8
رڳو سنڌ ۾ نه، پنجاب ۾ انهيءَ کان به حالتون خراب هيون. پروفيسر عبد الله ملڪ جيڪو خود پنجابي ۽ ناليوارو دانشور آهي سو پنهنجي مشهور ڪتاب ”پنجاب ڪي سياسي تحريڪين“ ۾ لکي ٿو ته پوليس يا فوج، رڳو ڀرتي ڪرڻ خاطر ڪنهن ڳوٺ طرف ويندي هئي ته سڀ مرد ڀڄي وڃي ٻيلن ۾ لڪندا هئا ته متان کين فوج ۾ ڀرتي ڪيو وڃي. ائين پروفيسر صاحب پنجاب جي انهيءَ دعويٰ جو ڀانڊو ڦوڙيو آهي ته پنجابي ڪا بهادر، ويڙهو ۽ فوجي جذبي واري قوم آهي. حقيقت ۾ انگريزن پنهنجي مخصوص پاليسي هيٺ ميانوالي ۽ جهلم جي ماڻهن کي زوريءَ فوج ۾ ڀرتي ڪيو. هڪ دفعي مون سان مير علي احمد خان ٽالپر ڳالهه ڪئي ته هن هڪڙي وائسراءِ هند جا رمارڪ پڙهيا هئا جنهن لکيو هو ته، ”پنجابيءَ کي مٿي تي هٿ ڦيرجي، پٺاڻ کي خريد ڪجي، بلوچ کي عزت ڏجي ۽ سنڌيءَ کي دٻائي رکجي.“ انگريزي ۾ آهي ته:
Placate the Punjabi, Purchase the Pathan, Supress the Sindhi and Honour the Baloch.
ڏسو ته حاڪم انگريز جو ڪيئن نه قومن جي نبض تي هٿ هو. اڳي اهو رواج هو ته وائسراءِ، گورنر، ڪمشنر ۽ ڪليڪٽر پنهنجا تاثرات مشاهدا ۽ مشورا هڪ مخصوص ڪتاب ۾ لکي ويندا هئا. قومن، قبيلن، سردارن، وڏيرن ۽ عام ماڻهن بابت به. اهي سرڪاري ڪتاب هٿ ڪجن ته تاريخ جو بهترين ذريعو ثابت ٿي سگهن ٿا. اهڙو ڪتاب، عبدالقادر ابڙي جڏهن هو جيڪب آباد ۾ ڊپٽي ڪمشنر هو ته مون کي ڏيکاريو هئائين پر پڙهڻ ڪونه ڏنائين جو منجهس ڪيترن ئي سردارن ۽ معززن جا نجي زندگي بابت سچا سچا احوال، حوالن سان لکيل هئا. اهو ڪتاب جنرل جان جيڪب کان وٺي مسٽر رڊلي ۽ ٻين ڪيترن جي هٿ اکر لکيل هو. هاڻي به آفيسرن کي اهڙيون هدايتون ڏجن ته مستند تاريخ جو هڪ وڏو ذخيرو محفوظ ٿي ويندو. جس هجي سائين حسام الدين راشدي ۽ پير علي محمد راشديءَ کي جو اهڙا ضخيم ڪتاب لکي سنڌ جي سماجي توڙي شخصيات جي مڪمل تاريخ قلم بند ڪري ويا آهن. مان به هي تفصيل ان ڪري ويٺو لکان ته حقيقتون فاش ٿين ۽ هر ڪو صورت جو اصلي روپ ڏسي سگهي. هي جو عبدالقيوم چاچڙ ۽ هارون صاحب کي پڪ هئي ته ابڙو ضرور ڇهه سؤ رپيا بچائي ويو هوندو، سو حقيقت ۾ سندن پنهنجو اندر پيو ٻولي. پاڻ جيڪڏهن ان پوزيشن ۾ هجن ها ته ضرور ڇهه سؤ رپيا کائي وڃن ها. ۽ 1986ع جا ڇهه سؤ رپيا اڄ جي ڇهن هزارن برابر آهن. اندر جو برو ماڻهو، هر ڪنهن ٻئي جي لاءِ اهو ئي سوچيندو جو هو خود پاڻ آهي.
پر ٻيو هڪ مسئلو تمام ڳنڀير ۽ سوچ طلب آهي جنهن جو مڪمل جواب مون وٽ ڪونه آهي. منهنجيون ٽيئي نياڻيون مارئي عرف شاهده، رابيل ۽ شبانه بلڪل نيڪ، خدمتگار، هر ڪنهن جي ڪم اچڻ واريون بلڪ الله واريون آهن. دشمن کي به تڪليف ۾ ڏسنديون ته ننڊ ڦٽي پوندن ۽ انهن جي هڙئون وڙئون مدد ڪنديون. سندن اوڳڻن کي به گڻ ڪري پيش ڪنديون. سو شاهده مون کان ڏاڍو اڻانگو سوال پڇيو ته ”بابا ائين ڇو آهي جو چڱائي جو بدلو، الٽو برائي سان ڏنو ٿو وڃي!“ سنڌي روايت جو سهارو وٺي چيم ته ”بابا وڇونءَ جو ڪم آهي ڏنگ هڻڻ، نانگ کي کير پياربو ته به ڪکيندو.“ شاهده تمام سمجهدار آهي. مطمئن نه ٿي. مان خود به مطمئن نه آهيان. چيائين ”چڱائيءَ جو بدلو اسين گهرون ڪونه ٿا، نڪو چڱائي مڃوتيءَ لاءِ ڪيون ٿا، پر موٽ ۾ گلا طعنا ۽ گاريون ملن ته ڏک ته ٿئي ٿو.“ چيائين ”جيڪي زالون مڙسن جون کڙيون تپائي ٿيون رکن ۽ سندن ويهڻ وهه ڪري ٿيون ڏين، مڙس انهن تان ٻلهار پيا وڃن ۽ جيڪي زالون ڏينهن رات مڙس جو اونو رکن ۽ خدمتون ڪن انهن جو قدر ئي ڪونهي، چئبو ته چڱائي غلط پاليسي آهي.“ مان انهيءَ سوچ کي سختيءَ سان رد ڪيان ٿو. جنهن عورت خدمت کي شعار بڻايو سا نيٺ وڃي اعليٰ منصب تي پهچندي، گهر ڌياڻي ٿيندي ۽ حڪم هلائيندي تنهن ڪري واٽ اهائي وٺبي.
سوال جو باقي حصو ڏاڍو اڻانگو ۽ حل طلب آهي ته چڱي سان برائي ۽ بري سان چڱائي ڇو ٿي ڪئي وڃي. مان وري به وڇون ۽ نانگ جو مثال ڏيندس. ڀلا ڇا ڪيان. ڳالهه اها آهي ته ڪن ماڻهن جي اندر ۾ وڇون ۽ نانگ ويٺا آهن، انهن ماڻهن جو ضمير مري چڪو آهي. هو خود غرض ۽ خود پسند ٿي پيا آهن ۽ ساڙ ۽ حسد ۾ پيا پڄرن ته ٻيو ڪو ماڻهو کانئن بهتر ڇو آهي. ساڙ ۽ حسد انهيءَ ڏنگ يا چڪ جي ڄڀيءَ کي هوا ٿو ڏئي ۽ اها ڄڀي ڀڙڪو کائي، ڏنگ يا چڪ هڻي اطمينان سان ڦڻ ڪڍي ڄڀ مرڪائي، ور وڪڙ کائي پنهنجي اونداهي ٻِر ۾ اطمينان سان ويهي ٿي رهي. اهڙا زهريلا جانور پنهنجي زهريلي عمل تي خوشي ۽ اطمينان حاصل ڪن ٿا. ساڙ حسد ۽ بنيادي بڇڙائيءَ کي ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ خود الله تبارڪ و تعاليٰ قران حڪيم ۾ نبي ڪريم صلي الله عليھ وسلم جو رحمت اللعالمين هو، کي فرمايو ته، ”تون ڇا به ڪرين، هو ايمان ڪونه آڻيندا، سندن اندر ۾ مرض آهي جيڪو جيئن پوءِ تيئن وڌندو رهي ٿو. اهي انڌا آهن، ٻوڙا آهن ۽ سندن اکين تي پڙدا چڙهيل آهن، پوءِ هو نه سمجهندا. انهن جو مثال اهڙو آهي جو پنهنجي ڀرسان باهه ٻاري چون ته روشني آهي حالانڪ ان محدود دائري کان ٻاهر کين اوندهه کانسواءِ ڪجهه به نظر نه ايندو. وڄ جي روشني ۾ ٿورو هلي وري اوندهه انڌڪار ۾ ٿاٻڙندا رهندا.“ هيڏي وڏي قرآني فيصلي کان پوءِ به اطمينان نٿو ٿئي ته چڱائيءَ جو بدلو چڱائي ڇو نٿو ٿئي. ان جو جواب اهو آهي ته ٿيندو. ضرور ٿيندو. چڱائي جو بدلو نيٺ ملندو پر صبر شڪر ۽ ور ور چڱائي ڪرڻ سان، ماڻهو نه، ته الله ڏيندو. معاشرو ڏيندو، اوڙو پاڙو ڏيندو ۽ ڪو سجاڳ ضمير ڏيندو. وڏي ڳالهه ته پاڻ چڱائيءَ جي موٽ جو نه انتظار ڪجي نه آس رکجي. پر شاهده مائي چوي ته ”دعا ڪيو ته اسين اهڙا فرشتا ٿيون، اسين ته انسان آهيون.“ هائو، ڏک ڏاکڙا ته ڏسڻا پوندا، ان کانسواءِ سک ڪٿان ايندو. ته به شاهده مائي چوي ته ”توهان زور آهيو، اسان بس ڪئي.“ هوءَ به برابر آهي. ماڻهو ايڏو وڏ گڙدو، ايڏو ڪشاده دل ۽ ايڏو وسيع النظر ۽ فقير منش ڪٿان ٿيندو.
سالڪ چون ٿا ته رياضت سان ٿيندو. اهو به بلڪل صحيح پر الله چاهي ته ڪن کي ماءُ پيٽان ئي اهڙو ڪري ڇڏي ۽ ان کي اُمي چئبو آهي. جيئن ڪئمبرج جو پڙهيل ڪئنٽيب، آڪسفورڊ جو پڙهيل آڪسان ۽ عليڳڙهه جو پڙهيل عليگ، تيئن ماءُ پيٽان عالم ٿي آيل اُمي. هونئن الله تبارڪ و تعاليٰ انسانن جي تقدير ۾ خسارو لکي ڇڏيو آهي، سواءِ انهن جي جن ايمان آندو (يقين رکيو) چڱا عمل يعني چڱايون ڪيون ۽ حق يعني سچ ۽ صبر جي تلقين ڪئي. هاڻي ته بس. الاهي فيصلو مڃڻو پوندو. ماڻهو تيسمار يا ’عقل ڪل‘ بڻجي پاڻ فيصلا نه ڪري، هدايت لاءِ رجوع ڪري. سچ، صبر ۽ چڱائي جو ترهو ٻڌي. راهون پاڻهئي کلي پونديون ۽ ڪنڊا ڪرڙ هٽي ويندا. واٽ وِندر جي وڻ پيا ڏسيندا. شاهده مائي ته صابرين مان آهي پر رابيل چوي ٿي ته ”مونکان سُٺو نٿو ٿئي مان ته بڇڙائيءَ کي بڇڙائي چئي بڇڙي جي منهن تي ڦهڪائي ڪڍيندس.“ اهو به شايد صحيح هجي ڇاڪاڻ ته بڇڙائي تي چشم پوشي ڪرڻ بڇڙائيءَ کي هٿي ڏيڻ ۽ بڇڙي کي شهه ڏيڻ برابر آهي ته ڀلي وتي شريفن جون ٽوپيون لاهيندو. هاڻي هن تضاد کي مان ڪيئن منهن ڏيان؟ پر صبر جو مطلب اهو ناهي ته ظلم ۽ سياهه ڪاري تي اکيون پوري ڇڏجن. صبر جو مطلب آهي ته چڱائي جو عمل مسلسل جاري رکجي. نتيجي کان بي نياز رهجي. نتيجو الله تي ڇڏجي. ظالم کي ظلم کان روڪڻ خود هڪ وڏي چڱائي آهي. فرمايو ويو آهي ته مومن هڪ ٻِر مان ٻه دفعا نه ڏنگبو آهي. اها غلطي مون ڪئي آهي. مان مڃان ٿو. تنظيمي معاملن ۾ مان ڪمزور ته نه آهيان پر شخصي معاملن ۾ حد کان وڌيڪ نرم دل يا ڪمزور آهيان. عبدالقيوم چاچڙ ۽ مسٽر ولي محمد بلوچ مونکي ٻن دفعن کان وڌيڪ ڏنگيو پر مان وري وري مٿن احسان ڪندو رهيس يا بيوقوف بڻجندو رهيس. ان معاملي ۾ سياستدان ڏاڍا زيرڪ ۽ دورانديش ٿين ٿا. مون جڏهن ولي محمد بلوچ کي اٺهٺ سالن جي ڄمار ۾ غوث علي شاهه صاحب تي زور ڀري ٻيهر نوڪريءَ ۾ رکايو ته شاهه صاحب ٿورن ئي ڏينهن کان پوءِ مون کي چيو ته ”ڏسجانءِ ته اهو ئي تنهنجا پير ڪڍندو!“ ٿيو به ائين. پر ڇا ڪجي هر ماڻهو پنهنجي طبيعت کان مجبور آهي. اهو مان فخر سان چئي سگهان ٿو ته مون ڪنهن به ماتحت کي يا ڪنهن به ماڻهوءَ کي نقصان نه پهچايو آهي.
چوندا آهن ته جنهن کي ڪو دشمن نه آهي انهيءَ کي ڪو دوست به نه هوندو. مان انهيءَ مقولي جي نفي ڪريان ٿو ۽ پاڻ کي ثبوت طور پيش ڪريان ٿو. دوستن جي معاملن ۾ مان نهايت خوش نصيب رهيو آهيان. مون کي دوست اهڙا مليا آهن جو ذڪر ڪندي ڪندي دفتر ڀرجي ويندا پر ڳالهيون ڪونه کٽنديون. باقي آغا رفيق جهڙا دوست، الله دشمن کي به نه ڏئي. هاڻي به چوڏهن پندرهن سينئر آفيسرن کي ريٽي. سياسي اثر رسوخ هلائي، پروموشن وٺي ويو آهي. ڇا اها ڪنهن مهربان دوست سان سڄڻائپ آهي؟ اهڙا ماڻهو انهيءَ کي ڪاميابي ٿا سمجهن ۽ کڳيون ٿا هڻن. اها ڪاميابي ناهي، غلطي آهي ۽ نيٺ رنگ لائيندي. الله سڀني کي پناهه ۾ رکي. وڏڙا دعا گهرندا هئا ته ’الله حقئون به رکي ناحقئون به رکي. سڀ ڏي خير!‘ مسٽر ولي محمد بلوچ، عبدالقيوم چاچڙ ۽ آغا رفيق صاحب شخصي مفاد خاطر هارون صاحب کي ڀنڀلائي برغلائي مونکي ڊسمس ڪرڻ جو غلط ۽ غير قانوني قدم کڻايو. هارون صاحب ته ان جو نتيجو ڀوڳيو. ولي محمد جو وسوڙل ۽ وهمي هو سو هٿ ٻڌي مون کي چيائين ته سائين مون کي دعا ڪيو ۽ معاف به ڪيو.
هارون صاحب جو باب ختم ڪجي. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ هو پير علي محمد شاهه راشدي وٽ ويو ۽ چيائين ته کيس ڪو اهڙو نسخو ڏئي يا گر سيکاري جو هو سنڌ جو ليڊر ٿي سگهي. پير صاحب چيس ته ”ڦٽائين ٿو جمال ابڙي سان ۽ خواب ٿو لهين سنڌ جي ليڊري جا!“ اها ڳالهه مون سان محترمه بيگم ممتاز راشدي صاحبه ڪئي جا خير سان حال حيات آهي. پير صاحب سان منهنجو ڪو اچ وڃ جو رستو ۽ ڪا گهڻي واقفيت به ڪانه هئي پر هو هڪ نهايت ذهين، عقلمند، عالم ۽ سياست جي رڳ رڳ کان واقف هو. چرچل وانگر سياست سندس رڳن ۾ ڊوڙندي هئي. پير صاحب جڏهن گذاري ويو ته مان سندس تڏي تي ويس. سائين جي ايم سيد ويٺو هو. سندس هڪ پاسي محمود هارون صاحب ۽ ٻئي پاسي حسين هارون ويٺا هئا. مون سائينءَ جي ويجهو ويهي ساڻس هٿ ملايو. سائينءَ پڇيو، ”ميان جمال الدين هينئر ڪٿي آهين؟“ مان رٽائر ڪري چڪو هئس. مون حسين هارون ڏانهن نظرون کپائي سائينءَ کي چيو ته ”هاڻي ڪنهن جو نوڪر نه آهيان!“ سائين به اتر ڏنو ته ”تون ڪڏهن به ڪنهن جو نوڪر نه رهيو آهين!“ اهو سائينءَ جو سرٽيفڪيٽ هو جو مون اکين سان لاتو. سائين ايڏو باخبر هو جو ڄاتائين ٿي ته چوٽيهه سالن جي لمبي سرڪاري نوڪريءَ ۾ مون ڪنهن جي غلامي ڪانه قبولي هئي، نه ڪنهن جي ڪاڻ ڪڍي هئي.
چيئرمين ائنٽي ڪرپشن جي حيثيت ۾ مون جڏهن سنڌ جو گشت ڪيو ته ان بابت باقاعده هڪ سرڪاري نوٽيفڪيشن نڪرندو هو جنهن ۾ ڊي سي، ايس پي ۽ ٻين آفيسرن سان ميٽنگ جا پروگرام ذري پرزي ڄاڻايل هوندا هئا. ان ۾ مون هڪڙو اسم سرڪاري طرح داخل ڪرائي ڇڏيو ته سن ۾ سائين جي ايم سيد سان ملڻ، مون پوليس جي اٽالي کي ٻاهر بيهاري سائينءَ سان خلاصي ملاقات ڪئي ۽ صلاح مشورا ورتا. مطلب ته رڳو هو سائينءَ سان ملڻ ۽ پوليس عملي کي ٻڌائڻ ته سائينءَ جي ڪيئن عزت ڪبي آهي. حسين هارون صاحب ننڍو نيٽو نوجوان، دولتمند ۽ سياسي خاندان جو ماڻهو آهي. سندس چاچا، يوسف هارون ۽ محمود هارون پيرسن ٿي چڪا آهن. حسين هارون لاءِ ميدان کليل آهي. جيڪڏهن هو عوامي ماڻهن ۾ وڃي صبر ۽ نوڙت سان سياسي کيتر ۾ ڪاهي پوي ته هو ڪامياب ٿي سگهي ٿو پر کيس ڄاڻڻ کپي ته سياست چالاڪين ۽ ٻين جي ترن ڪڍڻ جو نالو ناهي پر هڪ نهايت مقدس ۽ نيڪ جذبن جو نالو آهي جنهن ۾ عوام جي امنگن سان گهري وابستگي لازم آهي. شخصي مفاد کي بلڪل پاسيرو رکجي ۽ عوامي مفاد لاءِ پاڻ ارپڻ ڪجي ۽ ذاتي خوشيون ۽ اميدون قربان ڪري ڇڏڻ کپن. پوءِ پاڻهي ايندو هوت. ٿٿان ڦٿان ۽ ڦٿڪڻ مان ڪجهه نه ورندو. مسلسل عمل، مسلسل قربانيون ۽ حق ۽ صبر جي تلقين لازمي امر آهن ڪاميابيءَ لاء.ِ سا ڪاميابي به ڪا پنهنجي جند جيءَ لاءِ ڪانهي، پر عوام جي ڀلي خاطر آهي. هڪ دفعي مشهور قانوندان ۽ فلسفي مرحوم اي ڪي بروهي صاحب تقرير ڪندي چيو ته ”حڪومت اهڙي ماڻهوءَ جي حوالي ڪجي جو حڪومت ڪرڻ نه چاهي.“ مون کي سندس ڳالهه ڏاڍي وڻي. جيڪو حڪومت ڪرڻ نه چاهي ۽ ان کي تڇ سمجهي، اهو ضرور انصاف پسند ۽ اعتدال پسند هوندو ۽ خود پسندي ۽ خود غرضيءَ کان مبرا هوندو. اهڙو ماڻهو پاڻ کي هيڻو ۽ نهٺو ۽ عوام کي طاقتور ۽ خوشحال رکندو. اهائي ڪسوٽي آهي چڱائي ۽ برائيءَ جي.
اسان وٽ نام نهاد پير فقير، گڏهڙيءَ تي چڙهي اچن ۽ ڏسندي ڏسندي مرشد بڻجي ڪوٽن ۽ ماڙين ۽ زمينن ۽ جاگيرن جا مالڪ بڻجي وڃن ۽ سندن مريد وڃن پؤڻا پوندا ۽ سندن حال اهيئي روهه رلا مٿي کلا. اسان وٽ لاڙڪاڻي ۾ هڪڙو ملا سڳورو خيرپور ناٿن شاهه، ڪڏڻ واهه جي ڪپ تان ڀڄي اچي مشورين ۾ ويٺو جو پوءِ مشوري شريف ٿي ويو. مون پنهنجي ڪنن سان کيس تجر باغ ۾ تقرير ڪندي ٻڌو. فرمائي رهيو هو ته، ”لائوڊ اسپيڪر تي تقرير ڪرڻ غير اسلامي آهي. جيڪو به لائوڊ تي تقرير ٿو ڪري سو گڏهه جون هينگون ٿو ڪري!“ خدا جو شان مون ان ئي بزرگ کي لائوڊ تان سندس ئي زبان ۾، رڙيون ڪندي ٻڌو. سندس عقيدتمندن ۾ شيخ برادريءَ جا مڙد توڙي عورتون تمام گهڻا هئا. شيخ صاحبان، تاجر برادري جا ماڻهو خوشحال، دولتمند، نرم مزاج ۽ عقيدي جا وسوڙل آهن. بزرگ سڳوري مال ملڪيت، جايون ڪوٽ ۽ زمينداريون حاصل ڪري ورتيون ۽ پنهنجين ٻنين تي مريدن کان مفت هارپو ڪرائڻ لڳو. خود سندس شيخ مريد به سندس عجيب و غريب ڪهاڻيون ٻڌائڻ لڳا جن جو ذڪر ڪرڻ مناسب ناهي. ٻيو ته ٻڌي ڳالهه نه ڪجي ته چڱو. باقي جيڪي مون پاڻ ڏٺو سو مان چئي سگهان ٿو.
خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ جو خود هڪ انصاف پسند، نيڪ نمازي بزرگ هو، اهو به سندس معتقد هو ۽ وصيت ڪئي هئائين ته سندس جنازي کي غسل اهوئي بزرگ ڏئي ۽ جنازي نماز به اهوئي پڙهائي. 1950ع جو ذڪر آهي. خانبهادر صاحب رات جو پنهنجي اوطاق تي کٽ تي ليٽيو پيو هو ته ڪي مزور گڏهن تي سرون ڍوئي لانگهائو ٿيا ته کين روڪي چيائين ته ”ابا اهي سرون اسان جي مسجد وٽ لاهي وڃو!“ هنن عرض ڪيو ته ”سائين هي پرئين ڳوٺ کنيون ٿا وڃون انهن اڳواٽ پئسا به ڏئي ڇڏيا آهن!“ چيائين ته ”بابا اسان کي انهن کان وڌيڪ ضرورت آهي، پئسا وٺو ۽ اهي سرون مسجد وٽ لاهي وڃو!“ خانبهادر صاحب جو حڪم ڀلا ڪير ٽاري؟ سو پئسا وٺي سرون مسجد جي دروازي وٽ لاهي هليا ويا. صبوح جو نماز مهل خانبهادر صاحب وفات ڪئي ۽ اهي سرون سندس قبر تي ڪم آيون.
سندس جنازي تي مان ۽ ادا شمس پهتاسون. خلقون ويٺيون هجن تڏي تي، گلمن غاليچن تي. عام توڙي معزز ماڻهو پٽ تي ويٺا هئا. دستور به اهو آهي. خانبهادر صاحب جا ٻئي فرزند حاجي غلام مصطفيٰ خان اسراڻ ۽ روشن علي خان اسراڻ ڪنهن اوسئيڙي ۾ هجن. اتي اچي ڏهه ٻارهن وڳا ۽ تپش به شروع ٿي ته پڇيو سين ته ”ڇاجي دير آهي؟“ چيائون ته ”مولوي صاحب ڏي جيپ موڪلي اٿئون، اچي ته غسل به ڏئي ۽ جنازي نماز به پڙهائي.“ نيٺ مولوي صاحب آيو ته چيلهه تي هٿ رکي بيهي رهيو. چيائونس ته ”سائين ويهو!“ ته چؤڦير نظر ڦيرائي بيٺو رهيو ۽ نه ويٺو ته حاجي صاحب نوڪر کي هڪل ڪئي ”مولوي صاحب لاءِ ڪرسي آڻيو!“ هڪ نوڪر سٽ ڏئي موڙو کڻي آيو ته مولوي صاحب ان تي ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي ويهي رهيو. ڇا هي تڪبر نه آهي؟ ڇا جنهن ۾ رتيءَ ڀر به تڪبر آهي اهو جنت جو حقدار آهي. الله غيب جو علم رکي ٿو. اسان کي خبر نه آهي. ٿي سگهي ٿو بزرگ سڳوري کي گوڏن جو سور هجي پر ائين چيائين ڪونه.
حاجي صاحب کيس خانبهادر صاحب جي خواهش ٻڌائي عرض ڪيو ته مولوي صاحب هلي غسل ڏئي پر هن صاحب انڪار ڪندي ساڻ آندل مريدن ڏي اشارو ڪيو ۽ انهن وڃي غسل ڏنو ۽ بزرگ سڳورو ڏاڍي مڳيءَ سان ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي ويٺو رهيو. جنازي نماز پڙهايائين ۽ دعا به گهريائين ۽ جلدي ۾ اٿيو ته حاجي صاحب سڄا سارا پنج سؤ رپيا ڪڍي کيس ڏنا ته هٿ سان مريدن ڏي اشارو ڪيائين ۽ انهن پئسا ورتا. حاجي صاحب عرض ڪيو ته خانبهادر صاحب جي ايصال ثواب لاءِ خير خيراتون ۽ ختما ڪيئن ڪيا وڃن؟ بزرگ صاحب وڏي اعتماد سان چيو ته ”بس ڪا ضرورت ڪانهي. اسان سندس حق ۾ دعا گهري اها ڪافي آهي، ويو جنت ۾.“ اهو به هڪ قسم جو تڪبر. ٻيو به اکين ڏٺو واقعو ته بزرگ صاحب ريل گاڏيءَ مان لاڙڪاڻي اسٽيشن تي لٿو ته چيائونس ته جيپ ٻاهر بيٺي آهي ته ناراض ٿي پيو ته جيپ مٿي پليٽ فارم تي ڇو نه آندي وئي آهي؟ مريد ڀڳا، سو پاسي وارو در کولائي جيپ مٿي پليٽ فارم تي چاڙهيائون تڏهن بزرگ صاحب بالم ٿي جيپ ۾ ويٺو. ڇا اهو تڪبر نه آهي؟ و الله اعلم.
تازو هڪ ٻيو به بزرگ صاحب ساماڻو آهي. سيد محمد شاهه جنهن ڏسندي ڏسندي قنبر ڀرسان هڪ درگاهه جوڙائي آهي. رئيس زين العابدين عرف روشن علي خان اسراڻ سندس ڏاڍو معتقد هو. هڪ ڏينهن رئيس جي اوطاق تي ويٺو هئس ته هڪ ماڻهو سهڪندو آيو ۽ ٻڌايائين ته سائين محمد شاهه آيو آهي. رئيس هڪدم اٿي کڙو ٿيو ۽ مون کان پڇيائين ته توهان هلندا. مون هائو ڪئي. ٻئي تڪڙا تڪڙا ورهانگهون ڀريندا ڳوٺ کان ٻاهر مسجد وٽ پهتاسون ته شاهه صاحب جيپ ۾ ويٺو هو. اسان هٿ ڏنس. چيائين ته مسجد ۾ ٿا هلون. مان رئيس، شاهه صاحب جا ٻه ٽي خادم ۽ هڪ ٻه ٻيا ماڻهو مسجد طرف هلياسون ته شاهه صاحب ٻانهون لوڏيندو سڀني جي اڳيان هلندي اچي مسجد ۾ بيهي رهيو. سندس خادم ڊوڙندا آيا ۽ غاليچي نما مصلو وڇايائون ۽ طول وهاڻو به رکيائون. شاهه صاحب اتي ويٺو ۽ اسان سندس آڏو گوڏا ڀڃي ويٺاسون. شاهه صاحب به چار دنياوي ۽ ديني ڳالهيون ڪري اٿيو ۽ اچي پنهنجي جيپ ۾ ويٺو. رئيس کيس چانهه پاڻي، مانيءَ جي دعوت ڏني پر شاهه صاحب ڪوئي معقول عذر ڏئي هليو ويو.
موٽي اوطاق تي پهچي رئيس مون کان منهنجا تاثرات پڇيا. مان ماٺ. نيٺ ٻه ٽي دفعا سوال ورجائي رئيس چيو ”چئي ڏي، مان دل ۾ ڪونه ڪندس!“ مون چيو رئيس مان ڇا ٿو چئي سگهان باقي هڪ حڪايت پڙهي اٿم سا ٻڌايان ٿو، ”سيد علي هجويري، داتا گنج بخش وٽ ڪو اوپرو شخص آيو ۽ وٽس ٻه ٽي ڏينهن ٽڪي بغير ڪنهن سبب جي موڪلائي هليو ته سيد علي هجويري رحمت الله عليھ کانئس پڇيو ته اي شخص آيو ڪيئن هئين ۽ وڃي ڪيئن پيو؟ ان شخص جواب ڏنس ته ٻڌو هئم ته تون وڏو بزرگ آهين سوچيم ته روبرو وڃي ڏسان. هاڻ وڃان پيو ته درويش پڇيس ته ڀلا ڪجهه ڏٺئي. هن جواب ڏنس ته مون ته ڪجهه به نه ڏٺو ۽ ائين چئي پٺي ڏئي هليو ته سيد صاحب سڏ ڪري چيس ته اهو ٻڌايو ته انهن ٽن ڏينهن ۾ مون ۾ ڪا اهڙي ڳالهه ڏٺئه جا حضور صلي الله عليھ وسلم جن جي سنت جي بر خلاف هجي. هن شخص ويچار ڪري جواب ڏنو ته نه اهڙي ڪا ڳالهه نظر نه آيم. اها ڳالهه ٻڌي سيد علي هجويري الله تعاليٰ جو شڪر ادا ڪيو.“ رئيس صاحب منجهي پيو ۽ چيائين ”ڇا مطلب؟“ مون چيو ”سائين پندرهن ويهه منٽن ۾ هن شخص، سنت رسول صلي الله عليھ وسلم جون ٽي چار ڀڃڪڙيون ڪيون. هڪ ته توهان وٽ اچڻ کان عار ڪيائين ۽ توهان جي ڳوٺ اچي توهان کي گهرائي پنهنجو استقبال ڪرايائين. ٻيو ته پاڻ اڳيان اڳيان ٿي هليو. ٽيون ته مسجد ۾ امتيازي جڳهه تي ويٺو چوٿون دعوت قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيائين. اهي سڀ سنت رسول صلي الله عليھ وسلم جي ڀڃڪڙي آهن.
رئيس کي ڳالهه سمجهه ۾ آئي ۽ چپ ٿي ويو. پڇيائين ”توکي ڪو بزرگ مليو؟“ مون چيو ”هائو! ميان منظور صاحب مدني جو اصل ته خيرپور ميرس جو هو پر پوءِ مديني شريف ۾ مستقل رهائش پذير ٿي ويو.“ مان هڪ دفعي لاهور ۾ هئس ته خبر پيم ته بزرگ صاحب گلبرگ ۾ ميان شجاع الدين جو ان وقت لاهور جو ميئر هو ان جي بنگلي تي رهيل آهي. مان ۽ منهنجي گهر واري صبوح جو ڏهين بجي ڌاري ساڻس ملڻ وياسون. وڃون ته شجاع صاحب جي شاندار بنگلي جي کليل لان تي لاهور جا ڪيئي معزز ماڻهو ۽ خواتين اڳ ۾ ئي بزرگ سان ملڻ جي اشتياق ۾ ويٺا هئا. مان شجاع صاحب کي ڪونه سڃاڻندو هئس. پڇا ڪري وٽس ويس ۽ کيس عرض ڪيم ته ”بزرگ کي اطلاع ڪري ته جمال الدين ابڙو حاضر ٿيڻ چاهي ٿو.“ مون کي چتائي ڏسي چيائين ته ”هي سڀ معزز ماڻهو اڳ ۾ ئي انهيءَ انتظار ۾ ويٺا آهن توهان به ويهو.“ مون اصرار ڪيو ته ”توهان رڳو بزرگ کي اطلاع ڪيو پوءِ جي گهرايائين ته واهه نه ته مان هليو ويندس.“ ڪجهه حيرانگيءَ مان مون ڏي نهاري چيائين ته ”نالو لکي ڏيو ته ماڻهوءَ هٿان موڪليونس ٿا.“ مون اڳ ۾ ئي ڪاغذ تي پنهنجو نالو لکي آندو هو. شجاع صاحب اهو پرزو هڪ ماڻهوءَ کي ڏنو ۽ چيو ته جنهن مهل توکي بزرگ سڏي ته پرزو ڏجانس. جهٽ ڪانه گذري ته بزرگ اسان کي گهرائي ورتو.
عجب! بزرگ بدن جو سنهو، ڪمزور، گوڏ، گنجيءَ ۾ ڏاڪڻ هيٺان هڪ تڏيءَ تي ويٺو هو. مون سان گڏ گهر واريءَ کي ڏسي هڪدم قميص کڻي پاتائين. مٿي تي انگوڇو ويڙهيل هئس. سندس منهن ۾ عجيب ڪشش ۽ معصوميت هئي. ائين ٿي لڳو ڄڻ بلڪل مطمئن هجي. پورا لفظ هٿ نٿا اچن. ڇا ڪجي، مان سوچيندو انگريزي ۾ آهيان پوءِ ان جو ترجمو مشڪل يا ذري گهٽ ناممڪن هوندو آهي. مون ڏٺو ته he was completely at peace with himself يعني پنهنجو پاڻ سان مڪمل امن ۽ شانتيءَ ۾ هو. مون ٻڌو هو ته هو ڪنهن جي چوڻ تي دعا لاءِ هٿ نه کڻندو آهي رڳو ايترو چوندو آهي ته الله چڱي ڪندو! الله خير ڪندو! ۽ ماڻهو خوش ٿي ويندا آهن. مون کيس چيو ته منهنجو پٽ بدر مارشل لا ڪيس ۾ بند آهي دعا ڪيو ته آزاد ٿي اچي ته هڪدم هٿ کنيائين ۽ چيائين ”يا الله مظلوم کي ظالم جي ظلم کان پناهه ڏي!“ ڪيترو نه احتياط کان ڪم ورتائين دعا گهرڻ ۾. وري چيومانس ته سائين مون غريب ساڍا ست لک ڀري ڪراچيءَ ۾ پلاٽ ورتو آهي پر هڪڙو وڏو ماڻهو هرو ڀرو ضد ۾ ڪيس مٿان ڪيس ڪندو ٿو اچي ان لاءِ دعا ڪيوم ته وري به هٿ کنيائين ۽ تمام محتاط لفظن ۾ چيائين، ”يا الله حقدار کي حق ڏيار!“ مون سنئون سڌو محسوس ڪيو ته ولي الله حجت سان مخالفت نه ڪندا آهن.
ائين ڪندي سائرن وڳا ۽ گوڙ ٿيو. بزرگ چيو ته ”هو اچي ويو، توهان ٿورو پاسيرو ٿي وڃو!“ اسان به ٿورو پاسيرو هڪ ڪنڊ ۾ ڀت جي پٺيان ٿي ويٺاسون ته جنرل ضياء آيو. بزرگ چيس ويهو! ويهو! مون محسوس ڪيو ته جنرل صاحب يا ته بغلگير ٿيڻ ٿي چاهيو يا هٿ چمڻ ٿي چاهيا پر بزرگ کيس تلقين ڪئي ته ويهي رهه! پهرين ڳالهه جا بزرگ چيس سا اها ته مون وٽ اچين ته وردي ۾ نه اچ ۽ ٻيو ته اهو سرڪاري گاڏين جو شور شرابو به نه ڪر. جنرل صاحب حاضر! حاضر! چوندو رهيو. ضياءَ صاحب کيس اسلام آباد پريزيڊنٽ هائوس اچڻ جي دعوت ڏني پر بزرگ چيو ”هائوس جڏهن موقعو مليو ته ايندس“ جنرل صاحب کيس هيليڪاپٽر اماڻڻ جي آڇ ڪئي پر بزرگ چيو ته ”نه اسان آياسون ته پاڻهئي اچي نڪرنداسون.“ ضياء صاحب عرض ڪيو ته سندس حياتي ۽ حڪمراني لاءِ دعا ڪري. بزرگ چيو ته ”حڪمراني توڙي حيات ۽ موت، الله جو امر آهن.“ جنرل صاحب ويو ته اسين ٻئي وري بزرگ وٽ وياسين.
منهنجي گهر واري عبادت گذار ۽ ورد وظيفن ۽ درود شريف جو مسلسل ورد ڪرڻ واري هئي، تنهن عرض ڪيس ته اسان ٻنهي کي مريديءَ ۾ قبول ڪري ۽ ذڪر الاهي عطا ڪري. مريد ڪرڻ کان ته صاف انڪار ڪيائين ۽ ذڪر لاءِ چيائين ته ”اوهين ٻئي اڳيئي الله الله ڪرڻ وارا آهيو توهان ڇو ٿا مريدي جي جهنجهٽ ۾ پئو!“ اسين ماٺ ڪري موڪلائي هليا آياسون. بزرگ صاحب پنهنجي هٿ اکر هڪڙو مخصوص درود شريف مونکي لکي ڏنو ۽ چيو ته هر نماز کان پوءِ صرف يارنهن دفعا پڙهڻ ڪافي ٿيندو. بزرگ صاحب جا هٿ اکر (صورتخطي) ڏاڍا سهڻا هئا. پاڻ ڪنهن وقت اسڪول ۾ استاد هو. هي 1980ع جي ڳالهه آهي. منهنجي بزرگ سان ٻي ملاقات خيرپور ميرس ۾ سندس جاءِ تي 1983ع ۾ ٿي جڏهن مان هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس. بزرگ اهو ئي گوڏ گنجيءَ ۾، مٿي تي انگوڇو ٻڌل ۽ پٽ تي ويٺل هو، مون سان گڏ خيرپور جو سيشن جج به هو. ٻه ٽي منٽ ويهي مونکي چيائين ته ”ٻاهر مرشد جي مزار تي وڃڻو اٿم. هلون“ اٿي کڙا ٿياسون. منهنجي بدنصيبي جو ساڻس گڏ مزار تي نه ويس. مون ڀوڪپائي ڪري اهڙا ٻه ٽي موقعا وڃايا آهن. شايد منشاء ايزدي ائين آهي، نه ته ڊاڪٽر مظهر کوسو ڳالهه ٿو ڪري ته سائين، پنهنجي مرشد سان ملاقات ڪرائي ٿو. ڊاڪٽر مظهر کوسو ايم بي بي ايس سينئر ڊاڪٽر آهي ۽ ظاهر آهي ته سائنسي سوچ رکندڙ ماڻهو آهي.
ٻيو هڪ واقعو آهي ته ڪوٽڙيءَ ۾ هڪڙو مستانو درويش هوندو هو بابا صلاح الدين. ڪٽلي هٿ ۾ ۽ هڪ ننڍڙي هڙ ڪڇ ۾ سڄو ڏينهن گهٽين ۾ هلندو وتندو هو. ڪٽليءَ ۾ ته الائي پاڻي هو الائي کير الائي ڪاري چانهه. ڪو چوندو هئس ته مونکي پيار ته ”نه! نه!“ ڪندي گهٽين ۾ گم ٿي ويندو هو. ڪوٽڙيءَ جو معزز ماڻهو حڪيم محمد عابد اجميري سندس خدمت ڪندو هو پر ان کي به ڪٽليءَ مان پيئڻ ڪونه ڏيندو هو. منهنجا ساهرا ڪوٽڙيءَ جا آهن. هڪ ڏينهن گهٽيءَ ۾ منهنجي سامهون اچي ويو، مون سان ڪجهه حال اوريائين جو مون بلڪل نه سمجهيو. پوءِ پاڻهئي ڪٽلي مون ڏانهن وڌائي چيائين ”پيءُ!“ مان محتاط ماڻهو، سوچيم الائي اوبر آهي الائي صاف سٺائي واري (هائجنڪ) به آهي الائي نه، سو ڪونه پيتم. شام جو حڪيم صاحب منهنجي سهري ميان شمس الدين قريشي وٽ روزانو ڪچهري ڪرڻ ايندو هو. ساڻس ڳالهه ڪيم ته افسوس وچان هٿ مهٽيندي چيائين ”جمال صاحب توهان ته ڪمال ڪري ڇڏيو. اسين ته سڪون پيا ته بابا رڳو هڪ ڍڪ پيئڻ ڏئي، جيڪڏهن پين ها ته چوڏهن طبقن روشن ٿي وڃنئي ها!“ مان اهڙو ويسهه وسوڙل ڪونه آهيان سو کلي کڻي ماٺ ڪيم.
ڪجهه سالن کان پوءِ ڪوٽڙي ٻڏڻ جو خطرو پيدا ٿيو. ٻن طرفن کان درياهه شاهه پنهنجي ڀرپور موج مستي سان ڪوٽڙيءَ کي گهيري ويو. ماڻهن ۾ ڏهڪاءُ پئجي ويو. بابا صلاح الدين کي چيائون ته درياهه کي جهل. کلي سوال ڪيائين، ”هان، ائين!“ پنهنجي ڳنڍڙي حڪيم عابد جي حوالي ڪري دياهه طرف ويو ۽ درياهه لهي ويو. بابا صلاح الدين وري ڪنهن نه ڏٺو. ماڻهن جو چوڻ اهي ته درياهه ۾ لهي ويو، پر ائين نه آهي. حڪيم محمد عابد کي چيم ته ”اها ڳنڍڙي ته کولي ڏسون ته ان ۾ آهي ڇا؟“ صاف انڪار ڪيائين ته ”اها مون وٽ فقير صاحب جي امانت آهي، مان نه ڪنهن کي ڏيندس نه کوليندس!“ حڪيم محمد عابد صاحب به گذاري ويو آهي. سندس پوئين اها هڙ سنڀالي رکي آهي الائي نه.
ٽيون واقعو لاڙڪاڻي ۾ آيل هڪ درويش جو آهي جڏهن مان ننڍڙو هئس. ان مون کي هڪ نظر ڏسي ادا شمس کي سڏي چيو ته ”هيءَ ڇوڪر ڪير هو.“ ادا چيس ته ”منهنجو ننڍو ڀاءُ.“ چيائينس ته ”هن جي منهن ۾ مڻيا آهي. حضور جن کي خواب ۾ ڏٺو اٿائين!“ ادا مون کان ان رات خلاصگائيءَ ۾ پڇيو ۽ پوءِ وڃي بزرگ کي ٻڌايائين. بزرگ خواب جو احوال ٻڌي چيو ته ”وڏي ترقي ڪندو پر چوينس ته پنهنجا عقيدا درست ڪري!“ مان تن ڏينهن ۾ هارين ۽ مزدور تنظيمن ۾ ڪم ڪندو هئس. ادا صلاح ڏني ته هلي بزرگ سان ملاقات ڪر ۽ فيض وٺ پر مون ٽاري ڇڏيو. هاڻي ٻڌايو ته هڪ ڌارئي اڻڄاتل اڻ سڃاتل ماڻهوءَ کي منهنجي خواب ۽ منهنجي عقيدن جي ڪيئن خبر پئي. ڀٽائي رح به سچل سرمست کي ٻالڪپڻي ۾ ڏسندي، ڪجهه اهڙائي رمارڪ ڏنا هئا.
ٻيا به گهڻيئي واقعا آهن. پر کول نه ڪجي. مُٺ ڀيڙيائي ڀلي. هن دنيا جي ظاهري نظام کان علاوه ٻيو به ڪو نظام آهي. چون ٿا ته غوث، قطب ۽ ابدال آهن جن جو حڪم هلي ٿو. دانشور ته کلندا پر منهنجي هڪ ابدال سان ملاقات ٿيل آهي. پڙهندڙن کي بور نٿا ڪيون، مهل موقعي سان اهڙين وارداتن جو ذڪر ايندو رهندو. محترم محمد ابراهيم جويو صاحب اهڙين ڳالهين تي وهلور ويندو آهي؛ پر رڳو اسلام دشمنيءَ سبب. جڏهن مان، اياز ۽ پاڻ هڪڙي رات اسلام ڪوٽ ۾ سيٺ نهالچند وٽ ٿر جي سفر دوران ٽڪيا هئاسون ته هڪ مٺَ ۾ هڪ هندو ٻائي سان ملاقات لاءِ وياسون. مهنت صاحب پنهنجي قابليت ڏيکاريندي ڀٽائي، ڪبير ۽ ميران ٻائي جا بيت حوالن خاطر، غلط سلط پڙهندو رهيو، باقي هئو فقير منش سنياسي. موٽياسين ته جويو صاحب ٻائي جي ساراهه مان ڍاپي ئي نه پيو. باقي جيڪڏهن ڪنهن مسلمان درويش، بزرگ يا رسول ڪريم صلي الله عليھ وسلم جي ڳالهه ڪيو ته جويو صاحب ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويندو. هيءَ ڪهڙي ايمانداري آ.
حقيقت ڇا هئي ته ڪميونسٽ حضرات صرف اسلام کي ئي ڪميونزم جو مدمقابل سمجهندا هئا تنهن ڪري اسلام ۽ اسلامي عقيدن تي ٽوڪ ۽ طنز ضروري سمجهندا هئا ۽ اخلاقي قدرن جي ڀڃڪڙيءَ کي همٿائيندا هئا. شرابخوريءَ تي شاباس چوندا هئا، حالانڪ سڄي دنيا شراب خوريءَ تي بندش وجهڻ لاءِ متفق آهي. جوئا، ڪوڙ ۽ زنا کي به صرف اسلام دشمنيءَ ۾ مباهه سمجهندا هئا حالانڪ ڪميونزم ۽ ڪميونسٽ ليڊر به اخلاقيات جا حامي هئا. هوچي منهه هڪ ڪامريڊ جي دعوت کائڻ سندس گهر ويو. اتي ان ڪامريڊ پنهنجي زال سان توهين آميز لفظن ۾ ڳالهايو. هوچي منهه ماني کائڻ بنان اٿي آيو ۽ ان ڪامريڊ کي پارٽيءَ مان ڪڍي ڇڏيائين.
اسان وٽ ڪامريڊن اهڙو ماحول کڻي پيدا ڪيو جو بڇڙائي تي کلي خوش ٿي فخر ڪرڻ لڳا. لاڙڪاڻي ۾ تاج محمد ابڙي جي اوطاق تي پراڻي سکر جي اهل مماتي واري پير خير الدين شاهه بخاري بادشاهه جي ڳالهه نڪتي جنهن جي درگاهه جا مجاور پيرزاده عبدالستار، عبدالحفيظ ۽ عبدالمجيب جهڙا معزز ۽ پروقار ماڻهو آهن. ڪن چيو ته بخاري بادشاهه مرادون، پڄائي ٿو ته ڪن مخالفت ۾ ڳالهايو. مولوي نذير حسين جتوئي ويٺو هو جو پاڻ کي ڪميونسٽ سڏائيندو هو. ان چيو ته ”بخاري بادشاهه سندس مراد ته هڪ کن ۾ پوري ڪئي.“ سڀئي وائڙا ٿي مولوي صاحب کان پڇڻ لڳا. چيائين ته ”نماشام جي مهل هئي هڪ زائفان ڏاڍي عاجزيءَ سان پئي دعائون گهريون. چوڪيدار اعلان پئي ڪيو ته سڀ ماڻهو نڪرن ته هو در بند ڪندا. مولوي صاحب مائيءَ کي ڪن ۾ چيو ته تون ۽ مان لڪي ٿا وڃون ڀلي در بند ڪن، سو مان ۽ مائي ڪنڊن ۾ لڪي وياسون ۽ در بند ٿي ويو پوءِ ته سڄي رات بخاري بادشاهه مرادون پڄائيندو رهيو.“
مون کي شڪ ٿيو ته مولوي صاحب هٿ جي ٺاهي پيو هڻي پر جي حقيقت به هئي ته اها ته شرم جهڙي ڳالهه هئي، ان ۾ فخر ڪهڙو؟ جنگشاهي، جو پليجي صاحب جو ڳڙهه آهي. اتي هڪ نوجوان مليم جنهن پنهنجي قابليت ۽ آزاد خياليءَ جو اظهار هيئن ڪيو جو چيائين ته ”سائين نياڻي ستن قرآنن جي برابر آهي پر رات جو نوان نڪور ست قرآن منهنجي ٽنگن جي رحل تي پيا تڙڦندا آهن“، ڪهڙي نه بيهوده ڳالهه پر ماحول اهڙو پيدا ڪيو پئي ويو جو بد اخلاقي ۽ بد ڪرداري کي روشن خيالي سمجهيو ٿي ويو. هيءَ ڪهڙي معاشري جي يا نوجوانن طبقي جي خدمت آهي؟ ڇا اهڙي بيهودگي ۽ بد اخلاقي کي روشن خيالي چئبو؟ تفوبر تو اي، چرخِ گردان تفو.
شخصيات ۽ سندن اعمال ۽ ڪردار جي وڏي اهميت آهي. جيڪڏهن صرف لکڻين ۽ فلسفي سان انقلاب اچن ها ته پوءِ مارڪس لنڊن ۾ ڪسمپرسي جي حالت ۾ نه مري ها. لينن ۽ مائو پنهنجي اعمال ۽ ڪردار سان سوشلزم نافذ ڪري ويا. حضرت موسيٰ عليھ السلام جهڙو جليل القدر رسول به لاڳيتو چاليهه سال سينائي جي پهاڙن ۽ فلسطين جي وادين ۾ قوم جي عملي تربيت ڪندو رهيو. مان پوين اٺن ڏهن سالن کان مسلسل ۽ باقاعدگي سان، دل جي ماهر ڊاڪٽر اظهر فاروقيءَ کان چڪاس ڪرائيندو اچان. منهنجي دل جون مشڪون پنجهتر سيڪڙو ناڪاره آهن. صرف پنجويهه سيڪڙو دل ڪم ڪري ٿي. مٿان وِي. ايس. ڊي (VSD)به اٿم يعني دل جي ٻن حصن وچ ۾ سوراخ، جنهن ڪري ڳاڙهو صاف رت ۽ ڪارو ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ وارو رت پاڻ ۾ مِڪس يعني گاڏڙجي وڃن ٿا. هر مهيني ٻئي، ڊاڪٽر مون کي چڪاس چوندو آهي ته ”بلڪل نارمل!“ لفظ اسٽيبل (stable) استعمال ڪندو آهي. هڪ ڏينهن حيرت وچان چيائين ”ابڙا صاحب حيرت آهي، هن وڏي عمر ۾ هيترن سالن ۾ توهان سٽيبل آهيو، حالانڪ پنجويهه، ٽيهه، پنجٽيهه سالن جا بيشمار نوجوان مون وٽ اچن ٿا جي هائپرٽينشن ۾ ورتل، اعصابي مريض، بلڪ دل جا مريض ٿي مريو وڃن، توهان وٽ ڪهڙو جادو يا راز آهي.“ مون کلي چيو ”ڊاڪٽر صاحب حيات ۽ موت جو مڪمل اختيار الله وٽ؟“ چيائين ”هائو!“ مون وري پڇيو ته ”عزت ذلت جو مڪمل اختيار به ان وٽ“ چيائين ”هائو!“ چيم ”رزق جو ته ذمو ئي پاڻ کنيو اٿائين.“ چيائين ”بلڪل صحيح!“ مون چيو ”باقي مون وٽ ڇا بچيو پريشان ٿيڻ لاءِ؟“ منهنجي هٿ کي زور ڏئي چيائين ته ”پوءِ اهڙيون ڳالهيون لکو نه اخبارن ۾!“ مون چيو ”نه!“ حيرت سان چيائين ”ڇو؟“ مون چيو ”لکڻ سان ڪجهه نٿو ٿئي، ائين ته قرآن به ڪافي هو، توريت به ڪافي هو پر رسول به ضروري هو جو اعمال ۽ ڪردار جو نمونو بڻجي، تقديرون مٽائي ڇڏي ۽ ڊاڪٽر صاحب هونئن به الله جنهن کي چاهي هدايت ڏئي ۽ جنهن کي چاهي گمراهه ڪري!“ ۽ قرآن الحڪيم جي آيت پڙهيم ته ’يهدي من يشاء، و يضل مَن يشاء‘ ڊاڪٽر سوچ ۾ پئجي ويو ۽ لاجواب ٿي ويو.
هي جو اسان کي حڪم ڪيو ويو ته درود پڙهو رسول تي ۽ اسين پڙهندا اچون، جو اسان لاءِ بلڪ انسان ذات لاءِ بهترين طرز عمل آهي. هڪ دفعي مان ۽ پروفيسر اياز قادري، تاج محمد ابڙي وٽ ويٺا هئاسون ته تاج محمد، حضور صلي الله عليھ وسلم متعلق هڪ نازيباَ لفظ استعمال ڪيو. قادري صاحب ککو وکو ٿي ويو ۽ ڦڪي کل کلندي تاج محمد کي منع ڪيائين ۽ اعتراض ڪيائين. مون تي ته وِِڄ ڪري ۽ سخت ڪاوڙ ۾ ماٺ ٿي ويس. قادري صاحب ته اٿي ويو. تاج محمد پنهنجي حالت ڀانپي مونکي هٿ کان جهلي اندر ڪمري ۾ وٺي آيو ۽ مون کي سمجهائڻ لڳو ته ”شخصيات کي اهميت ڏيڻ کي Personality Cult چوندا آهن جيڪو صحيح نظريو ناهي.“ مان چپ رهيس. حقيقت ۾ ته مونکي کيس رد ڪد ڏيڻ کپندو هو يا بائڪاٽ ڪرڻ کپندو هو. پر شايد منهنجو جذبهء ايمان ڪمزور هو.