعزت نوڪري وٺي ڏني ته شاهه صاحب مسٽر ولي محمد سان ٻن ٽن ملاقاتن بعد مونکي چيو ”ابڙا صاحب اهوئي ماڻهو تنهنجا پير ڪڍندو!“ ٿيو به ائين. بعد ۾ مسٽر ولي محمد ڀوڳيو به ڏاڍو ۽ مونکي بار بار چوندو رهيو ته ”سائين مونکي دعا ڪيو!“ مون به چئي ڏنس ته ”دعا ڪيان ٿو باقي معاف ڪونه ڪندوسانءِ!“ اڄ جڏهن هو گذاري ويو آهي ته کيس معاف به ڪيان ٿو ۽ دعا به ڪيان ٿو. مرحوم ڏاڍو محنتي قابل ۽ ڄاڻو ماڻهو هو پر کيس نوڪريءَ جي ڏاڍي لوڙ هئي ۽ کيس غير محفوظ هئڻ جو ڏاڍو احساس ۽ خوف هو. مون ٻڌو ته سندس پٽ به کيس مار ڪڍندا هئا ۽ پئسا ڦريندا هئا. هڪ ڏينهن مونکي نئين ڪوٽي پاتل ڏٺائين ۽ پڇيائين ته ڪٿان ۽ ڪيتري ۾ ورتم. ٻڌايومانس ته مونکي ڪا خبر ڪانه هئي. منهنجو پٽ بدر پاڻمرادو ڪوٽيون کڻائي آيو ۽ ٻه پسند ڪري زوريءَ منهنجي منع ڪرڻ باوجود خريد ڪري ڇڏيائين. اها ڳالهه ٻڌي مسٽر ولي محمد روئي ويٺو ۽ رومال ڪڍي ڳوڙها اگهندو رهيو. ’هيڏا هاڃا ٿين بري هن ڀنڀور ۾.‘ پيءُ سان پٽ اها حالت ڪن، سو به اهو پيءُ جنهن نه رڳو جواني پر پيري به سندن حوالي ڪري ڇڏي. الله معاف ڪري.
هڪ دفعي غوث علي شاهه صاحب مون کي چيو ته ”ابڙا صاحب سبب رڳو هڪڙو هو ته تون تمام قابل ۽ ڄاڻو آفيسر هئين ۽ حسين هارون هڪ ڇسو بيوقوف، هو احساس ڪمتريءَ جو شڪار ٿي ويو.“ ٻڌايائين ته هن کيس چيو ته ”هارون صاحب، جمال ابڙي جهڙي قابل ۽ مثالي ايماندار ماڻهوءَ سان به تون نه هلي سگهئين ته ٻئي ڪنهن سان ڪيئن هلي سگهندين!“ ته الٽو کيس جواب ڏنائين ته ”اهو پراڻو ايماندار جمال ابڙو مٽجي چڪو هو.“ شاهه صاحب کيس چيو ته ”ڪوبه معمولي ثبوت ڏيکار. مان چئلينج ٿو ڪيان ته اهڙو ڪوبه ثبوت پيش ڪري ڪونه سگهندين.“ هارون صاحب به ڊاڙ هڻي چيو ته ”ٻن ڏينهن اندر پڪو ثبوت پيش ڪندس.“ ٿيو ڇا هو جو منهنجي ٻئي نمبر پٽ ڊاڪٽر اظهر جي شادي هئي ڪراچيءَ ۾ ڊاڪٽر فوزيه سلطانه بنت ميان محمد اشرف سان جو هڪ تمام معزز، با اخلاق ۽ وضعدار ماڻهو آهي. سنڌ مان ڪيئي مهمان فئمليون اچڻيون هيون ۽ انهن کي رهائڻ جو مسئلو هو. مون هارون صاحب کان ايم پي اي هاسٽل جا ڪمرا استعمال ڪرڻ جي اجازت گهري جا هن خوشيءَ سان ڏني ۽ مون ڇهه ڪمرا ڇهن ڪٽنبن لاءِ ورتا. ڪمرا ڇڏڻ مهل مان پاڻ هاسٽل جي ڪيئرٽيڪر سيد قمر حيدر وٽ ويس ۽ پڇيم ته ”ڪِرايو گهڻو ٿيو؟“ هن کي نوڪريءَ ۾ ئي مون رکايو هو ۽ ڏاڍو معزز ۽ شريف آفيسر آهي. ڪِرايو پڇڻ تي چيائين ”سر ڇا جو ڪِرايو، توهان پاڻ سيڪريٽري آهيو ۽ مونکي اسپيڪر جو حڪم آهي ته ڪمرا ڏيان.“ پر مان اڙي ڪري بيهي رهيس ته ”پئسا ٻڌاءِ“ چيائين ”ڇهه سؤ رپيا“ 1985ع ۾ اها چڱي خاصي رقم هئي. مون ڇهه سؤ رپيا کيس ڪڍي ڏنا پر هو وٺي ئي نه. مون پئسا سندس ٽيبل تي رکي چيو ته ”رسيد ڪڍي ڏي ته مان وڃان!“ رسيد وٺي کيسي ۾ وجهي مان هليو ويس.
هارون صاحب کي منهنجي اها ڪمزور رڳ سجهي سو قمر حيدر کي گهرائي چيائين ته ”رپورٽ لکي ڏي!“ چي سائين ”ڇاجي رپورٽ؟“ چيائينس ”ابڙي صاحب گهڻا ڪمرا استعمال ڪيا هئا؟“ چيائين ”سائين ڇهه.“ ”پئسا گهڻا ٿيا؟“ چي ”سائين ڇهه سؤ رپيا.“ چي ”بس اها رپورٽ ڪر.“ هن چيس ”سر ڪهڙي رپورٽ ڪيان، هو ته ڇهه سؤ رپيا ڀري رسيد وٺي ويو آهي!“ هارون صاحب تي جهڙوڪر وڄ ڪري ۽ ڪڙڪو ڪري چيائينس ته ”تون ڪوڙ ٿو ڳالهائين!“ هن به چئي ڏنس ته ”سر مان سيد آهيان. ابڙو صاحب سيڪريٽري به نه رهيو آهي، مان ڇو ڪوڙ ڳالهائيندس. پر جي مان ڪوڙ ڳالهايان ته رسيد بوڪ ۽ خزاني آفيس جو چالان ته ڪوڙ ڪونه ڳالهائيندا“ هارون صاحب کي اعتبار ئي نه اچي ته ڪو آفيسر ايترو ايماندار ٿي ٿو سگهي سو چيائينس ته ”رڪارڊ کڻي اچ!“ قمر حيدر چيس ته ”سائين مان ڪونه ويندس، مان هت ويٺو آهيان، توهان پنهنجو ماڻهو موڪلي رڪارڊ گهرائي وٺو. متان پوءِ چئو ته تو ڪوڙيون داخلائون ڪري پوءِ رڪارڊ آندو آهي.“
عبدالقيوم چاچڙ جنهن جي نوڪري مون بچائي، جيتوڻيڪ چيف سيڪريٽري توڙي سابق سيڪريٽري اڪرام الدين سيد، سندس نوڪري ختم ڪرڻ جا خواهان هئا، تنهن بُل پئي ڏنا ته سيد قمر حيدر ڪوڙ ٿو ڳالهائي ڪاغذ مان ٿو کڻي اچان. بهرحال، رڪارڊ گهرايو ويو ته سڀني جا منهن ڀيلا ٿي ويا ڇاڪاڻ ته نه رڳو رسيدون ڪڍيون ويون هيون پر پئسا به سرڪاري خزاني ۾ جمع ڪرايا ويا هئا. هارون صاحب کي نيٺ غوث علي شاهه آڏو مڃڻو پيو ته هن جو شڪ غلط ثابت ٿيو ۽ مسٽر ابڙي خلاف ڪوبه ثبوت هٿ نه آيو. الحمدلله!
هونئن به منهنجي عادت هوندي هئي ته سرڪاري گاڏي جا منهنجي استعمال ۾ هوندي هئي سا به جيڪڏهن خانگي ڪم لاءِ استعمال ڪندو هئس ته اول سرڪاري قاعدن موجب اٺ آنا ميل تي ڀري يعني ٻن سون ميلن لاءِ سؤ رپيا ڀري، رسيد کيسي ۾ وجهي پوءِ سرڪاري گاڏي کڻي ويندو هئس، جنهن لاءِ فضل النبي خان اسسٽنٽ سيڪريٽري فنانس ۽ عبدالقيوم چاچڙ مون تي کلون ڪندا هئا ته ”صفا ڊڄڻو آهي.“ اهي ئي چوندا هئا ته “rules are for fools” هاڻي سائين ڏيو منهن، جيڪو ايماندار ٿئي ۽ قاعدي قانون جي پيروي ڪري سو ٿيو ڊڄڻو ۽ بيوقوف. ڪلچر ئي مٽجي ويو نه؟
واقعي ڪلچر تبديل ٿي ويو. جيڪو صوبيدار چڱي مٺي کي ٿاڻي تي گهرائي گاريون ڏئي، پٽڪو لهرائي ۽ مار موچڙو ڪري ان لاءِ چون ته ’واهه جو مڙس ماڻهو‘ آهي، ’وڏو دلير‘ آهي، فلاڻي جو ٽَڪو مانُ ڪيائين. اهو ڀاڙيائپ جو ڪلچر اسان ۾ گهر ڪري ويو ۽ ماٺ ميٺ ۾ ظلم سهندا رهياسون. سنڌي ڪاموري به ان جو ڪافي فائدو ورتو. ڪو غريب غربو ملڻ آيو يا عرض کڻي آيو ته ڪلاڪن جا ڪلاڪ بيهاري ڇڏيندس. وري جي اندر اچي شڪايت ڪيائين ته نائڪ کي چوندا ”اڙي نائڪ هڻيس ٿڦ، لاهينس پٽڪو، ڪڍينس مٿي مان هوا!“ هي اکين ڏٺا واقعا آهن. شابس هجي مهاجرن کي جن اچي ڪامورن جي ٽَڪَ مان ور ڪڍيو. الهه تلهه اڳيئي ڦرائي آيا هئا سو مختيارڪار توڙي ڊپٽيءَ جي آفيس ۾ زوريءَ گهسي ايندا هئا ۽ الٽو کين دٻائيندا هئا ۽ زوري ڪرسيءَ تي چڙهي ويهندا هئا.