7
حيدرآباد ۾ قاضي عبدالمنان وڪيل، منهنجو ڪاليجي دوست ٽاڪ منجهند جو منهنجي گهر ملڻ آيو. ماني اڌ ۾ ڇڏي ساڻس ملڻ ويس. ڪيس جي ڳالهه ڪڍيائين جا گهر ۾ نه ڪرڻ کپي پر دوست هئو چپ رهيس. ٻه سؤ ويهه رپيا ڪڍي ٽپائي تي رکيائين. چي ”هيءَ في ملي اٿم. ويهه رپيا مان ٿو کڻان ٻه سؤ توکي آيا!“ مون کيس چيو ته ”سڄي في پاڻ وٽ رک تنهنجو ڪم ٿي ويندو!“ پئسا موٽائي کيسي ۾ وڌائين پر ڏٺم ته ناراض ٿيو جو مون وٽس وڪامڻ قبول نه ڪيو.
اهڙا ڪيئي واقعا! ڪيترا ٻڌائي ڪيترا ٻڌائبا؟ مطلب چوڻ جو هي آهي ته ماڻهو ڏاڍا بي صبرا ٿين ٿا ۽ ٻيو ته پڪ گهرن ٿا ته سندن ڪم ٿي ويندو. ڪم ته هر ڪو قانون مطابق ٿيندو. هيٺيون آفيسر نه ته بالا آفيسر اپيل ۾ ڪم ڪري ڏيندو. قانون کان ٻاهر ته ڪو ڪونه ويندو. پر ماڻهن کي تڪڙ، بي صبرائي ۽ پڪ گهرجي. پوءِ اهڙو معاشرو ڪيئن سڌرندو؟ ماڻهو ٿوري تڪليف برداشت ڪن ته هوندو سڄو معاشرو پاڻمرادو ٺيڪ ٿي وڃي. ناجائز فائدي لاءِ ناجائز طريقا استعمال ڪبا ته سڄو معاشرو گندو ٿيندو. پوءِ ان گند مان جند ئي ڪا نه ڇٽندي.
مان چيئرمين اينٽي ڪرپشن هئس سو گهڻيون خبرون اٿم. ماڻهن کي چوندو هئس ته ”توهان کان ڪو رشوت گهري ته گهوڙا گهوڙا ته ڪيو، پوءِ اسين پاڻ ئي توهان جي مدد ڪنداسين. ٻيو نه ته رشوت ڏئي ڪم وٺي پوءِ ته گهوڙا گهوڙا ڪيو ته فلاڻو آفيسر رشوتي آهي“، پر اصل ائين نه ڪندا، جيڪي سو ڍڪ ڍڪيندا ته سائين فلاڻو آفيسر ’ڏاڍو سٺو ماڻهو‘ آهي، بلڪ ’مڙس ماڻهو‘ آهي، ٺهه پهه ڪم ڪري ٿو ڏئي. جيئن ڪو پوليس آفيسر وڌيڪ ظالم ته ماڻهو الٽو ساراهه ڪندس ته ’نَر آهي‘، ’شينهن مڙس‘ آهي؛ جي ڪو شريف آفيسر هوندو ته چوندا ته ’اڳڙي جهڙو ‘آهي، ’نه ڪم جو نه ڪار جو‘، نه هوند نه شڪر! ماڻهن جي اهڙي سوچ کي مٽائڻ ليڊرن جو ڪم آهي پر افسوس جو اهي پاڻ اهڙي ماحول کي هٿي پيا ڏين، پوءِ رشوت ڪيئن بند ٿيندي؟ برائيءَ کي برو سمجهجي ۽ ان کان پاسو ڪجي. هٿ وٺي بيعزت ٿي ليلڙائٽيون ڪري پئسا به ڏبا ۽ منٿون به ڪبيون ته پوءِ ٻيڙو ٻڏندو ٻيو ڇا ٿيندو؟
مون ته لفظ ’بيعزتي‘ استعمال ڪيو آهي پر حديث شريف آهي ته رشوت ڏيندڙ ۽ رشوت وٺندڙ ٻئي ’لعنتي‘ آهن. انهي لعنت کان ماڻهو پنهجي جند پاڻ ڇڏائن باقي ٻيو ڪو ادارو اهڙو ڪارنامو ڪونه ڪري سگهندو. ياد رکو ته ’رشوت وٺڻ وارو ته ٺهيو رشوت ڏيڻ وارو به لعنتي آهي‘. اهو هڪ غير ذميوار شهري آهي جو پنهنجي ٿوري سک يا فائدي لاءِ سڄي معاشري کي هاڃو رسائي ٿو. ڪجهه غيرت ڌاري ڪجهه برداشت ڪري ته هوند رشوت جي ڪئنسر کان ڇوٽڪارو ملي پوي.
چوندا آهن ته زالون ٿيون مڙس کي رشوتي بڻائين. مان وڏو خوش نصيب آهيان جو منهنجي گهرواري نه رڳو انهيءَ مرض کان پاڪ هئي، پر وڏي صابر ۽ شاڪر هئي، چوڻ ته ٺهيو پر مون کي خبر به پوڻ نه ڏيندي هئي. چپ چاپ ۾ پنهنجو ڪو زيور وڪڻي پورت ڪري ڇڏيندي هئي ته جيئن مان پريشان نه ٿيان! اهڙيون ڇٽيهه لکڻيون زالون به ڪن بختاورن کي ملن. مان بي اونو پنهجي پر ۾ مگن وتان خيراتون ڪندو! خيراتون ڪهڙيون؟ ڪنهن ضرورتمند جي ضرورت ڏسي سؤ، ٻه سؤ، پنج سؤ ڏيئي ڇڏيندس، گهر واريءَ کي جو پگهار گهٽ ملندي ته عجيب نظرن سان نهاري ماٺ ڪري ڇڏيندي. اهو به نه پڇندي ته پگهار اڌو اڌ گهٽ ڇو آهي؟ مون کي اهو به ياد ڪونه ته پگهار گهٽ ڌني اٿمانس. پندرهن ويهن ڏينهن کان پوءِ خرچ لاءِ پئسا گهرندي ته چوندوسانس ته ڇو سڄي پگهار ڪاڏي وئي؟ موٽائي ڪونه چوندي ته هن مهيني ۾ اڌ پگهار ڏني هيؤ. اهڙي هئي بختاور سليقي ۽ ڳڻ ڳوت واري. اهڙي منڌ پاسي ۾ هجي ته شاهه لطيف چواڻي، ”مُر پيا مينهن وسن.“
جهيڙو ۽ تنازع ته پيدا ٿيڻ ڪانه ڏيندي. هيڏو سارو ڪٽنب سوين ڳالهيون ٿينديون هيون پر کيس هڪ به شڪايت ڪانه هئي. ڪنهن اهڙي جهڙي معاملي جي ڳالهه اُٿي ته مون کي اٿاري پنهنجي ڪمري ۾ ويهاري ايندي ۽ چوندي توهان جو ڪو واسطو ناهي؛ زناني ڳالهين ۾ پوڻ جو يا ڪجهه ڪُڇڻ جو. يعني سندس پاسو کڻڻ تي به بندش. اهڙي ڪا مائٽن جي ڪيڙيل هئي يا خدا اهڙي نرالي طبيعت ڏني هئس. امان هئي سخت جهيڙي ڪار! اها جيڪڏهن ڇنڊ ڪڍندي هئس يا گهٽ وڌ ڳالهائيندي هئس ته ڪنڊ ۾ ڳوڙها ڳاڙي اکيون اُگهي هلي ايندي، اکيون ته چغلي هڻن ٿيون. مان سو جتن ڪري پڇانس ته ”ڇا ٿيو؟“ ته سندس هڪ ئي جواب ته ”ڪجهه ڪونه؟“ ٻين جون زالون ائين ڪو نه هيون.
ادا وڏو، شمس نهايت سمجهدار ۽ داناءُ! هڪ لڱا مون کي سڏي چيائين ته ”جمال! زال جي معاملي ۾ تون سڀني کي ماري وئين.“
ٻيا ته ٺهيو، مون سان ڪاوڙجي ته مون کي خبر ڪانه پوي. هڪ دفعي منهنجي نياڻي شاهده ڳالهه ڪئي ته ”امان ٻن ڏينهن کان ماني ڪانه کاڌي آهي.“ ويچار ۾ پئجي ويس ته ”ڇو !“ ياد آيم ٽيون ڏينهن رات جو دير سان هڪ ڏيڍ بجي موٽيس. ماني رکيو ويٺي هئي. ماني هميشھ گڏجي کائيندا هئاسين. مون چيومانس ”ماني کائي آيو آهيان!“ ۽ ڪپڙا مٽائي سمهي پيس. کيس ڏک پهتو ۽ پاڻ به ڪانه کاڌائين. ٻئي ڏينهن ٽئين ڏينهن ڪو نه ڪو بهانو ڪري مون اڪيلي کي ماني کارائي ڇڏيندي هئي. مثلاََ چوندي ”مان پوءِ ٿي کانوان!“ ائين اڍائي ڏينهن گذري ويا. مون کي جَن نه ڪَن، اها ئي مرڪ ۽ مشڪ ڪهڙي خبر تي رٺي هوندي. اٺن ٻارن جي ماءُ ۽ اهڙو رسامو. مان اچي منجهيس ته ڪيان ڇا؟ نيٺ سُجهي آئي، ماني آئي ۽ مون نه کاڌي. پڇيائين ”ڇو؟“ چيم ”ڪاوڙيو آهيان؟“، ”ڇا تي؟“ چيم ”اڄ ٽيون ڏينهن ٿيو آهي، توهان مون کي نوڪرن وانگر اڪيلو ماني پيا کارايو. مون ڏوهه ڪهڙو ڪيو آ. مان ماني ڪو نه کائيندس!“ اچي ششدر ٿي، اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيس. مون گرهه ٺاهي کارايومانس ته کائي ويئي. ائين خدا خدا ڪري اٽڪل سٽڪل سان رٺل کي پرچائي ويس. خوش ٿي وئي. منهنجو پنهنجو تجربو آهي ته سالن گذرڻ کان پوءِ پيار گهٽجي نٿو. پاڻ وڌي ٿو، سو اٺن ٻارن جا ماءُ پيءُ ڪيئن رُٺا ۽ پرچيا.
اسان جو هني مون ٿيو. شاديءَ کان اٺاويهه سال پوءِ، جڏهن ٻار به اچي جوان ٿيا هئا. ٿيو هئين جو منهنجي بدلي ٿي اسلام آباد. مون اڪيلي وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو. کيس به سمجهايم ته ”پاڻ غريب آهيون. ڀاڙا ڀري ڪونه سگهنداسون. ٻار به رُلي ويندا، مان مهيني ماسي سرڪاري ڪم سان پيو ايندس.“ منهنجي ڳالهه کي رد ڪد ڪونه ڏنائين. پر سڄي تياري ڪري مون کان لڪائي پنهنجي لاءِ به هوائي ٽڪيٽ گهرائي ڇڏيائين. مون کي هلڻ مهل پتو پيو ته هيءُ به هلي ٿي. شاهده ۽ بدر ته کڻي وڏڙا هئا پر شبني ۽ ساجد ته معصوم هئا. انهن کي به ڇڏي ڏنائين، ڀائرن ڀينرن حوالي. سندس اهڙي حرڪت تي مون کي هڪ قسم جي خوشي ۽ آٿت به ٿيو.
اسلام آباد ۾ رهياسون ايم اين اي هاسٽل ۾. سٺو ايئرڪنڊيشنڊ ڪمرو: قالين، صوفا، پلنگ، ٽيليفون، نوڪر چاڪر گهنٽيءَ تي اچن. ماني ٺهي ٺڪي ملي، سچو پچو هني مون ٿي ويو. شاديءَ دوران اهڙا خوشگوار ٻه سال لاڳيتو مون اڳ ۾ ڪونه گذاريا. هاڻ چوان ٿو ته انگريزن واري اها هني مون جي رسم ڏاڍي چڱي ۽ ضروري آهي . خلاصا زال مڙس پنهنجو پاڻ ۾ هجن تصور ئي ڪري سگهجي ٿو ته ڪهڙا نه چڱا گذريا هوندا. مهيني ٻئي ڪراچي سرڪاري طرح سان ايندا هئاسون. وري واپس گڏ. سندس مون تي وڏا ٿورا آهن. البت ٻارن جي تانگهه رهندي هئس. هڪ دفعي چيائين ته ”ساجد مون کي گهرائي ڏيو!“ ساجد به اچي ويو. معصوم ٻار به وڏي وندر آهي. منهنجي عمر 55 سال ۽ سندس عمر 45 سال ڏاڍو ڪامياب هني مون گذاريوسون. ڪوهه مري به وياسين ته سوات به وياسين. پشاور ۽ لاهور ته سرڪاري دورا ٿيندا هئا. خوب گهميا سون سو به وڏي شان مانَ سان. شالامار ۾ ته اسان لاءِ چانهه وغيره جو بندوبست ڪيو ويو پر شاهي قلعي جي شيش محل ۾ اسان لاءِ ٽيبل ڪرسيون لڳائي چانهه پاڻي ڪرايو ويو. ان وقت منهنجا سمورا گهر ڀاتي موجود هئا ۽ اڄ تائين ياد ڪندا آهن ته هنن مغلن جي شيش محل ۾ ٽيبل ڪرسين تي ويهي چانهه پيتي. شاهي قلعي جا تهه خانا به اسان لاءِ کولي ڏيکاريا ويا.
آفيسري جا اهي مزا آهن. ٻيو ته ڪجهه ڪونهي سڪي پگهار مان پُورت ئي ڪانه پوي. ٻارن لاءِ ته ٺهيو. پر مون لاءِ به اهي يادگار گهڙيون آهن. خاص ڪري جڏهن رفيقه حيات ساڻ هجي.
مون کيس ائين سڄو پاڪستان ته وڏي شان مان سان گهمايو پر لنڊن ۽ آمريڪا به گڏ وٺي ويس. جتي ڪٿي عزت آبرو ۽ شان مان سان رهياسون. آمريڪا ۾ ته منهنجو ننڍو ڀاڻيجو بابر ڪارکڻي آيو ۽ سمورو وقت اسان سان ساڻ رهيو. سندس دوستن دعوتون به ڪيون. وڏي ڳالهه ته پنهنجي ڪار ۾ ناياگرا فالس (آبشار) تي به وٺي هليو جو هڪ عجوبو آهي. سڄو درياهه پهاڙ تان ڪري ٿو. پهاڙن جي دامن ۾ جهاز وٺي وڃن ٿا ۽ هڪ نه وسرندڙ منظر ڏسجي ٿو. نياگرا فالس جو اڌ آمريڪا ۾ آهي ته اڌ ڪئناڊا ۾، اتي هوٽلون ۽ شاپنگ سينٽر جام آهن. هڪ رات اتي گذاريسون.
ويو هئس علاج خاطر پر آپريشن ڪانه ڪيائون. چي ”دل جو اڌ مئي پئي آهي، ان کي جياري ڪو نه سگهبو!“ منهنجي گهر واري ۽ مان تمام گهڻي ڳڻتي ۽ ٽينشن ۾ هئاسون، پر اسپتالن جي چڪر مان آزاد ٿي، زندگيءَ جو ڀرپور مزو ورتوسين، منهنجي ۽ منهنجي گهرواريءَ جي هاٺي ڏاڍي چڱي آهي. مان پنجونجاهه سالن ۾ ٽيهن پنجٽيهن جو لڳندو هئس ۽ منهنجي گهر واري پنجيتاليهه سالن جي عمر ۾ ويهه پنجويهه سالن جي لڳندي هئي.
هڪ دفعي مان ۽ بدر، ڄام صادق علي سان ملياسون ۽ چيومانس ته ”هي منهنجو پٽ بدر آهي.“ ڄام صاحب کي مزاح جو حس تمام اونچو هو، سو هڪدم چيائين ته: ”ٻنهي مان وڏو ڪير آهي؟“ هڪ دفعي گهر واري ۽ نياڻي کي وٺي ڊاڪٽرياڻي ڏي ويس. ڊاڪٽرياڻي شاهده کي ڏسي منهنجي گهر واريءَ کي چيو ته: ”هيءَ تنهنجي ڀيڻ آهي؟“ مون چيو ته ”اسان جي ڌيءَ آهي!“ آمريڪا ۾ ٻئي گڏ پئي وياسون منهنجي گهر واريءَ کي ڀلي شلوار قميص ۽ بلو رئو پهريل هئا. ڪجهه آمريڪي جوان ويٺا هئا تن مان هڪ رمارڪ ڏنو “pretty” يعني وڻندڙ يا سٺو. اهو رمارڪ اتي جي معاشري ۾ چڱو ليکيو ويندو آهي، پر مان پاڪستاني ماڻهو برداشت نه ڪري سگهيس. وٽن وڃي سوال ڪيم ته، ڇا پرٽي (وڻندڙ) آهي؟ هو پاڻ يا سندس ڊريس. هن جوان ٺهه پهه جواب ڏنو both (ٻئي) پريٽي جي معنيٰ آهي ’من موهيندڙ ۽ سهڻو‘.
آمريڪا ۾ بدامني ڏاڍي هئي. ٺوڙها نوجوان ايندا هئا ۽ چاقو يا جا پستول ڏيکاري ڦري ويندا هئا. آمريڪي ماڻهن خود صلاح ڏني ته ”ويهه پنجويهه ڊالر ضرور پاڻ وٽ پاڇي رکو، ٺوڙها اچن ته کين ڏئي جند ڇڏايو نه ته اجايو ماري ويندا.“ هڪ ليڊيءَ چيو ته ”پا ڪستان وانگر هت به ڦٽڪن جي سزا رائج ڪرڻ کپي، جيئن ٺوڙهن مان جند ڇٽي!“ اسان سعودي عرب ۽ ايران به خوب گهميو. مغرب وارا کين ڀلي ’اڻ سڌريل‘ چون، پر امن امان اهڙو جو آڌي رات جو اڪيلي عورت به امن آرام سان سفر ڪري سگهي يا گهٽين رستن تي هلي. ڦر ته وڏي ڳالهه آهي. چوري به ڪانه ٿئي. دڪاندار دڪان خالي ڇڏي نماز پڙهڻ هليو وڃي. مجال آ جو چوري ٿئي! مغرب جا ملڪ ڇا ۾ سڌريل چئبا؟ شراب خوري ۽ اگهاڙپ ۾؟ جوا ۽ ناچ ۾؟ باقي امن امان ته اصل ڪونه آهي. رنگ نسل جو مت ڀيد به آهي. ڪاري چمڙي، ڦڪي چمڙي يا مسلمان هجڻ تي به ڌڪاريو وڃي ٿو. اسان جا مشرقي نوجوان رڳو پئسي ڪارڻ ۽ نجي آزادي ڪارڻ اتي رهن پيا ۽ ٻيا باقي اهڙي عزت ڪانه اٿن. عزت نفس ٻڏي وڃي ته باقي ڇا بچيو!؟
سعودي عرب ۾ ڌارين کي گهٽ ڪري ڏسن. جِت ڌاريا گهڻا ۽ گهڻي تعداد ۾ ايندا، اتي ايئن ٿيندو. اسان جا پنهنجا مسلمان هندوستاني ڀائر پناهگير بڻجي آيا ته اسان پاڻ کين گهٽ ڪري ڏٺو. هينئر هو پاڻ مڃائي ويا آهن. پنهنجي زور تي، نه ته اسان ته مٿن چٿرون ڪيون ۽ نالا رکيا، آمريڪا ۾ پاڪستانيءَ کي چون پاڪي.
پئسو به وڏي شيءِ آهي. آمريڪي شاهوڪار آهن، اسان غريب ملڪن جا ماڻهو! آمريڪي ۽ سعودي ڄاڻن ٿا ته هي مسڪين ڪمائڻ آيا آهن، ان ڪري مٿن چٿرون ڪن ٿا ۽ نالا رکن ٿا. سعودي وري به شڪر جو رفيق سڏين ٿا. سعوديءَ کي اخي يا ڀاءُ چون، ڌارين کي رفيق. انهيءَ ڪري رفيق جي معنيٰ ئي ٿي وئي آهي ’ڌاريو‘. نوڪرن جيان ڪم ڪيون ۽ سڏجي پاڪي ۽ رفيق اهو سڄي پئسي جو ڪمال آهي. پري ڇو ٿا وڃو. پنهنجي ملڪ ۾ ئي شاهوڪار غريب کان حقارت ٿو ڪري. غريب رڳو نوان ڪپڙا ۽ نئون بُوٽ پاتو ته به چوندا ڏسو ”بک تي ٿو فيشن ڪري!“ ۽ ڪاوڙ پئي ايندين. ٻيو ته ٺهيو ڀاءُ ڀاءُ سان اهڙو ورتاءُ ٿو ڪري. ڀاءُ نه ڪندو ته ڀاءُ جي زال ته اوس ڪندي.
دل آزاري جي ڳالهه ڪيم. الله تبارڪ و تعاليٰ کي منهنجي دل آزاري پسند ناهي. اهڙا کوڙ واقعا لکجن ته دفتر ٿي ويندو. هيءَ ڪا ڪرامت ڪانهي. مان ته گناهگار بندو، وهسڪيءَ جو چشڪو اچي ويو هئم. ٻيا به اڪيچار گناهه ٿيا هوندا. قدرت اهڙي مهربان جو هٿن تي پرتا. اڳ ڪجهه واقعا لکي چڪو آهيان. اتفاق ئي هوندا. پر اهي واقعا ٿيا آهن. ميهڙ جو ايس ڊي او مسٽر سومرو جنهن کي مون امتحان ۾ پاس ڪرايو هو؛ ان مون کي راڌڻ اسٽيشن لاءِ جا صرف نوَ ميل پري هئي پنهنجي جيپ ڏيڻ کان انڪار ڪيو. منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي. وڏو شاڪ لڳم. ڪجهه وقت کان پوءِ مسٽر سومرو عين جوانيءَ ۾ گذاري ويو.
هڪ نوجوان عزازت وارو ڇوڪرو ان کي نوڪري مون وٺرائي ڏني. وري ٻي بهتر نوڪريءَ لاءِ چيائين. اها به کيس وٺرائي ڏنم. چڱو خوشحال ٿي ويو. بدلي ٿئيس يا انڪوائري ٿيس ته به مان کيس بچايان. پنهنجي ننڍي ڀاءُ سان ڪاوڙيو ۽ ساڻس تعلقات قطع ڪري ڇڏيائين. مون کيس پاڻ وٽ سڏي ويهاري سمجهايو. چيومانس ته ننڍي ڀاءُ کي معاف ڪري، مان ٿو معافي وٺرايانس ته ڪاوڙجي چيائين ”مون کي ٺهڻو ئي ناهي ته باقي ڇا“ ائين چئي اُٿي ويو. مون کي وڏو شاڪ آيو. مهيني ٻن کان پوءِ هڪ ڏينهن آفيس مان موٽيو ته کٽ تي آهلجي پيو ۽ گذاري ويو. الائي ڏينهن لڳس الائي ڇا. نوجوان ننڍو نيٽو هليو ويو.
تاج محمد شيخ، سيڪريٽري مواصلات هئو. مان سيڪريٽري اسيمبلي. ڪمال کي ڀٽي صاحب جي دؤر ۾ نوڪري تان لاٿو ويو. ڪمال کي سخت شاڪ پهتو. ويچارو ٺيڪيداري ڪرڻ لڳو. سجاول جاتي روڊ ٺاهيائين، پئسا ٻاويهه لک خرچ ٿي ويا. کيس مليا نٿي. ڪمال منهنجو ڀاءُ اهڙي تڪليف ۾ مون وٽ آيو. مون وزير صاحب مير عطا حسن ٽالپر کي چيو، جنهن منهنجي روبرو شيخ تاج محمد کي زور ڀريو. مون کي چيائين ته ”هاڻ پاڻ وڃي ملينس!“ تاج محمد منهنجو پاڙيسري، ڪاليج ۾ گڏ پڙهياسين، ڪمال جو ته هم ڪلاسي! مان وٽس ويس.مڃيائين ته ”ڪمال ڪم ٻين ٺيڪيدارن کان گهڻو سٺو ڪيو آهي!“ پر بل پاس ڪرڻ کان کتو جواب ڏنائين. دوست ماڻهو ۽ چڱو ماڻهو پوءِ به اهڙو رويو. منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو هفتي جي اندر چيف منسٽر صاحب ڪاوڙجي تاج محمد شيخ کي نوڪري مان ڊسچارج ڪري ڇڏيو. ائين ٿيندو ناهي. نڪو قانوني طرح اهو مناسب آهي ته سيڪريٽري جهڙي اعليٰ عهدي تان ڪنهن کي ائين لاهي ڇڏجي. پر قدرت پنهنجو ڪم ڪري وئي.
عبدالقادر ابڙو منهنجو سؤٽ ٽنڊي محمد خان ۾ انجنيئر هئو. اليڪشن ۾ ڪو مير اعجاز کي ووٽ ڪو نه ڏياريا هئائين. جيئن ئي مير صاحب آبپاشي جو وزير ٿيو ته عبدالقادر تي قدم کنيائين ۽ سندس بدلي ڪيائين. ڀڄندو مون وٽ آيو. منهنجي مير صاحبن سان نيازمندي رهي آهي. سو وٽس ويس ۽ عرض ڪيم. صاف انڪار ڪيائين ۽ چيائين ته اليڪشن ۾ هن سندس مخالفت ڪئي هئي. وري عرض ڪيم ته ٺپ جواب ڏنائين. چيم ”سائين چڱو نٿا ڪيو!“ ڪاوڙجي چيائين ”تون مون کي دڙڪو ٿو ڏئين!“ چيم سائين ”مان ڪامورو ڪچي ڀنڊي، وزير صاحب کي ڪيئن دڙڪو ڏيندس؟ عرض آهي ته هي ڪم ڪري ڏيو؟“ چيائين ”ڪو نه ڪندس! ڪو نه ڪندس!“ ٽي ڏينهن مس گذريا ته 1973ع جو آئين آيو جنهن موجب مير صاحب وزارت تان لهي ويو ڇاڪاڻ ته هو صوبائي اسيمبليءَ جو ميمبر نه هئو پر نيشنل اسيمبليءَ جو ميمبر هئو. هي به هڪڙو اتفاق.
1977ع جي اليڪشن کانپوءِ اسيمبليءَ جو اسپيڪر ٿيو، آغا صدرالدين. آغا صاحب جي مرضي هئي ته مون کي لاهي، سيڪريٽري ڪري پنهنجي پٺاڻ احمد خان بارڪزئي کي. آغا صاحب چيف سيڪريٽري کي به چئي ڇڏيو. منهنجي لاءِ اها ڳڻتي جوڳي ڳالهه هئي. هڪ ته سيڪريٽري جو اعليٰ عهدو به وڃي. ٻيو ته بنگلو ۽ ڪار به کسجي ۽ وري الائي ڪٿي جيڪب آباد، سکر يا ڪٿي به سيشن جج ڪري رکن ته ٻارن جي پڙهائي به خراب ٿئي، جي ڪراچيءَ جي ڪاليجن ۾ پڙهي رهيا هئا.
مان ڪافي پريشان هئس. هڪ ڏينهن نارٿ ناظم آباد کان موٽياسون پئي ته گرومندر اوريان منهنجي گهرو اري چيو ته ”هتي ڪوئي برگيڊيئر ابراهيم صاحب رهي ٿو جو هٿ ڏسڻ يعني پاميسٽري جو ماهر آهي!“ لڙي ٽيپهري جي مهل هئي. منهنجي دل ڪا نه پي ٿي ته ڪو ابراهيم صاحب جو گهر ڳولهجي. پر منهنجي گهر واريءَ جي زور ڀرڻ تي بزنيس رڪارڊر روڊ جي پٺيان واري گهٽيءَ ۾ وياسين ته بنگلو ملي ويو، جنهن تي ابراهيم صاحب جي نالي جي تختي به لڳي پئي هئي. اتي سج به اچي لهڻ وارو ٿيو. ابراهيم صاحب نڪري آيو ۽ وڃي بنگلي جي لان ۾ ويهاريائين. هو فيڊرل گورنمينٽ ۾ جوائنٽ سيڪريٽري رهي چڪو هو. اٿنديئي چيائين ته ”جيڪڏهن هٿ ڏيکارڻ آيا آهيو ته سج لٿي کان پوءِ هٿ نه ڏسبو آهي.“ اسان جي زور ڀرڻ تي ٽارچ ۽ مئگنيفائينگ گلاس وسيلي هٿ ڏٺائين ۽ پڇيائين ته”مسئلو ڇا هي؟“ مون سڄو احوال ڪيومانس ۽ چيومانس ته ”منهنجو باس يعني بالا عملدار مون کي ڪڍڻ ٿو چاهي!“ اطميينان سان چيائين ته ”ائين ٿي ڪو نه ٿو سگهي!“ مون ٻڌايومانس ته ”ائين ٿئي پيو ۽ ٿيڻ وارو آهي!“ چيائين ته، تنهنجو هٿ ٻڌائي ٿو ته جيڪو توکي رنج پهچائيندو سو پاڻ ناڪ آئوٽ ٿي ويندو.“ ناڪ آئوٽ باڪسنگ راند ۾ ٿيندو آهي، جو مخالف اهڙو ڪِرندو آهي جو وري اٿي نه سگهندو آهي. مون چيومانس ته ”منهنجو بالا عملدار ڪو آفيسر ناهي جو مٽجي وڃي، نڪري وڃي يا بدلي ٿي وڃي!“ چيائين ته ”ڪير آهي اهڙو؟“ چيومانس ته ”اسيمبلي جو اسپيڪر!“ ته رڙ ڪري اٿي بيهي رهيو. چيائين ته ”اهو ته منهنجو دوست آهي ۽ روزانو يا ٻئي ٽئين ڏينهن مون کي هٿ ڏيکارڻ ايندو آهي ۽ مان کيس چوندو آهيان ته ’هڪ ڏينهن اوچتو ناڪ آئوٽ ٿي ويندين!’ سبب پڇندو آهي ته سبب جي خبر مون کي به ڪا نه هوندي آهي. اڄ خبر پئي اٿم ته تنهنجي ڪري ناڪ آئوٽ ٿي ويندو!“ مون وري به چيس ته ”اها ته اڻ ٿيڻي آهي!“ ته ٻولائي ٻولائي چيائين ته ”ڏسجان ويٺو!“ گومگو جي حالت ۾ کانئس موڪلايوسون. ڀانيان ٿو ته پئسا به ڪونه ورتائين، نه ته سندس في سؤ کن روپيا هئي. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو ضياءَ وارو مارشل لا لڳو، اسپيڪر لهي ويو ۽ مان ويٺو رهيس. ائين ڪونهي ته مارشل لا ڪو منهنجي ڪارڻ لڳو. لڳي ائين ٿو ڄڻ ٻي ڪا اڻ ڏٺي گورنمينٽ به آهي، جتي اڳواٽ فيصلا ٿين ٿا ۽ اهو ئي ٿئي ٿو جيئن اها گورنمينٽ چاهي ٿي. اهو اڳيئي لکيو پيو هو جو ابراهيم صاحب يقين سان مونکي اڳواٽ ئي ٻڌايو پي ۽ آغا صدرالدين جو سندس دوست هئو کي به خبردار ڪيو ٿي. انهيءَ لڪل گورنمينٽ جا فيصلا ڪيئن ٿا ٿين ۽ ڪيئن ٿا عمل ۾ اچن اهو ڪو وڏو راز آهي. سمجهڻ جو ناهي عقيدي جو سوال آهي.
سو آغا صدرالدين نه رڳو لهي ويو، پر گرفتار ٿي جيل ۾ پيو رهيو ۽ ڪورٽ جون حاضريون ڀريندو رهيو. توبهه! انهيءَ واقعي کان پوءِ مون دوستن کي ڪم ڪار چوڻ ڇڏي ڏنو. اتفاق سان جي ڪم به ڪن ته ڏچي ۾ پون. معمولي ٿيڻ جهڙو ڪم چئبو سو به اهڙي نموني جو نه ٿئي ته ڏک نه پهچي.
اڳ ۾ جيڪي واقعا مان لکي آيو آهيان، تن جي ثابتي به ابراهيم صاحب ڏئي ڇڏي. پوءِ به هڪ وڏو اهم واقعو ٿيو. جو تاريخ جو حصو آهي. اسپيڪر حسين هارون صاحب مون سان نه ٺهيو. مان کيس ٻڌائي ڪرسي ڇڏي گهر هليو آيس ته پرپٺ آرڊر ڪڍيائين ته مونکي نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو. سخت رنج پهتو ته مان ته ساڻس ملي اڳواٽ ٻڌائي نوڪري ڇڏي آيو آهيان. پوءِ پرپٺ ههڙو بدناموسي وارو رويو ڇو؟ آخر ڇو؟ رب کي منهنجو رنج پسند نه آيو ۽ حسين هارون کي تمام ذليل نموني سان اسپيڪر جي عهدي تان لاٿو ويو. اسيمبليءَ ۾ سندس خلاف اهڙو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو. سنڌ جي تاريخ ۾ اڳ اهڙو واقعو نه ٿيو. اڄ تائين حسين هارون صاحب کي سندس سياستي چاهنائن ۾ اهو واقعو رنڊڪ بڻجي آڏو اچي ٿو ته هو نارمل ماڻهو ناهي. انهيءَ واقعي جا وچور مان پنهنجي اڳئين ڪتاب ڪٿا ۾ لکي چڪو آهيان. هن کان وڌ ٻي ڪهڙي ثابتي ته منهنجو رنج، عجيب رنگ لائي ٿو. مان هيءَ ڳالهه زوريءَ مڃايان ڪو نه ٿو، اتفاق ٿي سگهن ٿا. پر حقيقتون پنهنجي جاءِ تي آهن.
اهڙا گهڻائي ننڍا واقعا حياتي ۾ ٿين ٿا، هر ڪنهن سان ٿيندا هوندا. ٿورو ذهن تي زور ڏجي ته ڪيئي عڪس ذهن تي اڀري ايندا جو اڻ ٿيڻيون ٿي ويون هجن. ڪڏهن شدت سان چاهبو آهي ته ڪاش هيئن ٿي پوي ۽ ائين ٿي ويندو آهي. ڪڏهن ٿيندڙ مصيبت لاءِ چاهبو آهي ته ٽري وڃي ۽ واقعي الائي ڪيئن ٽري ويندي آهي ۽ ماڻهو عجب ۾ پئجي ويندو آهي. حياتيءَ ۾ ڪيئي اهڙا واقعا يا اتفاق پيا ٿين. رڳو اسان جو ڌيان ان طرف نه ويندو آهي. ياد ڪجي ته ڪيئي اولڙا آڏو اچي ويندا، آهي ته الائي ڇا؟ والله اعلم.
منهنجي گهر واري درويش هوندي هئي. الله واري. سندس خواب سچا ٿيندا هئا. جيڪا ڳالهه چوندي هئي ٿي ويندي هئي. عجيب واقعا آهن، ڪيترا لکي ڪيترا لکجن، سمجهه ۾ نٿو اچي؟ ان ڪري لکان ٿو ته من ڪي سمجهه وارا سمجهه وٺن. هڪ واقعو آهي ته منهنجي هڪ ننهن ٻارڙا وٺي وڃي جدا رهي. ٻارڙي سان ڪيڏو پيار ٿو ٿئي ،منهنجي گهر واري هڪ ڏينهن ويٺي ويٺي اوچتو چيو ته، ”جيئن مون کي ٻچن کان سڪايو اٿس، تيئن پاڻ ٻچن لاءِ سڪندي!“ مون چيو ”سائين ماءُ آهي. اها ڇو سڪندي. سدائين ٻچن سان گڏ هوندي!“ پاڻ ته گذاري وئي پر کانئس پوءِ اسان جي اها ننهن بيمار ٿي ۽ علاج خاطر ملڪ کان ٻاهر وئي. ٻيئي ننڍا ٻار ڇڏي وئي. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو ڏهه ٻارهن سال يڪو اتي رهي پئي ۽ اتان پئي ٻارڙن جي خير خبر لاءِ فونون ڪندي هئي ۽ تحفا موڪليندي هئي، جيسين ٻار اچي وڏڙا ٿيا. سندن بچپڻو ڏٺائين ئي ڪونه! هيءَ اڳڪٿي اهڙي سورهن آنا سچي ثابت ٿي جو باقي ٻيون اڳڪٿيون لکڻ جو ضرور ئي ڪونهي. اڳڪٿي به اهڙي جو ٻولائي ٻولائي کاڏيءَ تي هٿ رکي چيائين. هي عجيب ڳالهيون آهن. سمجهو ڪي سمجهن. محض اتفاق چئي جند نٿي ڇڏائي سگهجي.
مون لاءِ به دعائون گهرندي هئي ته نمازون پڙهي ۽ الله ڏانهن راغب ٿئي ۽ وڏي حياتي ٿئيس. پاڻ جواني ۾ هلي وئي ۽ مان کک پوڙهو دل جو مريض اڃا پيو جيئان. وڏا وڏا ڊاڪٽر حيران آهن ته مان ڪيئن جيئرو آهيان. دل جو ماهر ڊاڪٽر اظهر فاروقي هر مهيني ٻئي مون کي چڪاسي ٻين ڊاڪٽرن کي سڏيندو آهي ته هي ڪيس ڏسو هي به مون کي چڪاسي وائڙا ٿي اظهر فاروقي کان پڇندا آهن ۽ هو چوندو آهي ته قدرت جو ڪرشمو آهي ۽ لاجواب ٿي مون کي چوندو آهي ته ”ابڙا صاحب اسان کي دعا ڪندو ڪر!“ هيڏا وڏا ڊاڪٽر جيڪڏهن ڪرشمو سمجهن ته مان ڇو ڪين سمجهان ته اهو ڪرشمو منهنجي گهر واريءَ جي دعائن جو آهي! حيدرآباد جي مشهور دل جي ماهر ڊاڪٽر ڪريم عباسي وٽ ويس. ان مون کي ڏسي ڏسڻي آڱر مٿي کڻي آسمان ڏانهن نهاريو. معنيٰ ان کي به ڪرشمو نظر آيو ته مان جيئرو ڪيئن هئس؟
مون کي نمازون پڙهائڻ ۽ الله ڏانهن راغب ٿيڻ جي دعا ڏسو ته ڪيئن ٿي پوري ٿئي. مون ۾ هڪ وِڏ آهي. اٻهرائيءَ جي. اهڙو اٻهرو جو ڀائيندس ته ڪم بيٺي پير ٿئي! آفيس ۾ به ڪلارڪن ۽ پٽيوالن کي کڙي تي کنيون بيٺو هوندس. اصل هٿن ۾ خارش ٿي پوندي. ڪو به سرڪاري يا ڪنهن جو خانگي ڪم بابت ليٽر ايندو ته ڀائيندس ته اتي جو اتي نيڪال ٿئي. ڏينهن وچ ۾ نه پوي. جيڪي به اهڙا ڪم يا جواب طلب ليٽر هوندا هئا، انهن جي لسٽ ٺاهي لکندو ويندو هئس. ٻئي ڏينهن آفيس ۾ پهچڻ سان لسٽ جي وچور موجب ڪم جو پڇندو گهربل ڪلارڪ کي روبرو گهرائي، نيڪال ڪرائيندو هئس. ڊپٽي سيڪريٽريءَ کي فون تي کڙڪائيندو هئس ته فلاڻو ڪم اڃا به نه ٿيو آهي، هڪدم ٿيڻ کپي. سڀ حيران هوندا هئا ته صاحب کي هڪ هڪ ڪم ۽ ليٽر ياد ڪيئن آهن. مون وٽ ته رهيل ڪمن جي ٺهيل لسٽ ٺهيل هوندي هئي. ان ڪري يادگيرو هوندو هئو. انهيءَ ڪري مون وٽ ڪو به ڪم پينڊنگ ۾ يا التويٰ ۾ نه هوندو هئو. ان ڳالهه جا خود مخالف ڌر وارا معترف هئا ۽ چوندا هئا ته سرڪاري ڌر کي سيڪريٽري نهايت قابل ملي ويو آهي جو شڪايت جو موقعو ئي نٿو ملي. هڪ مخالف ڌر جي مميبر جناب مدني صاحب ته اسيمبلي هال ۾ منهنجي اهڙي ساراهه ڪئي حالانڪ مدني صاحب پاڻ ڪامورا شاهي جو هڪ اهم ڪامورو رهيو هو.