5
شام جو مون کان ڊاڪٽر ادريس، جو اسان جو گهرو ڊاڪٽر هئو، ان احوال ورتو ته ان سان سچي ڪيم. ان به چيو ”ڪا ڳالهه ڪانهي، سئي ٿو هڻان سڀ ٺيڪ ٿي ويندو!“ هڪ سئي ٺاهي هنيائين ۽ چيائين ته ”هاڻي سڀ ٺيڪ ٿي ويندو.“ ٻي رات واقعي سڀ ٺيڪ ٿي ويو. ٻئي ڏينهن خوش ٿي ڊاڪٽر ادريس کان پڇيم ته اها ڪهڙي سئي هنئين هئائين ته چيائين ”تتو پاڻي distilled water جي مڙئي نفسياتي اثر وجهڻ لاءِ کڻي سئي هنيم!“
شاديءَ وقت منهنجي ڪنوار جي عمر سترهن سال ۽ منهنجي عمر ستاويهه سال هئي. مان کانئس ڏهه سال وڏو هئس. پر هاٺي سٺي هئي ان ڪري ننڍو لڳندو هئس. هڪ اترادي ٻيو ڏهه سال وڏو سو ويچاري مون کان ڪرڙيءَ جيان ڏڪندي هئي. پر مهيني کن اندر مون سندس اهڙي دل ورتي جو مون کان سواءِ پنج منٽ به ڪونه گذاري سگهندي هئي ۽ ڪرڙي جيان ڦٿڪندي هئي. گهر جون عورتون ٽوڪون به هڻنديون هئس. پر چوندي هئي ته ”مان ڇا ڪيان مان بيوس آهيان!“ مان به سندس ڏور ۾ اهڙو ٻڌجي ويس جو يارن دوستن کان ڪترائڻ لڳس ۽ اوطاقون ڇڏي گهر جي چوديواري ۾ بند ٿي ويس. اسان جو هڪ مثالي جوڙو ٿي ويو. ڪوٽڙي واري ساهراڻي گهر ۾ اسان جو نالو ئي پئجي ويو ”ليليٰ مجنون!“ البت منهنجي لاڙڪاڻي واري گهر ۾ مون تي ٽوڪون ٿينديون هيون ته هي جڙ ڍڳو هاڻي چکي چريو ٿيو آهي. ليليٰ مجنون ۽ چکي چريو ٿيڻ ڳالهه مڙيئي هڪڙي آهي.
هن صورتحال مان هڪ وڏو سوال ٿو اُڀري ته مائٽن جي پسند ڪيل ۽ ڪرايل شادي ڪامياب آهي يا پريمي شادي؟ مون پريمي شادي ته ڪانه ڪئي يا نصيب ڪانه ٿيم، ان ڪري ان بابت چوڻ جي پوزيشن ۾ ناهيان. البت مائٽن طرفان ڪرايل شاديءَ جو هڪ جيئرو جاڳندو ثبوت آهيان ته اهڙي شادي ڪيترو نه ڪامياب ٿي سگهي ٿي. شرط صرف اهو آهي ته اخلاق ۽ ڪردار اعليٰ هجي ۽ نباهه جو مادو هجي! نباهه ڪرڻ به اعليٰ ڪردار جي نشاني آهي. اخلاق جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي! اهو ته حياتيءَ جو مول متو آهي. هروڀرو گهتون نه هڻجن. ڪلي سان ٻڌو رهجي ته وڏي عافيت آهي.
اسان ٻيئي ته هئاسون صفا اڻ ڄاڻ. سو روز نئين ڄاڻ پوندي هئي ۽ نينهن نئون ٿيندو هو. هڪ ٻئي کي discover ڪرڻ به وڏو ايڊوينچر آهي ۽ اسان جي زندگيءَ ۾ روزانو نئون ايڊوينچر ايندو هو. شاديءَ کان ٽيهه سال پوءِ جو اياز اسان کي پهريون دفعو ڏٺو ته سندس شاعراڻي نظر هڪدم ڀانپي وئي ۽ لکيائين ته ”جمال ۽ سندس گهر واري ائين لڳا ڄڻ ڪالهه نڪاح ڪيو هجين“ سچ، هئو به ائين. سو مان ته چوان ٿو ته ارينج arranged شادي بلڪل ڪامياب آهي. شرط اهو آهي اخلاق ۽ ڪردار اعليٰ هجي. پريميءَ جي ته پوڄا ڪبي آهي، ان سان شادي ڪري وضو نه ٽوڙجي! پريم ته قائم دائم ٿو رهي. ڪنهن ٻيءَ سان شادي ڪرڻ سان پريم ۾ گهاري ڇو پوي؟ پيار امر آهي. مرڻ گهڙيءَ تائين نٿو مري. مون حسينه عالم کي ڪونه وساريو. سئيءَ جي چوڪ جيان هر وقت محسوس ڪجي ٿو. پر زال سان پيار جي وچ ۾ ڪنڊو نٿو ٿئي. جيڪي ڪاوڙيِل آهن، غصيلا آهن، نفرتن سان ٽمٽار آهن ۽ پنهنجي جند سان پيار ۾ مبتلا آهن، سي مونسان اختلاف ڪندا، ٻيا نه! زال جو ڪهڙو ڏوهه جو ان سان نفرت ڪجي يا کيس نظرانداز ڪجي. چڱو ٿجي، چڱائي ڪجي، حق ادا ڪجن ته پيار پاڻهئي پيدا ٿيندو. بلڪه نئين سر سرجندو.
منهنجي ڪنوار ته جنت جي حور هئي. نه رڳو شڪل صورت ۾ بلڪ اخلاق ۽ ڪردار ۾ به. حياءُ ايڏو! جو شاديءَ کان پوءِ پندرهن ويهه ڏينهن پوءِ به منهنجي سامهون اکيون مٿي ڪونه ڪيائين. سندس اکين جي جهلڪ ڏسڻ لاءِ مون لک جتن ڪيا پر سڀ بيسود. نيٺ هڪ ڏينهن چيومانس ته ”مايون چون پيون ته ڪنوار ٽيڏي آهي، سو مون ڏانهن ڏس ته سچ ڪوڙ جي خبر پوي!“ ائين اٽڪل بازيءَ سان سندس روزو ٽٽو. پوءِ به گهر ۾ هلندي جيڪڏهن مان ڏسندو هئوسانس ته مون کان لڪي ويندي هئي يا ڀت جي اوٽ وٺي بيهي رهندي هئي. ائين اسان جو پيار هميشھ نئون تازو رهيو. سندس جهڙيون سهڻيون اکيون مون اڄ تائين ڪنهن عورت جون نه ڏٺيون آهن.
مهيني کن کان پوءِ مون ساڻس حسينه عالم بابت سچي ڪئي. شاڪ ته آيس پر سهسائي وئي. ڪڏهن ورائي نه چيائين. مون به کيس يقين ڏياريو ته مان سڄو سارو نسورو سندس هئس. منهنجي پاڪ دامنيءَ جي ته کيس اڳيئي خبر ۽ پڪ هئي، سو ماٺ رهي. اسين گهڻو ڪري هڪ ٻئي کان پري ڪو نه ٿيندا هئاسون. ڀلي گهر ۾ ڪا تقريب هجي يا مهمان عورتون هجن، هوءَ مون وٽ ويٺي هوندي هئي. منهنجو به ساڳيو حال هئو. هڪ دفعي پاڙي ۾ ڪا عورتن جي تقريب هئي. سڀ تيار ٿيا پئي پر هوءَ چپ ڪيون ويٺي هئي. پڇڻ تي چيائين ته هوءَ ڪانه ويندي. مون چيومانس ته ”ضرور وڃ!“ ته به آنا ڪاني ڪيائين. نيٺ ٻڌايومانس ته ”اتي حسينه عالم به ايندي سو ان کي ڏسي اچ!“ پوءِ تيار ٿي وئي. حسينه عالم جي نالي ۽ صورت جي خبر سڄي دنيا ۾ هڪ مون کي ٻيو منهنجي گهر واريءَ کي! ٻيو ڪنهن کي به سڻس ڪانهي. اتان موٽي آئي ته مون کي چيائين، ”سهڻي ته ڪانهي!“ مون چيو ته، ”مون ڪڏهن چيو ته سهڻي آهي؟ بس دل جي ڇڪ آئي هئي، ٻيو مڙئي خير! سندس ساراهه جو به موقعو مليم ۽ چيم ته سندس سونهن جو ته مٽ ثاني ڪونه آهي. شرمائجي وئي. حقيقت آهي ته حسينه عالم اهڙي سهڻي ڪانه هئي.
زال کان لڪ ڪهڙو. مون ته صاف ڳالهه چئي ڇڏي ۽ ان جو چڱو نتيجو نڪتو. هڪ شهر ۾ مان جج هئس، اڪيلو رهندو هئس. ٻه ڀينر ڇوڪريون منهنجي پٺيان پئجي ويون. خوبصورت چڱي گهر جون ۽ مال ملڪيت ۽ زمينن جون مالڪياڻيون هيون پئسا به لک بئنڪ ۾ رکيل هئن. سندن ڪو اوهي واهي ڪو نه هئو. مون گهڻو ئي لهرايو پر هنن جا نياپن مٿان نياپا ۽ بهانا بڻائي ٻه دفعا مون وٽ منهنجي اڪيلي گهر ۾ آيون ۽ صاف چيائون ته ”ٻنهي مان ڪابه پسند ڪر!“ مون عزت سان کين واپس ڪري ڇڏيو. پوءِ خط لکڻ شروع ڪيائون. هڪ خط ۾ ته منهنجي همت کي للڪاريائون. هڪ دفعي لکيائون ته ”اڄ رات هڪ بجي اسين فلاڻي هنڌ بيٺيون هونديونسين. تون جيپ وٺي اچجانءِ، اسين توسان هليون هلنديون سين!“ اهي سڀ خط مان سانڍي رکندو ويس. جڏهن منهنجي گهر واري آئي ته مون رومال ۾ ٻڌل خط کيس ڏئي ڇڏيا. خطن پڙهڻ کان پوءِ هن جو مون ۾ اعتماد ٻيڻو ٿي ويو.
امان کي جو خبر پئي سو نياپو موڪلي ڇوڪرين کي گهرايائين. مون کي چيائين ته ”ڇوڪريون ملوڪ آهن ۽ پئسي واريون به آهن. ڇا ٿي پيو، مرد ٻه ٻه ٽي ٽي نڪاح ڪندا آهن. تون به کڻي نڪاح ڪر!“ مون انڪار ڪيو. اهي سڀ خبرون منهنجي گهر واري کي هيون. نه امان کي ڪو اکر چيائين، نه مون کي. پر سندس اعتماد ٻيڻو ٽيڻو ٿي ويو. اهي خط اسان وٽ اڃا هوندا. مرحومه جا ٽپڙ ڦلهوڙجن ته لڀي پوندا.
پيار جو بنياد آهي، عزت. ڪامياب ازدواجي زندگيءَ جو به بنياد آهي، عزت. عزت سان گڏ خُلق اخلاق به هوندو ته بس پوءِ ته لهر لوڏو ناهي. مون ’بنياد‘ عزت کي چيو آهي. خلق اخلاق به نتيجو آهن، عزت جو. مون کي عورت ذات لاءِ اڳيئي بيحد عزت احترام، سو زال لاءِ ته بلڪل گهڻو ۽ مخصوص هئو. هوءَ به ان معاملي ۾ تمام زور هئي. شاديءَ کي ٻه ٽي مهينا گذريا هئا ته مون کيس چيو ته هوءَ مون کي تون چئي مخاطب ٿئي. پر هن اصل نه مڃيو. هڪ دفعي کيس سمجهايم ته پنهنجائپ ۾ هوءَ دنيا ۾ اڪيلي شخصيت هئي جا مون کي تون چئي سگهي ٿي. ته به انڪار ڪيائين. نيٺ کيس چيم ته ”اهو منهنجو کيس آرڊر آهي!“ ته هٿ ٻڌي، ٻئي اکيون بند ڪري نهايت عاجزي سان منٿ ڪيائين ته مان کيس ان آرڊر جي بجاآوري کان معاف ڪيان. مان کلي ويٺس ۽ هو به خوش ٿي ته سندس جند ڇٽي. سڄي عمر ڀل ۾ به ڪڏهن مون کي، ’تون‘ ڪونه چيائين. ڪاوڙ ۽ رنج ۾ به ”توهان! توهان!“ پئي پوندي هئس. مون به ڪڏهن کيس ”تون“ ڪري ڪونه پڪاريو. مان ته کيس ”سائين!“ سڏيندو هئس ۽ بعد ۾ ”سرڪار!“. نتيجو اهو نڪتو جو منهنجون نهرون ۽ پٽ به هڪٻئي کي سائين ڪري سڏيندا آهن. ’سرڪار‘ جي پد تي اڃا نه پهتا آهن.
گڏيل ڪٽنب نعمت به آهي ته نفاق جو بنياد به. مون کي ته نعمتون گهڻيون ٿيون نظر اچن. نه ڀاڄي ڀتي وٺي اچڻ جي اڻتڻ نه ڪاٺيءَ ڪليءَ جو اونو. سڀ ڪم ورڇ آهر پاڻمرادو پيا ٿيندا هئا. اڳ بورچيخاني ۾ باهه ڪاٺين جي ٻرندي هئي. روزانو مڻ ڪاٺين جو مڏيءَ تان گهرائبو هئو يا ڪاٺين جو گڏهه لهرائبو هئو. جي ڪاٺيون ڦوڙاٺ بنڊيون هونديون ته گهر ۾ ڪهاڙو به ضرور هوندو هو جنهن سان ڪو مرد ماڻهو ڪاٺيون ڏاريندو هو. مون پاڻ ڏاريون آهن. جي ڪاٺيون آليون هونديون ته آزار، ٻرنديون به دير سان ته دونهون به ڪنديون. دونهين جي ڪري اکين مان پاڻي پيو وهندو. ڪوئلا گهٽ استعمال ٿيندا هئا. شايد مهانگائي سبب.
ڪوئلن جي سِگري سياري ۾ ٻاربي هئي جا وچ صفحي ۾ رکي سڀ گهر ڀاتي چؤڦير ويهي هٿ سيڪيندا هئا ۽ گرمائش حاصل ڪندا هئا. ماني ٻوڙ به سگريءَ تي گرم ڪبو هو ته ڪچهري به پئي هلندي هئي. سياري جي رات وڏي سو قصا پيا ڪٽبا هئا، جيسين وڃي هر ڪو سوَڙ ڀيڙو ٿئي. جي مامون ڳوٺان اچي ويو ته قصو ٻڌائيندو ’لال بادشاهه ‘جو، ’ڏونڀڻ‘ جو وغيره. قصي هلندي بيت به ڏيندو هو جي مامو دلو وڄائي ڳائيندو هو. ڏاڍو بي اونو ۽ سک ڀريو زمانو هو. ڌاڙو ۽ خون ته ٻڌبو ئي ڪونه هو. چوري چڪاري هئي. کاٽ جون به وارداتون ٿينديون هيون. باقي نڪو آپگهات نڪي ’ڪارو ڪاري‘. باهه تي هٿ سيڪيندي گهرو مسئلا به زير بحث ايندا هئا ۽ خوش اسلوبي سان حل ٿي ويندا هئا. جيڪڏهن ڪنهن گهر ڀاتيءَ کي ڪا شڪايت هئي ته پڌر پٽ وجهندا هئا ۽ وڏڙي يا وڏو ٻنهي ڌرين کي ٻڌي معاملي جي سنگيني کي وائکو ۽ نرم ڪري ڇڏيندا هئا. جيڪي سو ٽهڪڙو پئجي ويندو هو ۽ ڳالهه آئي وئي ٿي ويندي هئي.
گڏيل ڪٽنب جون ٻيون به هزار نعمتون آهن، ماني ٽڪر جو ته فڪر ئي ڪونهي، ضرور ملندو! بيماري سيماريءَ ۾ به ڪو الڪو ڪونهي، تيمارداري به ٿيندي ته دوا درمل به اچي ويندو! ٻارڙو بيمار ٿيو ته پوءِ ته سڄو گهر اٿلي پوندو. ماءُ جي ذميواري به گهٽجي ويندي. ڀلي ڪم ڪار سان هلي وڃي، يا ماءُ وٽان ٿي اچي. جي ٻار اسڪول وڃڻ جي عمر جا ڪونهن يا موڪل اٿن ته ڪو ڀؤ ڀولو ڪونهي. ٻين ٻارن سان وندريا ويٺا هوندا ۽ پيا پاڻ ۾ وڙهندا ۽ سرچندا، ماءُ کي رڳو برداشت جو مادو هجي! وڏي ڳالهه آهي نباهه. نباهه ڪرڻ اچي ته سڀ ڳالهه سؤلي آهي. ڪس ڪثر ته نيٺ کائبي. اهو حياتي جو دستور آهي.
ڦيٽاڙو گهڻو ڪري عورتن ۾ آهي. ٺڪر ته پيا ٺهڪندا، پر بهانو بڻائي سُوڻو مُوڻو ٿي ويهبو ته مرد به ٽينشن ۾ ته گهر ۾ به وڳوڙ! وڳوڙ جو ڪيڙو آهي ئي زال ذات ۾. يا ته سس کي نه سهندي يا پنهنجي جدا بادشاهيءَ جا خواب ڏسندي! انهيءَ حاصلات جو هڪ ئي ذريعو آهي ته مرد جي کڙي تپائي ڏجي. سس به ٻيو طريقو نه ڏسي پُٽ کي اهڙا وٽ وڪڙ ڏيندي جيئن زال جي چوڻ ۾ نه اچي ۽ جيڪي سو زال کي ڇنڊ پٽي. مرد ٻنهي پاسن کان ڪُٽجي ڀُري ڀور ٿي ٿو پوي. پوءِ يا ته ماءُ کي ڇڏي، زال وٺي ڌار ٿو ٿئي يا زال تي ڏمرجي کيس گُڏ ٿو ڪڍي. ٻنهي صورتن ۾ سُک ڀرِي زندگي ختم ٿي وڃي ٿي. انت ائين ٿئي ٿو ته ڦيٽاڙي کان پوءِ مرد ٽپڙ کڻي ڌار ٿئي ٿو. مرد کي گهرجي ته حالتن کي خراب ٿيڻ کان روڪي، آرام سان ماءُ کان موڪل وٺي، پيرن تي هٿ رکي جلد ئي ڌار ٿي وڃي. ڇاڪاڻ ته نيٺ زندگي کيس زال سان گڏ گهارڻي آهي.
زال به سمجهدار هجي ته اهو مرحلو آرام عزت ۽ ميٺ محبت سان طئي ٿي سگهي ٿو. بهتر آهي ته نباهه ڪجي ۽ مٺ محبت سان گڏ رهجي ۽ گاڏي گڙڪائجي. اڳ پوءِ نيٺ ته ڌار ٿيڻو ئي آهي، سو ڇو نه سمجهداريءَ سان بنا ڪوڙاڻ ۽ ڪوساڻ جي ائين ڪري ڇڏجي!؟ پر زال کي کپي تريءَ تي بهشت ۽ جهٽ پٽ جي آزادي! ان ڪري ڀنڊڻ مچائي ٿي ڏئي. مون ڏٺو آهي ته ان معاملي ۾ پڙهيل ڳڙهيل زالون، اڻ پڙهيلن کان به ٻه هٿ اڳي آهن. اڻ پڙهيلن ۾ وري به سهپ ڪجهه وڌيڪ آهي ۽ فتني جي رٿابنديءَ ۾ به پڙهيلن کان گهٽ آهن. بهرحال، زال به حق تي آهي ته سس به حق تي آهي. رڳو مرد کي چيچلائن نه.
منهنجي گهر واريءَ ڪڏهن به ڌار ٿيڻ جو نه چيو. جيتوڻيڪ مان الڳ وڪالت ڪندو هئس ۽ پنهنجي ڪمائي وارو هئس تڏهن به ڪڏهن مونکان محض پنج روپيا به ذاتي خرچ لاءِ ڪونه گهريائين. ڪوٽڙي مائٽن ۾ وئي ته مون کيس رپئي رپئي جي نوٽن جي سؤ رپين واري دستي ڏني ته چيائين ته ”مان ايترا پئسا ڇا ڪنديس؟“ موٽي ته مون کي پئسا موٽائي ڏنائين. رڳو پنج ڇهه روپيا خرچ ڪيا هئائين، سو به سندن پراڻي نوڪرياڻي هئي تنهن کي بخشيش ۾ ڏنا هئائين. هي آهي صبر ۽ شڪر جو مقام، صبر ۽ شڪر آهي ته گهڻا مسئلا ازخود حل ٿي وڃن ٿا.
جڏهن مون کي جج مقرر ڪيو ويو ۽ ضلعي ميرپور خاص جي شهر کپرو ۾ مقرر ڪيو ويس تڏهن ته کيس سٺو موقعو هئو ڌار رهڻ جو. ميرپورخاص سندس اباڻي شهر ڪوٽڙيءَ کي به ويجهو هئو، پر ڪڏهن به اهڙي ڳالهه ڪڍيائين نه اهڙو خيال ظاهر ڪيائين. جيتوڻيڪ گڏيل گهر ۾ کيس نوڪرياڻي جيان ٿانءُ، ٻهاري جو ڪم ورتو ويندو هئو. پر ڪا شڪايت نه ڪيائين، بس هڪ دفعو مو نکي هٿ ڏيکاري منٿ ڪيائين ته باسڻ ملڻ بجاءِ کانئس ٻيو ڪم ورتو وڃي. سندس چمڙي ڏاڍي نرم يا نازڪ هئي، سو ٿانوَ ملڻ ڪري سندس هٿن جي پٺيءَ تي ننڍا ننڍا ڦٽ ٿي پيا هئا. مون لاءِ هي نهايت نازڪ مرحلو هو. جي ٿو سندس پاسو کڻان ته چون ها ته ”مڄو آهي، زال جي چوڻ تي لڳو آهي!“ ۽ هن لاءِ به چون ها ته ”ڪهڙو مٿان لٿي آهي جو ٿانءُ نه ڌوئيندي؟ ڪوڙا بهانا ٿي ٺاهي!“
مون زال کي دلداري ڏني ته امان کي چئي باسڻ مَلڻ جو ڪم کانئس ڇڏائيندس. هوڏانهن امان سان ڳالهه ئي ڪانه ڪيم. ائين معاملي کي التوا ۾ وجهي ڇڏيم ۽ جج صاحب جي گهر واري ٿانءَ مليندي رهي. ڪڏهن نوڪرياڻي ملي وئي ته منهنجي گهر واريءَ جي جند ڇٽي پوندي هئي. جي نوڪرياڻي هلي وئي يا نه آئي ته منهنجي زال پاڻمرادو بنا چُون چرا جي وڃي ٿانوَ ملندي هئي. گهرو مسئلن کي ڏاڍو خبرداري سان منهن ڏيڻو پوي ٿو. مون ڪڏهن به گهر ۾ اها ڳالهه ڪا نه ڇيڙي ته منهنجي گهر واري مونسان گڏ هلي کپري ۾ رهي، نه منهنجي گهر واريءَ اهڙي ڳالهه چوري.
ڀلو ٿئي منهنجي وڏي ڀيڻ جو جنهنجو مڙس ميرپورخاص ۾ ڊي ايس پي هو، جنهن کي پاڻمرادو خيال آيو، سو امان کي راضي ڪيائين ته منهنجي زال مون وٽ اچي رهي. امان کي اهي وٽ چاڙهيائين ته ”اڪيلو آهي، کيس ڪوئي ماني ڏيڻ وارو به ڪونهي. چانهه ٺاهڻ وارو به ڪونهي!“ حالانڪ مون وٽ نوڪر هئو. امان راضي ٿي، گهر واري مون ڏانهن ڏياري موڪلي. سو به ٽن چئن مهينن کان پوءِ امان پاڻ آئي ۽ منهجي گهر واري کي لاڙڪاڻي وٺي وئي. نه مان ڪڇيس نه منهنجي گهر واري. البت روئندي وئي. مون کي به ڏک گهڻو ٿيو پر گڏيل ڪٽنب کي سلامت رکڻ لاءِ ڪڇيس ڪونه! هي سڀ طريقا آهن تباهه ڪرڻ جا. سهپ، صبر، شڪر ۽ گهرو ضابطن جو ادب ڪجي ته مسئلا پاڻهي حل ٿي ٿا وڃن. ڪامياب ازدواجي زندگيءَ لاءِ اهي آداب ڏاڍو ضروري آهن. جيڪڏهن رڳو پاڻ سان پيار ڪبو ۽ خود غرض ٿبو ته پوءِ گاڏو ڪو نه گهلبو. پيار جو مطلب خود غرضي ۽ خود خيالي ناهي. پيار جون شاديون ڪرڻ وارا رڳو پاڻ سان پيار ڪن ٿا، خود غرض آهن.
اڄوڪي ڪاوش اخبار ۾ پڙهيم ته ”ٽنڊي آدم جي لکاني ۽ رخسانه گهران نڪري پيار جي شادي ڪئي، پندرهن ڏينهن کان پوءِ رخسانه ماءُ پيءُ جي گهر آئي ته لکاني کيس قتل ڪري لاش ريل جي پٽڙيءَ تي اڇلائي ڇڏيو.“ ڇا هي پيار آهي؟ ڇا هي پيار جو پرڻو آهي؟ هي ته سڌو سنئون پيار جو قتل آهي. اهڙا ڪيئي واقعا روزانو اخبارن ۾ پيا اچن. مان پيار جي پرڻي جي برخلاف ڪونه آهيان، پر اهو ڪو اهڙو ضروري ته ڪونهي نڪو ڪامياب ازدواجي زندگي جي ضمانت. ڪاميابي ته، اخلاقي ڪردار، سهپ، صبر ۽ شڪر سان ٿي حاصل ٿئي. هونئن ناممڪن آهي.
ٻي هڪ حيرت انگيز ڳالهه ٻڌائيندو هلان. اڄڪلهه جي ڇوڪرين لاءِ جهڙوڪر ناممڪنات ۾ هجي. شاديءَ ۾ منهنجي گهر واريءَ کي جيڪي زيور وڌا ويا سي به شايد منهنجي وڏي ڀاڀي جا هئا، جيڪي اهو چئي واپس ورتا ويا ته”ڏيکاءُ ڪري توکي وڌا هئن!“ بس ڳالهه ختم ٿي. منهنجي گهرواريءَ جي ڪچڙي عمر صرف سترهن سال هئي، ته به ڪمال صبر ۽ شڪر سان خاموش رهي، نه مون سان ڳالهه ڪيائين نه پنهنجي ماءُ پيءُ سان سليائين. ٽيهن سالن کانپوءِ جڏهن ناظم آباد ڪراچيءَ ۾ رهندا هئاسين ۽ منهنجي پگهار وڌي ٻارهن سؤ روپيه ٿي ۽ حيدرآباد جي گهر جي مسواڙ ڇهه سؤ روپيه مهينو به ملڻ لڳي ۽ بدر جي بس مان به سؤ ڏيڍ روزانو ڪمائي اچڻ لڳي تڏهن مون چيومانس ته ڪو مرضيءَ جو زيورو ٺهرائي وٺي. چيائين ”سڄي عمر ٻسيون ٻانهون رهيون اٿم، سو چوڙيون ٺهرائي ڏيو!“ تڏهن مون کانئس پڇيو ته ”ٻسيون ٻانهون ڇو؟ شادي وارا زيور ڪيڏانهن ويا؟“ تڏهن کلي سڄو قصو ٻڌايائين. ڪندي ڪا اڄڪلهه جي ڪنوار ائين؟ اهو سڀ ڪجهه صبر شڪر ۽ ماءُ پيءُ جي تربيت آهي نه ته سڄا ساراهه ٽيهه سال ماٺ ڪري ويهڻ ۽ ڳالهه ڇپائڻ ناممڪن آهي. اهي ۽ اهڙيون ڳالهيون ضروري آهن، ڪامياب ازدواجي زندگي لاءِ. ان لاءِ وڏا وس ڪرڻا ٿا پون، نه ته هڪ عورت جي پيٽ ورن ۾ ٽيهه سال اهڙي وڏي واردات سانڍي پئي هجي، تمام وڏي ڳالهه آهي.
چوڙيون ڪو ويچاريءَ جي قسمت ۾ ڪونه هيون. ڪراچيءَ جو شهر، اٺ ٻار، مٿان مهمان طائي، سو گهر جو خرچ پورو ڪونه پوندو هو. ماٺ ۾، مون کي ٻڌائڻ کانسواءِ هڪڙي چوڙي وڃي وڪڻي ايندي هئي. مٿان ٻارن کي سخت فهمائش ته ”متان پيءُ سان ڳالهه ڪئي اٿوَ!“ ائين هڪ هڪ ڪري سڀ چوڙيون وڪامجي ويس. مونکي پريشانيءَ کان بچائڻ خاطر، بي ڌڙڪ ائين ڪندي رهي. مون کي پوءِ خبر پئي، جڏهن مان اسيمبلي جو سيڪريٽري ٿي باٿ آئلنڊ جي بنگلي ۾ رهڻ لڳس. جڏهن مون کيس ٻڌايو ته ”مون کي خبر پئجي وئي آهي“ ته پوءِ ڳالهه کي ٽارڻ خاطر مرڪي چيائين ته، ”پوءِ ڇا ٿي پيو، زيور هوندا ئي آئيءَ ويل ڪم اچڻ لاءِ آهن؟“ ائين وري ڳالهه کي معمولي بنائي مونکي پريشان ٿيڻ کان روڪيائين.
عليم الدين هڪ مهاجر سونارو ڪورٽ ڪيسن دوران واقف ٿيو. ڀائپيءَ جا رشتا ٿي ويا. ان سان ڳالهه ڪيم. ان چيو ته ”وڏا ماڻهو پراڻا زيور سستا وڪڻي، نوان فيشني زيور ٿا ٺهرائن. چئين ته وٺرائي ڏيانءِ!“ چيومانس ته ”وارو ڪر!“ هن پراڻا زيور صاف ڪري چمڪائي مون کي ڏنا. واهه جا ٿي پيا. ائين وري ڪجهه زيور گهر ۾ اچي ويا.
اسان جي سڄي زندگي غريبي مسڪينيءَ ۾ گذري. ٻاهران ڏِک، لَک جي هئي. سرڪاري بنگلو، سرڪاري موٽر ڪار، هلندي پڄندي به سُٺي! سو، لک تي مٿو ڌويون ويٺا هئاسون. اندر جي خبر ته گهر واريءَ کي. مون کي جن نه ڪن. پتو پيو ته نياڻين کي ڪو مهل سر پهرڻ لاءِ چڱو وڳو به ڪو نه هئو. اها ڳالهه مونسان منهنجي سئوٽ عبدالقادر انجنيئر ڪئي. ٻڌايائين ته ٻارن جا پراڻا ڪپڙا، تن کي ويٺي ٽاڪيائين ۽ ڳوڙها به پئي وهيس. پڇڻ تي حقيقت ٻڌايائنس پر قسم وڌائنيس ته مون سان ڳالهه نه ڪري. هن به ورهين کانپوءِ مون سان ڳالهه ڪئي، جڏهن منهنجي گهرواريءَ کي دل جي تڪليف ٿي پئي. دل جي تڪليف پرايائين باقي مونکي اصل پتو پوڻ نه ڏنائين ته متان هي پريشان ٿئي جو مان اڳ ئي دل جو مريض هئس. ڇوڪرين سان اها ڳالهه ڪيم، سي اها ڳالهه مڃين ئي ڪونه! چي ”اسان سٺو پهريو، سٺو کاڌو، اهڙي ته ڪا ڳالهه ڪانه هئي. ڇاڪاڻ ته هوءَ حد درجي جي سگهڙ، سبڻ ڀرڻ ۾ به ماهر هئي. سڄو ڏينهن سلائي مشين تي ويٺي هوندي هئي. سو ڪپڙن جا ٽڪر ملائي سوٽي ڪپڙن کي به ريشمي ۽ فيشني بڻائي ڇڏيندي هئي. ڪنهن کي ڪو پتو ئي ڪو نه پوندو هو ته اهو جادو ڪيئن ٿيو؟
عورتن جي عادت آهي چرچ ۽ پچر، پر هيءَ ڪڏهن به اهڙي ڳالهه منهنجي ڪن پوڻ نه ڏيندي هئي. گڏيل ڪٽنب هزارين مسئلا! جيڪڏهن ڪا اهڙي ڳالهه ڇڙي به پئي ته مون کي اٿاري پنهنجي ڪمري ۾ ويهاري دروازو ٻيڪڙي ڇڏيندي هئي. مٿان تاڪيد اهو ته متان توهان وچ ۾ پئو يا ڳالهايو. اسان زائفن جو معاملو يا معاملا آهن. توهان جو نه واسطو آهي نه ضرور.
لاڙڪاڻي ضلعي تعلقي وارهه ۾ هئي ڇهه سؤ جريب سرڪاري زمين. ڀلي ۽ خلاصو واٽر ڪورس. هڪڙو تپيدار غير قانوني طرح آباد ڪندو ۽ کڻندو کائيندو هو. تپيدار پڪڙجي پيو ۽ کيس جيل جي سزا اچي وئي. وڏن وڏن ماڻهن اها زمين هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڪامياب ڪونه ٿيا. ان وقت جي ڪليڪٽر مسٽر طفيل صاحب به ڪوشش ڪئي پر ناڪامياب ٿيو. رئيس روشن علي خان اسراڻ، جو وارهه جو وڏو زميندار هئو تنهن ادا شمس کي چيو ته ”جمال آفيسر آهي، ويٺو به خيرپور ميرس ۾ آهي، ڪمشنر جي آفيس به اتي ئي آهي. سو، ان کي چئه!“ ادا شمس مونکي چيو.
ان وقت ڪالونائيزيشن آفيسر هئو روهڙيءَ جو جمال الدين آخوند، جو ڏاڍو خد ترس ۽ ايماندار ماڻهو هئو. اُن وٽ لنگهي ويس، ڳالهه ٻڌي چيائين ته ”جمال صاحب! تون به آهين ٺپ ايماندار آفيسر سو توکي زمين ڏبي، ڇا ياد ڪندين! هاڻي ڇا ڪر جو لاڙڪاڻي بئراج مختيارڪار جي آفيس مان فارم وٺي اچ ۽ مون کي ڏي. اهو ڪم ته مختيارڪار جو آهي، پر تون فارم مونکي ڏجانءِ، پوءِ مان ڄاڻان منهنجو ڪم ڄاڻي!“ مان لاڙڪاڻي بئراج آفيس ويس. اتفاق سان اتي متعلق ڪلارڪ هئو قربان علي بگٽي، جو هئو ته جماعت اسلامي جو ماڻهو پر ڏاڍو نيڪ ۽ ادب دوست هئو. ان بنا دير جي، بنا پڇا ڳاڇا جي مون کي فارم ڏئي ڇڏيا. ادا شمس جي آفيس ۾ ويهي فارم ڀرياسون.
کڻت پنجاهه ايڪڙن کان مٿي نٿي ڪري سگهجي. ان ڪري پنجاهه ايڪڙ ادا شمس جي نالي، پنجاهه پنجاهه ايڪڙ سندس پٽن نجم ۽ شرف جي نالي ۽ پنجاهه پنجاهه ايڪڙ ڀاءُ ڪمال جي سالن جي نالي ۽ باقي پنجاهه ايڪڙ رئيس روشن علي خان جي فرزند رئيس ضياءُ الدين جي نالي ڪياسون. فارم کڻي خيرپور ۾ جمال الدين آخوند جي هٿ ۾ ڏنم. ان منظور ڪري ڏنا. ائين اسين ڇهه سؤ جريبن جا وڏا زميندار ٿي وياسون. چوندا آهن ته الله ڏيندو آهي ڇپر ڦاڙي، سو بلڪل ائين ٿيو.، پئسا صرف ارڙهن سؤ روپيا پهرين قسط جا ڀرڻا پيا جي ننڍي ڀاءُ ڪمال ڀريا. فيصلو اهو ٿيو ته ٻه سؤ جريب منهنجا، ٻه سؤ ادا شمس جا ۽ ٻه سؤ جريب ڪمال جا، جيڪڏهن چاهيان ها ته ڇهه سؤ جريب ئي مان کڻان ها، پر اسان ٽنهي ڀائرن ۾ ڪو ليکو نه هئو، نه ته ارڙهن سؤ ڀرڻ ڪا وڏي ڳالهه ڪانه هئي. ادا شمس وڏي محنت ڪري هاري ويهاري زمين آباد ڪرائي. پئدائش به سٺي ايندي هئي. پر ادا شمس هئو مهمان نواز ۽ گهڻ خرچائو سو قسطون ۽ ڍل به ڪمال کان وٺندو هو. ڪمال ڪرڪندي ادائيگي ڪندو هو.
زمين جو اسان کي ملي، ته دشمنن يا پاڙي وارن زميندارن درخواستون ڪيون ته هنن کي زمين غير قانوني طور ملي آهي، جو شيڊول ۾ ئي آيل ڪونه هئي ته کڻت ڪيئن ٿي؟ نيٺ ايوب جي مارشل لا ۾ جنرل ايوب کي تارون ڪيون ويون، جنهن هڪدم سبب پڇيو. مان گهٻرائجي جمال الدين آخوند وٽ ويس. واهه! آخوند صاحب واهه! تارون منهنجي روبرو ڦاڙي ردي ٽوڪريءَ ۾ ڦٽي ڪيائين. مون چيو ته ”شيڊول ۾ نه هئي ته واقعي کڻت ڪيئن ٿي؟ ۽ منظور ڪيئن ٿي؟“ آخوند صاحب چيو ته ”ڪير ٿو چوي ته شيڊولن ۾ ڪانه هئي، مان ٿو چوان ته شيڊول ۾ هئي، بس ڳالهه ختم؟“ پوءِ آخوند صاحب بدلي ٿيو ۽ ٻيو صاحب آيو جو سخت رشوتي هئو. منهنجي بدلي به پري سجاول ٿي. ٻيو صاحب ايڏو رشوتي هئو جو سڏيندا ئي هئس ’ڦُل ماڇي‘، جيڪو وڏو ڌاڙيل ٿي گذريو آهي. ان جون مون کي حاضريءَ لاءِ تارون اينديون هيون. ڪڏهن دادو ته ڪڏهن ڪٿي! مان غريب ماڻهو ڀاڙا ڀري لارين ۽ ريل جو سفر ڪري وٽس پهچندو هئس. شابس هجيس مونکي مانُ ڏنائين ۽ فيصلو اسان جي حق ۾ ڪيائين. ڏسجي ته زمين ملي منهنجي ڪري، محنت ڪئي ادا شمس ۽ پئسا ڀريا ڪمال.
جڏهن ادا شمس گذاري ويو ته ڪمال سموري زمين ٽن لکن روپين ۾ وڪڻي ڇڏي، ٻڌايائين به ڪو نه! ڪروڙن جي زمين هئي لکن ۾ هلي وئي. نيٺ فيصلو رئيس عبدالحميد خان جتوئيءَ وٽ آيو. بروهي سردار دودا خان بروهيءَ کي آندو، جي رائفلن ۽ بندوقن سان هٿياربند ٿي آيا. شابس هجي شرف کي جنهن ڳالهه سچي ڪئي. عبدالحميد خان وچٿرو فيصلو ڪري ٻنهي ڌرين کي ٺاهي ڇڏيو. ڪمال زمين وڪي هئي مغيرين کي، جن جو سردار نواب سلطان احمد خان چانڊيو به مون وٽ هلي آيو. چڱو جو خير سان فيصلو ٿيو. نه ته وڏي خونريزي ٿئي ها. فيصلي ۾ مون کي پائي به نه ملي. ڪمال ته اڳ ۾ ئي ٽي لک روپيا وٺي ويو هو. شرف کي به لک ٻه نصيب ٿيا. مان چپ ۾ مار کائي ويس. منهنجي گهر واري نه هڪ اکر مون کي چيو نه خاندان ۾ اهڙي ڳالهه ڪڍيائين. ڏڦيڙ ۽ جهڳڙو سندس طبيعت ۾ صفا غير موجود هئو. مان به خوش ته ٻنهي ڀائرن کي حق پلئه پيو. باقي مان پلئه ڇنڊي اٿي کڙو ٿيس. سڀ جو خير، سڀ جو ڀلو! مال ملڪيت جو مون کي احساس ئي ڪونه هو. طبيعت ئي اهڙي پاتي هئم.
بابا جي زمين ميهڙ تعلقي ۾ سا به شرف جي حوالي. ٽيهه پنجٽيهه سال آبادي کنيائين. مون کي پائي به ڪانه ڏنائين. نيٺ جڏهن منهنجي مخالفت باوجود وڪيائين ته منهنجي صحيح خاطر يارهن لک روپيا مون کي ڏنائين. اها به شابس هجيس، نه ڏئي ها ته مان ڇا ڪيانس ها. تاج محمد ابڙو منهنجي ان پاليسيءَ خلاف هئو. چوندو هو ته ”حق نه ڇڏجي. حق ڇڏبو ته ناانصافيون جنم وٺنديون!“ اهو به سچ، تاج محمد نهايت سياڻو ماڻهو ۽ حقيقت پسند انسان هئو.
تاج محمد سچو، تاج محمد جون صلاحون به درست، پر منهنجي طبيعت پنهنجي! طبيعت کي ڪير ڦيرائي؟ پارسيءَ ۾ چوندا آهن ته ”زمين جنبد، نه جنبد گل محمد!“ يعني زمين ڌڏي سگهي ٿي، گل محمد نٿو ڌڏي سگهي. حضور ﷺ به فرمايو ته، جيڪڏهن چئو ته احد پهاڙ پنهنجي جاءِ کان هٽي ويو ته مڃي سگهجي ٿو، پر جيڪڏهن چئو ته فلاڻو ماڻهو پنهنجي فطرت مٽائي ويو آهي ته مڃڻ ۾ نٿو اچي!
مون کان هڪ دوست واپاري اٺ هزار روپيه ورتا ته ”هر مهيني ٻه سؤ روپيا نفعو توکي ڏيندس!“ نه نفعو مليو نه پئسا واپس ٿيا. پاڻ شورليٽ ۾ پيو گهمي ۽ ڪراچي ۾ هڪ چئن ڪمرن واري جاءِ به ورتائين. مون سان به کلڻ ڳالهائڻ هليو اچي. ڪراچي اچان ته وٽس مهمان ٿيان، نيٺ ته جج هئس. ڪاوڙجي هڪ پوليس انسپيڪٽر سان ڳالهه ڪيم. هن به ڇا ڪيو جو هٿڪڙيون هڻي عيد جي صبح سوير جو منهنجي گهر وٺي آيس. مان صفا ششدر ٿي ويس. پوليس وارن کي گهٽ وڌ ڳالهايم ۽ انهيءَ وقت کيس ڇڏايم. پوءِ به سڄي عمر پئسا ڪو نه ڏنائين. الله معاف ڪندس. مري ويو آهي. مون به معاف ڪري ڇڏيامانس.