4
بعد ۾ مونسان وڪالت ۾ سنتو درياڻي، هري دلگير جو ڀاءُ، گڏجي وڪالت ڪرڻ لڳو. هڪ ڏينهن ڪو هو مٿي ويو ۽ ڇوڪريءَ کي ڏسي، هٿ ڏئي وٺي ڪمري ۾ آيو، ۽ سندس ڪم لاهي ڇڏيائين. ان ڏينهن نقوي صاحب مون وٽ آيو ته اُٿڻ جي ئي نه ڪري. نيٺ مان اٿيس ته مون کي چيائين ته ”اڄ مونکي پندرهن روپيا ڏي!“ مون کي سمجهه ۾ نه آيو ته مونسان ايڏي حجت ڇو ٿو ڪري؟ تن ڏينهن ۾ هڪ رپيو به وڏي ڳالهه هئي، پر مون سيد سڳوري جي غربت جو خيال ڪري وضعداري ۾ پندرهن روپيه ڪڍي ڏنامانس.
رات جو ڪچهريءَ ۾ سنتو سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي تڏهن وڃي ڳالهه مٿي ۾ ويٺم. هڪ سيد نياڻي جي خيال ۾ ته سنتو ئي شايد جمال الدين ابڙو آهي، هڪ هندوءَ هٿان پنهنجي آبرو لٽائي ويٺي. مون سنتو کي هيٺ ڦيٺ ڪئي ۽ دڙڪو ڏنو ته جيڪڏهن هن وري اهڙو ڪم ڪيو ته مان نقوي صاحب آڏو ظاهر ڪندس ته تون سيد آهين ۽ هي هندو! سنتو ڊڄي ويو ۽ مون کي هٿ ٻڌائين ۽ وعدو ڪيائين ته هو وري اهڙو ڪم نه ڪندو. نقوي صاحب ان غلط فهمي ۾ رهيو ته مان سندس نياڻيءَ سان شادي ڪندس. ڏسو! مائٽن جي ٿوري ڇوٽ ڏيڻ سان ڪهڙا حادثا ٿيو وڃن. هيڏا هاڃا ٿين بُري هن ڀنڀور ۾. ڳالهه ظاهر ڪرڻ جهڙي نه هئي پر ڪري ويٺس. پنجاهه سال ماٺ ڪيم. ڪنهن سان نه سليم، سليان ها ته ٿئي ڇا ها؟ سنتو قتل ٿي وڃي ها ۽ لاڙڪاڻي ۾ هندو مسلم فساد ڇڙي پون ها. هڪ سيد ٻيو مهاجر، ڪيڏو نه ٻائيتال مچي ها. سنتو ۽ سندس گهر وارا هري دلگير سميت، گهڻو پوءِ انڊيا هليا ويا. ڀاڙئي هڪڙو به خط نه لکيو آهي! هري دلگير جو خط آيم پر سنتو جو نه، جيڪو سنتو هو ۽ مون سان وڪالت ۾ پارٽنر هو. جونيئر مان نه چوندس، مان وري ڪهڙو سينئر هئس! سال ٻه مس ٿيا هئا، وڪالت ۾.
اتفاق سان هڪ ڪيس مليم، چڪلي جي رهواسين جو. هڪ هندو ريزيڊنٽ مئجسٽريٽ هئو، ان وٽ پاڙي ۾ ئي رهندو هو. عيدگاهه جامع مسجد وٽ، پنهنجون جايون جڳهيون هئس. پاڻ به لاڙڪاڻي جو رهواسي هئو، نالو وسري ويو اٿم. هڪ ڏينهن ڪو مان حاضريءَ تي نه ويس. پڇا ڪيائين ته ”وڪيل ڪهڙو آهي!“ ٻڌايائونس ته ”شمس ابڙي جو ننڍو ڀاءُ“ ته رمارڪ ڏنائين ته ”ها اهو چڪلي جو وڪيل!“. سڀني وڪيلن کي برو لڳو. شام جو مونسان ڳالهه ڪيائون. مون کي به باهه وٺي وئي. شام جو سندس گهر ويس ۽ ساڻس تيز ڳالهايم. چيومانس ته ”جي مان چڪلي جو وڪيل ته تون چڪلي جو ماجسٽريٽ!“ ايترو چئي ٿڌو ٿي پنهنجي آفيس ۾ اچي ويس. ٻئي ڏينهن هو پاڻ منهنجي آفيس۾ پير ڀري آيو ۽ معذرت ڪيائين. مون به کيس مانُ ڏنو. اها به سندس چڱ مڙسي نه ته مان کيس ڇا ٿي ڪري سگهيس؟ بس عزت نفس جي ڳالهه هئي.
عزت نفس جي ڳالهه تي حيدرآباد جو واقعو ياد ٿو اچيم. گلاب رنگ سينئر وڪيل هئو. ڀري ڪورٽ ۾ ان وقت جي سيشن جج غلام رسول شيخ کيس ڪيس جا ڪاغذ اڇلائي منهن ۾ هنيا. وڪيل برادري (بار) ۾ چؤٻول هليو. گلاب پاڻ مون سان اها ڳالهه ڪئي. ٻئي ڏينهن گلاب کلندو مون وٽ چئمبر ۾ آيو. چيائين ته ”شيخ صاحب کيس سڏائي معذرت ڪئي ته هو بلڊ پريشر جو مريض آهي سو هو ان ڪري آپي کان نڪري ويو.“ ۽ مون گلاب کي چيو ته ”يار بلڊ پريشر به ڏاڍو ڪو سياڻو اٿس، جو وڪيل سامهون اُڀامي ٿو پوي. باقي هاءِ ڪورٽ جي جج يا ڪمشنر ڪليڪٽر سامهون ته پڇ پيو لٽڪائي! گلاب ٿورو ڦڪو ٿيو پر چيائين ته ”سائين، اسان جو روز جو واسطو آهي، جج صاحبن سان سو اهو به گنج ٿيو جو پاڻمرادو ايترو چيائين، اسان جي (عزت) رهجي آئي!“
آنندرام وڪيل هوندو هو لاڙڪاڻي ۾، ڪي ايل شهاڻي جو پيءُ. هڪ ڏينهن سيشن جج آڏو پنهنجا دليل پي پيش ڪيائين ته جج صاحب چيس ته ”سمجهه ۾ نٿو اچي ته تون چوين ڇا پيو؟“ آنندرام ڏاڍو ڌيرج سان جواب ڏنس ته ”ڏاڍي ڪوشش پيو ڪيان توکي سمجهائڻ جي!“ معنيٰ ته توکي سمجهه نه آهي ته مان ڇا ٿو ڪري سگهان؟ ائين چئي ويهي رهيو. جج صاحب چيس ته ”دليل جاري رک!“ ته چيائين ”ڪنهن کي سمجهه ئي ناهي ته پوءِ وقت وڃائڻ فضول آهي!“
ڊنگو مل ڪراچيءَ جو مشهور وڪيل هوندو هو. هاءِ ڪورٽ ۾ بحث ڪري رهيو هو ته جسٽس ڊيوس، جو يهودي هئو، کانئس پڇيو ته هو ڪنهن جي حق ۾ دليل پيو ڏئي؟ ڊنگو مل جواب ڏنس ته ”فلاڻو مهتا!“ جسٽس ڊيوس چيو، ”اوهه واڻيو؟“ ڊنگو مل به ٺهه پهه جواب ڏنس ته ”هائو! يهوديءَ کان بهتر.“ (better than a Jew) اهڙا کڙپيل وڪيل به پيا آهن. عزت نفس وارا.
وڪالت جو دؤر ڏاڍو خوشگوار گذريو. هڪ جواني ٻيو دوستي ڪٽپر، تاج محمد ۽ دوست محمد ابڙي سان. جوانيءَ ۾ کل جون به ڪي ڀريون ٿيون ٿين. کلي کلي کيرا ٿيندا هئاسون. شام جي محفل ٿيندي هئي, ڪٽپر وٽ يا ادا شمس وٽ. ڪڏهن ڪڏهن تاج محمد ابڙي وٽ. سڄي دنيا جي خاص ڪري لاڙڪاڻي جي سياست بحث هيٺ ايندي هئي. ڀلا خانبهادر کهڙو به اتي، قاضي فضل الله به اتي ته سر شاهنواز ڀٽو ۽ نواب نبي بخش خان ڀٽو به اتي. ننڍا ننڍا ليڊر ڪارڪن ۽ ورڪر ته ولرن ۾ هئا. تاج محمد ابڙي جي اثر هيٺ مان کاٻي ڌر جي سياست ۾ اچي ويس. سنڌي ادبي سنگت جو پايو وڌوسون،, ۽ هفتيوار محفلون ۽ مشاعرا ٿيندا هئا. واري واري سان ڪڏهن ڪنهن جي وٽ ته ڪڏهن ڪنهن جي گهر.
مهاجر شاعر ۽ ليکڪ پاڻ سان ملاياسون. هر هفتي مشاعرو ٿيندو هو اردو ۽ سنڌيءَ ۾ گڏيل. لاڙڪاڻي ۾ هئو اوطاقي ڪلچر. هر ڪنهن جي اوطاق گهڻو ڪري گهر کان الڳ هوندي هئي. وڪيلن جي آفيس به ڪنهن دڪان ۾ ڪانه هوندي هئي. پر جدا هڪ خلاصي گهر ۾ جا آئي وئي جي ڪم ايندي هئي. مهمان به اچي ٽڪندا هئا ته وڏيرا به اتي اچي ڪچهري قائم ڪندا هئا. ادبي گڏجاڻين ۾ پراڻا بزم مشاعره جا شاعر به سڏائيندا هئاسين. نواز علي ’نياز‘ جهڙا ڪهنه مشق ۽ پخته شاعر به ايندا هئا ۽ شعر ٻڌائيندا هئا. هري دلگير ته هر ميٽنگ ۾ ضرور ايندو هو. ٻيا هندو اديب لڏي ويا هئا. مون پنهنجيون ڪهاڻيون به انهن ميٽنگن ۾ پڙهيون، اياز قادري به ضرور ايندو هو . چڱو ادبي چهچٽو مچايون ويٺا هئاسون.
سياست ڪئي سون هارين ۽ پورهيتن جي. تحريڪ هاري حقدار جا ڄڻ ته اهم رڪن بڻجي وياسون. ڪامريڊ عبدالقادر هئو ئي لاڙڪاڻي جو. حيدر بخش جتوئي به لاڙڪاڻي جو ته مولوي نذير حسين به لاڙڪاڻي جو. ننڍا ننڍا ليڊر ته انيڪ هئا. قمبر جو نبي بخش تنيو، وارهه جو اعتبار علي ۽ رتوديرو جو عبدالواحد سومرو ۽ ٻيا ڪيترا ايندا ويندا هئا. هاري تحريڪ جو اوج هئو. وري مٿان آيون، اليڪشنون پوءِ ته خوب جلسا جلوس ٿيندا هئا. مون کان به تقريرون ڪرايون وينديون هيون. پر مان تقريرجو جڏو هئس. تاج محمد ابڙو تمام سٺي تقرير ڪري ويندو هو. جوشيلو به هئو ته ڄاڻ به هئس.
مون پنهنجي آفيس ۾ ’پاڪ ـ سوويت دوستي‘ جو بنياد رکيو. ڪافي پڙهيل لکيل ماڻهو گڏ ٿيا. مهاجرن به سٺو ساٿ ڏنو. خاص ڪري صمد رضوي ائڊووڪيٽ گهڻي پٺڀرائي ڪئي. مون اتي ئي پنهنجي آفيس ۾ ’پاڪ سوويت لئبريري‘ قائم ڪئي. ان لاءِ صمد رضوي صاحب پنهنجي ذاتي لئبريري مان ڪجهه ناياب ڪتاب ڏنا. چڱي لئبريري ۽ چڱي اچ وڃ ٿي وئي.
تاج محمد جي صلاح سان ٽريڊ يونين تحريڪ به شروع ڪئي سون. فروٽ منڊيءَ ۾ فروٽ ۽ ڀاڄي وارن جي، حجامن جي به ٽريڊ يونين ٺاهيسون، جنهن ۾ گدا علي حجام اڳيان اڳيان هئو. ان جو دڪان سُڪي تلاءَ جي ڪپ تي سيئو بزار ۾ هئو. هاڻي آهي الائي نه! جڏهن به لاڙڪاڻي ويندو آهيان ته سڪ ڪري سندس دڪان تلاش ڪندو آهيان. خبر ناهي جيئرو به آهي الائي نه.
حاجي محمد پيرزادو جو هونئن ته مسلم ليگ جو صدر هئو پر هئو سؤ سيڪڙو ڪامريڊ ۽ اسان سان شامل. سندس درزڪو دڪان لاڙڪاڻي جي تاريخ ۾ اهم جاءِ والاري ٿو. سڀ سياستدان، وزير، ميمبر، هاري ليڊر، ورڪر سندس دڪان تي ايندا هئا ۽ ڪچهريون لڳيون پيون هونديون هيون. خانبهادر کهڙو ۽ قاضي فضل الله، پير الاهي بخش، پير علي ڏنو شاهه راشدي ۽ ٻيا سڀ مشهور ماڻهو سندس دڪان تي ڪرسيون والاريون ويٺا هوندا هئا. حاجي محمد پيرزادو خوبين جي کاڻ هئو. ڏاڍو يار ويس ۽ خوش مزاج ماڻهو هئو. ليڊرن سان ”پيارا ڀائرو!“ ڪري کيڪار ڪندو هئو. ڀلا ليڊرن جو به تڪيه ڪلام هوندو هو ”پيارا ڀائرو!“ سو هو به کلي اوراڻو ڏيندا هئا ته ”پيارا ڀائرو خوش آهيو. خير عافيت، سڀ خير!“ حاجي محمد پيرزادي جون تاج محمد ابڙي سان ٻٽيهه دليون هونديون هيون ۽ گهڻو ڪري روزانو شام جو سندس اوطاق تي ويندو هو. مونسان به گهڻي چس هوندي هئس. جڏهن مان خيرپور ميرس ۾ جج هئس ته خاص مون وٽ اچي مهمان ٿيو.
منهنجي، سياسي ميدان ۾ شروعات، اهڙي نموني ڏاڍي چڱي ٿي. پر اوچتو الائي ڪيئن مونکي سب جج جي نوڪري لاءِ انٽرويو جو ليٽر اچي پهتو. مون درخواست ئي ڪا نه ڏني هئي ته انٽرويو جو ليٽر ڪيئن آيو؟ منهنجي نيت ئي نوڪري ڪرڻ جي ڪانه هئي، سو بي اونو ۽ بي پرواهه ٿي ويهي رهيس. ادا شمس سياڻو ماڻهو، تنهن چيم ته ”ادا ڀلي نوڪري نه ڪجانءِ پر انٽرويو ڏيڻ ۾ ڇاهي، تجربو به ٿي ويندو ۽ ڪراچي به گهمي ايندين!“ اها صلاح وٺي ڪراچي هليو آيس. ڪميشن جا ميمبر هئا آغا عبدالنبي، ڊاڪٽر علامه دائودپوٽو، هڪ هندو ڪامورو ۽ جسٽس ڪارنيليس. ريل گاڏي ۾ جسٽس علي مدد شاهه مليم جو به انٽرويو لاءِ ويو پئي. ٻئي گڏجي سنڌ زميندار هوٽل جي هڪ ڪمري ۾ رهياسون. شام جو مان تيار ٿي ايلفي گهمڻ لاءِ نڪتس ۽ علي مدد شاهه کي به صلاح هنيم پر هو نه هليو، چي ”مان ويهي تياري ڪندس ۽ قاعدا قانون پڙهندس!“ مون مٿس ٽوڪ ڪئي ته چيائين ته ”ادا مان غريب ماڻهو، مون کي ته نوڪري کپي!“ مان اڪيلو ايلفي هليو ويس ۽ رات جو دير سان موٽي سمهي پيس.
صبح جو ٻئي ڄڻا انٽرويو تي وياسون ته به هو ور ور ڪري ڪتابن کي پيو ڏسي. چونڊجي ته مان به ويس، پرهو مون کان هڪ نمبر مٿي آيو. ان هڪ نمبر جي ڪري هاءِ ڪورٽ جو جج به ٿي ويو، رٽائر ڪرڻ کان پوءِ به نوڪريون مليس ۽ انت اهو ته نگران چيف منسٽر به ٿيو. اهو هئو سندس محنت جو ڦل. مون لاءِ ته هڪڙو رونشو هيو. هونئن به زندگيءَ ۾ مون ڪنهن به ڳالهه کي گنڀيرتا سان نه ورتو آهي. نوڪري ملي ته به وڃڻ لاءِ تيار نه هئس. ادا شمس ۽ عبدالحق وقاصي ايس پي زوري مون کي ريل جي گاڏي ۾ ويهاري ميرپور خاص روانو ڪيو. نوڪريءَ کي به ڪڏهن گنڀيرتا سان نه ورتم. هر وقت اهو سوچيندو هئس ته ”استعيفا ڏئي هليوو يندس!“ اهو ئي سبب هئو جو هيڏو ڪامياب آفيسر ٿيس ڇو ته هر ڪنهن سان چڱو هليس ۽ آفيسري جي خُو ڪانه آيم. اٿنديئي جواني ۾ جج ماجسٽريٽ ٿيڻ معمولي ڳالهه ڪانه هئي پر مون لاءِ بلڪل معمولي.
ڪجهه سالن بعد اي ڪي بروهي صاحب جو ليڪچر ٻڌڻ حيدرآباد ويس، حيدرآباد يونيورسٽي جي اولڊ ڪئمپس ۾. بروهي صاحب ته علم جو درياهه هو. سندس ليڪچر جو موضوع هو Reluctance to Rule يعني حڪومت نه ڪرڻ جو سڀاءُ. هڪڙو موضوع جي مونسان مطابقت، ٻيو بروهي صاحب جو انداز بيان! مون تي ڏاڍو اثر ٿيو ۽ اهو ڄڻ ته منهنجي زندگيءَ جو مول متو ٿي ويو. ڪنهن ڳالهه جي پرواهه نه ٿيندي هئم، ان ڪري حقي ڳالهه تي اڙي ڪري بيهي رهندو هئس. حسين هارون صاحب به منهنجي انهيءَ طبيعت کي برداشت ڪري نه سگهيو. پر هن کي به حيرت لڳي جڏهن مان هيڏي وڏي نوڪريءَ کي لت هڻي، ٽپڙ کڻي گهر هليو آيس. اها ته شابس سائين غوث علي شاهه کي جنهن مون کي چيئرمين اينٽي ڪرپشن ڪري ڇڏيو. مان ته پنهنجي پر ۾ لاپرواهه، نوڪري ڦٽي ڪري هليو آيس.
رٽائر ڪرڻ کان پوءِ آڇون آيم. دهشتگرد ڪورٽ جو جج ٿيڻ لاءِ پر مون صاف انڪار ڪري ڇڏيو.
ماڻهو ويچارو ڏاڍو ڪمزور آهي. چاهتن جو غلام آهي. اي ڪي بروهي صاحب جهڙو وڏو عالم ماڻهو جنهن ’حڪومت جي چاهنا نه ڪيو‘ جي موضوع تي ههڙو عاليشان ليڪچر ڏنو سو ته هر ڀيري جڏهن مارشل لا لڳي، ته وڃي فوجي خوشامدڙين ۾ شامل ٿئي. جنرل ايوب جو ساٿ ڏئي سفير وزير ٿيو. وري جنرل ضياء جي هنج ۾ وڃي ويٺو. ان هجريه جو محڪمو ڏنس ته اهو به اکين تي قبول ڪيائين. شريف الدين پيرزادو به ائين، هيڏو وڏو وڪيل. هيڏي وڏي ڪمائي تڏهن به هر سرڪار وٽ وڪامڻ لاءِ تيار. ڀلي ڍيڍ جهڙو ڪم وٺنس! ته به هڪيو حاضر.
بروهي صاحب ته مارشل لا کان اڳ ئي گورنر جنرل غلام محمد جو غلام ٿي خواجه ناظم الدين خلاف سازش ۾ ٻٽ رهيو. 17 اپريل 1953ع تي جمع ڏينهن شام جو 4 وڳي غلام محمد، وزيراعظم خواجه ناظم الدين جي وزارت کي ڊسمس ڪيو، تنهن وقت جو انچارج ڪئبينيٽ سيڪريٽري قمرالاسلام لکي ٿو ته، ”غلام محمد کيس گهرائي پڇيو ته هو ائين ڪري سگهي ٿو يا نه؟“ کيس ٻڌايو ويو ته ”آزاديءَ ائڪٽ 1947ع ۾ اهو فقرو موجود آهي ته وزير ۽ وزارت گورنر جنرل جي مرضي مطابق رکي يا ڪڍي سگهجن ٿا“ کيس چيو ويو ته اهڙو نوٽيفڪيشن تيار ڪري لکي اچي. وزيراعظم لاءِ ’ڊسمس‘ جو لفظ کيس نه آئڙيو. جڳ هسائي به ٿئي ها، سو هن لفظ ’سبڪدوش‘ استعمال ڪيو. ان وقت هڪڙو شخص وٽس آيو ۽ حڪما حڪمي چيائين ته ”لفظ ’ڊسمس‘ استعمال ڪر!“ کيس ٻڌايو ويو ته 1947ع جي انڊپينڊنٽس ائڪٽ ۾ ڊسمس اکر لکيو ئي نه ويو آهي. جنهن تي ان شخص کيس وڏائي مان چيو ته ”خبر اٿئي ته تون ڪنهن سان ڳالهائي رهيو آهين، مان مستقبل جو وزير قانون آهيان.“ اهو هئو اي ڪي بروهي صاحب! قمرالاسلام پوءِ به لفظ ڊسمس نه لکيو ۽ لفظ relieve استعمال ڪيائين. اهو هو بروهي صاحب جو پنهنجو حال جنهن ليڪچر ٿي ڏنو ته حڪمران اهو هجي جنهن کي حڪمراني يا حڪم هلائڻ جي چاهنا نه هجي، الله معاف ڪندو. هيءَ ته گلا ٿي، پر هيءَ تاريخ آهي ۽ تاريخي حقيقتون گلا ناهن ٿينديون. بروهي صاحب کي جنرل ايوب جي ملٽري سيڪريٽري فون ڪئي ته به ڦونڊ ۾ ڀرجي هر ڪنهن کي چوڻ لڳو ته ”مون کي ملڪ جي سربراهه سڏايو آهي“. هيءَ ڳالهه ڪراچي هاءِ ڪورٽ جي ڪنهن به سينيئر وڪيل کان پڇي پڪ ڪري سگهو ٿا. ظاهري وڏا ماڻهو اصل ۾ ڏاڍا ننڍڙا هوندا آهن.
مان جڏهن اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ۽ پيار علي الانا وزير تعليم هو ته سندس والد محترم جِي الانا مون وٽ آيو ۽ چيائين ته هو سينيٽ جي چونڊ ۾ بيهڻ ٿو چاهي پر کيس يونائيٽيڊ نيشن ۾ گهرايو ويو آهي. سو هو چاهي ٿو ته سينيٽ جو اميدواري فارم کيس اڳواٽ ملي جو هو ڀري صحيح ڪري پيار علي الانا کي ڏئي وڃي. چيائين ته ”منهنجي مدد ڪر!“ مون اليڪشن ڪمشنر سان ڳالهايو. هن چيو ته اڃا فارم ڇپيا ئي ڪونهن ۽ اهو بي قاعدو ٿيندو. تڏهن به منهنجي زور ڀرڻ تي هڪڙي ڇپيل نموني جي ڪاپي specimen طور جا وٽس هئي سا مون کي ڏنائين. وري هڪ درخواست پنهنجي ڌيءَ جي ڏنائين جنهن کي ماستريءَ جي نوڪري کپندي هئي. مون کي ايلاز ڪيائين ته پيار علي کي چئي سندس ڌيءُ کي نوڪري وٺرائي ڏيان!
ٻئي ڏينهن جِي الانا مون وٽ آيو، ته مون ساڻس سارو احوال ڪيو. خوش ٿي فارم ورتائين. مٿان وري ايئن چيائين ته ”اها ماستري واري درخواست به مون کي ڏي ته متان اليڪشن ڪمشنر ڪا خرمستي ڪري ته سندس پُڇ مروڙي سگهجي!“ مان صفا حيران ٿي ويس ته هيڏو سارو احسان ته ڇٽو، مورڳو اليڪشن ڪمشنر کي ڦاسائڻ لاءِ ثابتيءَ طور سندس نياڻي جي درخواست سانڍڻ جو فتنو به سوچيو ويو. توبهه! مون کيس درخواست ڪا نه ڏني. چيم ته اها منهنجي ملڪيت آهي بعد ۾ سائين پناهه علي شاهه تعليم جي سيڪريٽري سان ڳالهه ڪيم. ان کي پنهنجا ڊزن کن تجربا هئا تنهن چيو ته ”ڀائو جمال! هي ظاهري وڏا ماڻهو اصل ۾ ڏاڍا ننڍڙا ڄامڙا آهن. تو واري ڳالهه ته ڪجهه ڪونهي. مون واريون ڳالهيون ٻڌندين ته حيران ٿي ويندين ته ماڻهو ايترو به ڪري سگهن ٿا!“ اهو جي الانا صاحب يونائيٽيڊ نيشن پاران نمائندو مقرر ٿيو ته چليءَ ۾ جيڪي پنوشي راڄ ۾ ظلم ٿيا آهن تن بابت منصف ٿي رپورٽ ڏئي! تفو بر تو اي چرخ گردان تفو. هيءَ گلا ناهي پر ٻڌائجي ٿو ته ظاهري وڏا ماڻهو ڪيڏا نه ڄامڙا ۽ ننڍ گڙدا ٿين ٿا. اصل ۾ سندن خمير ۾ اهو ئي آهي جيڪي هو حقيقت ۾ آهن.
لاڙڪاڻي ۾ وڪالت جي زندگي ڏاڍي مزي ۽ موج مستيءَ سان پئي گذري. موج مستي آهي، جوانيءَ کي! حقيقت ۾ زندگي آهي ئي جواني ۽ جواني زندگي آهي. مان نوجوان، تاج محمد ابڙو، دوست محمد ابڙو، اياز قادري، ڪٽپر، سنتو درياڻي سڀ نوجوان ۽ اڻ پرڻيل. جان ۾ موج مستي ايڏي جو کلڻ جا ڪُوڪريا هوندا هئا. گهڻو ڪري روزانو سڀ ملندا هئاسون. هر آچر تي منجهند جو ملي ماني گڏ کائيندا هئاسون. چرچا گهٻا پيا هلندا هئا ۽ هڪٻئي تي کلم کلا ٽوڪبازي به ڪندا هئاسون ته ڀلي اڳلي کي پنهنجي ڪمزورين ڪوتاهين جي خبر پوي. ڪٽپر وڪالت ۾ ترقي ڪري خوشحال ٿي ويو هو. باقي ٻين جو حال پورو سارو هو ته به دل جا حاتم طائي هئاسون. ٻار ٻچي گهر ٻار جي ذميواري ته هئي ڪانه. پيٽ پالڻ لاءِ ۽ خرچ پکي لاءِ ٽي چار سؤ روپيا ماهيانو آمدني هئي سو بي پرواهه ٿي پئي گهمياسون.
جلد ئي اياز قادري ۽ تاج محمد شاديون ڪيون، دوست محمد ابڙو ته ننڍي لاڪر پرڻيل هئو. ڪٽپر دير سان شادي ڪئي. باقي رهيس مان سو امان کي به اوچتو اڻتڻ ٿي ته هي ڇويهه سالن جو ٿي ويو آهي، متان راهه تان نه ٿڙڪي سو سڱ ڳولهڻ لڳي وئي. سنگت ته کوڙ پر جتي مائٽن کي مناسبت نظر اچي. اڳي ڇوڪرا به شاديءَ کان شرمائيندا هئا. منهنجي شاديءَ جي ڳالهه نڪرندي هئي ته مان اُٿي ويندو هئس. پوءِ امان ۽ ڀينر اهو ونڌڪو لايو ويٺيون هونديون هيون. البت مون کان پڇنديون هيون ته فلاڻي گهران مائٽي ڪجي ته مان ’هي ڇا؟ هو ڇا؟‘ ڪري انڪاري ٿيندو هئس، البت هڪ ڏينهن ميان شمس الدين قريشي ڪوٽڙي واري جي ڳالهه نڪتي ته مان چپ رهيس. اتي پڪڙجي پيس.
ميان شمس الدين جي ننڍي نياڻي ڇهن ستن اٺن سالن جي پتڪڙي هوندي هئي ته منهنجي ڏٺل هئي. گول سرخ چهرو، گول سڊول ٻانهون. جڏهن مان وٽن مهمان ٿي ويندو هئس ته اول اچي ٽپائي تي پوش وڇائي ويندي هئي ۽ پوءِ پاڻيءَ جو جڳ ۽ گلاس کڻي اچي ٽپائي تي رکندي هئي. جڳ توڙي گلاس تي جهالر وارو ، مڻين سان ڄاري وارو ڍڪ رکيل هوندو هو. بس وري نه ايندي هئي. ٻارڙي هوندي به شرمائيندي هئي. مون کي سندس سليقو ۽ ادا وڻندي هئي. چهرو ته اڳيئي پسند هو. سو منهنجو راضپو ڏسي بابا کي ڪوٽڙي موڪليو ويو. بابا ۽ ميان شمس الدين تعليمي تدريسي شعبي ۾ هڪجهڙائي ڪري هڪٻئي جا دوست هئا. ميان شمس الدين قريشي پنهنجي گهر ۾ ئي نياڻين جو اسڪول هلائيندو هو. تڏهن ڪمائيءَ جو تصور ڪو نه هو. ماڳهين گهاٽي جو سوڌو هو ۽ گهران ۽ وڙان خرچ ڪري اسڪول جي پورت ڪبي هئي.
ميان شمس الدين قريشي تمام جانباز شخص هو. ڪوٽڙي ميونسپالٽيءَ ۾ ٽئڪس انسپيڪٽر ۽ پوءِ چيف آفيسر ٿي رهيو. جيڪي ميسر هئس نياڻين جي تعليم تي ۽ مهمان نوازي تي خرچ ڪندو هو. مهمان نواز به ايڏو جو چون ٿا ته اڪيلي سر ماني نه کائيندو هو. مهمان نه هوندو ته رستي ويندڙ کي سڏ ڪري مهمان نوازي جا فرائض انجام ڏيندو هو. اها ڳالهه ڪوٽڙيءَ ۾ مشهور آهي. سندس گهر، استاد گهر ڪري ليکيو ويندو هو.
خير سان منهنجو مڱڻو ٿي ويو ۽ جلد ئي پوءِ ساڳئي سال 27 ڊسمبر 1951ع تي شاديءَ جي تاريخ به مقرر ٿي. امان منهنجي سوٽ ماستر حيدر علي سانگيءَ کي ٻارهن سؤ رپيا ڏئي شاديءَ کان ٻه ڏينهن اڳ ڪوٽڙي موڪليو ته ڄڃ جي رهائش ۽ کاڌي پيتي جو بندوبست ڪري. هو سڌو ويو ميان شمس الدين وٽ جنهن شير دل خان هاءِ اسڪول جا ڪمرا کولرائي ڏنس جو اسڪول سياري جي وئڪيشن ۾ بند هئو. نه دهل نه شرناءُ نه بتين جي جهرمر، چپ چاپ ۾ ڄڃ شاديءَ رات پهتي ۽ ماني ٽڪي کائي زنانو عالم ڪنواريتي گهر هليو ويو. باقي مردن ۾ چڱا چوکا سکر ماڻهو شامل ٿيا. مزو اهو ٿيو جو ادا شمس ۽ عبدالحق وقاصي حيدرآباد جي بازار مان ڪي ڳائڻيون گهرايون. پر بابا جي ويٺي محفل ڪيئن شروع ٿئي؟ نيٺ آڌي ڌاري عبدالحق بابا کي صحت جا واسطا وجهي وڃي هڪ ڪمري ۾ سمهاريو ۽ ٻاهران ڪڙو چاڙهي ڇڏيو. پوءِ ته ناچ گاني جي محفل خوب متي. ان محفل جو روح روان عبدالحق ۽ سندس انسپيڪٽر پوليس مرحوم الهه بخش قريشي هئا. الهه بخش به وڏو زنده دل شخص هو. کيس پڪڙي اونڌو ليٽائي سندس ٻنڊڻن تي نوٽ ٿي رکيائون جيڪي ناچڻي اچي کڻي ٿي وئي. سڄي رات اهو مذاق ۽ ڌمچر رهيو.
تن ڏينهن ۾ رواج هوندو هو ته گهوٽ جو سرگس ڪڍندا هئا. کيس ڪار ۾ ويهاري بئنڊ باجن سان شهر ۾ گهمايو ويندو هو. مون صاف انڪار ڪيو. ائين ڪرڻ سان ڪوٽڙيءَ مان انهيءَ رسم جو خاتمو ٿي ويو. ٻين گهوٽن به اهو چئي انڪار ڪيو ته ”اترادي گهوٽ به سرگس ڪانه ڪڍي هئي. سو اسين به ڪونه هلنداسون!“ مون مهندي به ڪانه لڳائي ۽ مهنديءَ جي رسم به ڪا نه ٿي. هزار ليڪچرن کان هڪ ذاتي عمل وڌيڪ اثرائتو ٿو ٿئي.
آڌيءَ رات جو نڪاح جي رسم ٿي. ان وقت منهنجو سالو انورالدين قريشي جو منهنجو ذاتي طرح به ڏاڍو پيارو ۽ گهاٽو دوست هئو، سو مون کي سڏي ٻاهر وٺي ويو ۽ چيائين ته ”حق مهر گهٽ ۾ گهٽ پنج هزار مقرر ڪجانءِ!“ مون چيو ته ”حق مهر ٻه هزار ڏيندس!“ ڏسو ان وقت معاشرو ڪيڏو نه سڌو ۽ سادو سنئون هئو. اختلاف به ٿي سگهيا ٿي، پر معاملي اهڙو وڪڙ ڪونه کاڌو، پنج هزار به معمولي ڳالهه هئي. پر الائي ڇو مون ۾ به ضد جاڳي پيو ۽ پنهنجي ڳالهه تان نه لٿس. ڪنواريتن به دل ۾ نه ڪيو ۽ ان ڳالهه کي اهميت نه ڏني.
فجر نماز مهل لائون آيون ۽ مون کي پنج منٽ به ڪنوار سان گذارڻ نه ڏنا. منجهند کان پوءِ ڪوئيٽا ميل ۾ ڄڃ واپس رواني ٿي. ائين ٻارهن ڪلاڪن ۾ شادي جو سڄو ڪاڄ پورو ٿيو. مان ڪنوار وٺي نڪتس پئي ته ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شرڪت لاءِ آيو پئي. تاريخ جي غلط فهمي ٿي وئي هئي. کيس ٻڌايم، پر چيائين ته هو ميان شمس الدين قريشيءَ سان ڪچهري ڪري پوءِ ويندو! تن ڏينهن ميان شمس الدين ڪتاب ”آئينه قديم سنڌ“ لکيو پئي ۽ ڊاڪٽر صاحب ساڻس تبادلهء خيال ڪرڻ پئي چاهيو. مرحوم عبدالله چنا جون به ان باري ۾ ميان شمس الدين سان ڪچهريون ٿينديون هيون.