آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

آتم ڪٿا

آتم ڪٿا جي ھن شاھڪار ڪتاب ۾ جمال ابڙي جي آتم ڪٿا جا پنج ئي جلد يعني ”ڏسي ڏوهہ اکين سين“، ”اونهي ڳالھہ اسرار جي“، ”ٿوهر ۾ ڳاڙها گل“، ”ايندو نہ وري هي وڻجارو“ ۽ ”مر پيا مِينھَن وسن“ شامل ڪيا ويا آھن. جمال ابڙي جي سڃاڻ ڀلي تہ ھڪ افساني نگار واري آھي پر سنڌيءَ ۾ ھن جھڙي آتم ڪٿا جا مثال ڪونہ ملندا. ھن آتم ڪٿا جو ھر جلد تاريخ آھي. جمال ابڙو جڏھن افسانوي ادب کان الڳ ٿي ويو تہ پننجي آتم ڪٿا محفوظ ڪيائين. پر!حيرت جي حد تائين هن عظيم ڪھاڻيڪار پنھنجي آتم ڪٿا کي افسانوي ادب جي ويجهو اچڻ نہ ڏنو، ڇاڪاڻ تہ هن ان کي افسانو بڻائڻ نہ چاهيو، جنھن ڪري اها خود هڪ حوالو بڻجي سامھون آئي آهي.

  • 4.5/5.0
  • 36
  • 9
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • جمال ابڙو
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book آتم ڪٿا

2

لاڙڪاڻي ۾ پنهنجي ننڍي هوندي واري زندگيءَ جو احوال پئي لکيم ته عبدالله چنا صاحب ور چڙهي ويو ۽ عبدالعليم عقيلي صاحب جو احسان به ياد اچي ويم. اسين ڪرمان باغ محلي ۾ سيٺ ٽهڪڻ داس جي جاءِ ۾ مسواڙي رهندا هئاسون. ڪرمان باغ سڄو ويران، جهنگ هئو. بس هڪ برف ڇاپ ڪارخانو هئو جنهن جي سامهون ٽي چار سٺيون جايون هڪ قطار ۾ هندو ديوانن جون هيون. پوءِ محمد پور واري رستي تي خالي ميدان هو جتي سال ۾ هڪ ٻه دفعو هندو ڀائر ڪٿا ڪيرتن ڪندا هئا ته جهنگل ۾ منگل لڳي ويندو هو. جهنڊيون لڳي وينديون هيون. ڪٿا ڪيرتن ۽ پوڄا پاٺ هلندو هو ۽ پرساد به ورهائبو هئو. مان ۽ منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال پنهنجن هندو دوستن سان گڏجي ويندا هئاسون ۽ پرساد به وٺندا ۽ کائيندا هئاسون جيتوڻيڪ اسان جا مسلمان دوست جهليندا هئا ته پرساد ۾ گانءِ جو مُٽ مليل هوندو، سو نه کائجو.
اسان کي اعتبار ئي ڪين ايندو هو پر پوءِ هندو دوستن ٻڌايو ته برابر هو گائنٽ جو ڇنڊو هڻندا آهن. ان ميدان کان پوءِ ڪچسريون جايون هونديون هيون جن ۾ مسلمان عملدار رهندا هئا. آخر واري جاءِ ۾ مختيار ڪار اميد علي قريشي ۽ سندس ڀاءُ يا سوٽ غلام النبي قريشي رهندا هئا. اڄڪلھه اميد علي قريشي صاحب جو فرزند جسٽس رٽائرڊ احمد علي قريشي هت ڊفينس جي علائقي ۾ منهنجي ڀرسان رهي ٿو. اهو ۽ مان ساڳئي اسڪول ۾ پڙهندا هئاسون ۽ شام جو سندس گهر وڃي گڏجي کيڏندا هئاسون. جسٽس احمد علي مونکان عمر ۾ ٻه سال کن ننڍو هئو. سندن جاءِ تي عالمگير پريس جو بورڊ لڳل هو ۽ مسٽر غلام النبي قريشي اتان عالمگير نالي اخبار ڪڍندو هو. انهيءَ نسبت سان بابا به ٻنهي ڀائرن وٽ ڪڏهن ڪڏهن وڃي ڪچهري ڪندو هو. انهيءَ مسٽر غلام النبي قريشيءَ جو فرزند آهي ڪراچيءَ جو مشهور وڪيل ۽ باغ و بهار شخصيت جو مالڪ مسٽر جي ايم قريشي جو پاڻ کي گاگن واڻيو سڏائيندو آهي. منجهس مزاح جو حس ڀرپور آهي. هڪ شاديءَ جي تقريب ۾ مهمانن ڏي اشارو ڪري مونکي ڪن ۾ آهستي چيائين، ”ڪل، قريشي ڪمذات!“ مون چيس ”يار تون به ته قريشي آهين!“ چيائين، ”خيرگهر، مان ته واڻيو آهيان!“
ڪرمان باغ ۾ جو پهريون شخص جاءِ جوڙي اچي ويٺو ، سو هو ڪچي جو زميندار رئيس وليداد خان اعواڻ. باريش، نيڪ نمازي ماڻهو هو. عرس جي مهيني ۾ وڏي خيرات ڪندو هو ۽ اها دعوت عام، منجهند کان شام تائين هلندي هئي. غريب غربو، آيو ويو، توڙي اوڙي پاڙي جا ماڻهو اچي پلاءُ زردو کائي ويندا هئا. وڏي پڪسري جاءِ جوڙائي هئائين ۽ هڪ وڏي پلاٽ تي اوطاق، مهمان خانو ۽ مينهن جو واڙو هئس. کير مکڻ پنهنجو هئن. وليداد خان گذاري ويو ته سندس تدفين لاڙڪاڻي ۾ ٿي، بولس باغ جي ڀر ۾ جو هڪ پير جو مقبرو آهي، ان ۾ ٿي. کيس ماشاءَالله چار پٽ هئا، غلام مصطفيٰ، غلام مرتضيٰ، محمد نواز ۽ چوٿون ننڍو جنهن جو نالو دل تي نٿو چڙهيم. محمد نواز منهنجو دوست هئو ۽ صوفي خيالن جو هئو. غلام مصطفيٰ عليڳڙھ مان بي اي، ايل ايل بي پاس ڪري سڄي عمر ميرپورخاص ۾ وڪالت ڪئي. غلام مرتضيٰ، ادا شمس جو دوست هئو. ڪراچي گهمڻ آيو ته هوٽل ۾ هارٽ اٽيڪ (دل جو دورو) پيس. ان وقت مهدي شيرازي، صحافي، ساڻس گڏ هئو جو کيس کڻائي جناح اسپتال آيو پر هو گذاري ويو. مهدي شيرازي مڙھه ۽ سامان کڻائي لاڙڪاڻي پهچايو. الٽو مهدي شيرازي تي الزام آيو ته هو مرحوم جي کيسي مان نوٽ ڪڍي تڳائي ويو. سچ چوندا آهن ته چڱائيءَ جو زمانو ڪونهي. حقيقت ۾ مرحوم اهڙو پڪو ۽ خبردار هو جو روڪ پئسا پاڻ سان رکندو ئي ڪونه هو. بئنڪ جا چيڪ رکندو هو. سچ چوندا آهن ته الزام اهو هڻندو آهي جو پاڻ اهڙو هوندو آهي.
مان جڏهن خيرپور ميرس ۾ جج هئس (1961ع -1958ع) تڏهن محمد نواز اعواڻ سڪ ڪري مونسان ملڻ آيو هو. سندن زمينداري خيرپور جي ڪچي ۾ به هئي. سندن سؤٽ هو احمد نواز اعواڻ جو ڏاڍو خوبصورت جوان هو. انهيءَ جي وليداد خان جي نياڻيءَ سان شادي ٿي. هو بي اي پاس ڪري روينيو کاتي ۾ ڪلارڪ ۽ پوءِ هيڊ منشي ٿيو. سندن تمنا مختيارڪار ۽ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿيڻ جي هئي. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو هڪ ڏينهن سندس ڊپٽي ڪليڪٽر امداد علي شاھ، جو به هڪ ٺاهوڪو جوان ۽ شڪار جو شوقين هئو سو احمد نواز کي پاڻ سان گڏ شڪار تي وٺي ويو. شڪار دوران احمد نواز کي ٽنگ ۾ گولي لڳي. مان تن ڏينهين ڪراچيءَ ۾ پڙهندو هئس. احمد نواز کي ڪراچي سول اسپتال ۾ اچي داخل ڪيائون. مان کانئس پڇڻ ويس. امداد علي شاھه به گڏ آيو هئس ۽ ڏاڍو پريشان ٿي لڳو. الائي انهيءَ جي گولي لڳي هئس الائي ڇا. پر احمد نواز اصل سچي نه ڪئي، چي اتفاق سان الائي ڪيئن ۽ ڪٿان اچي گولي لڳي.
هڪ ڏينهن، دستور موجب، مونکي هاسٽل ۾ اطلاع مليو ته احمد نواز جي ٽنگ آپريشن ڪري وڍيندا. شايد گينگرين ٿي وئي هئس. گينگرين جو مطلب ته مرده ٿي ڌپ ڪري خراب ٿي وڃڻ. گينگرين اهڙي خطرناڪ آهي جو ان جو زهر جسم ۾ ڦهلجي وڃي ته ماڻهو مري وڃي ٿو. مان ڪاليج وڃڻ بدران سڌو اسپتال ويس. احمد نواز روئي ويٺو. مونکي چيو ويو ته خون جو بندوبست ڪر جو احمد نواز کي خون جي ضرورت پوندي. ڊاڪٽر مونکي خبردار ڪندي چيو ته صحتمند ماڻهوءَ جو خون سو به اهو جيڪو مريض جي خون جهڙو يعنيٰ ان گروپ جو هجي سو ٽي چار ماڻهو وٺي اچ. مان ڪاڏي وڃان ڪنهن کي چوان. هڪدم هاسٽل آيس ۽ ڇوڪرن کي چيم ”هلو اسپتال، هڪ مريض کي خون ڏيڻو آهي!“ پندرهن کن شاگرد مونسان آيا. ڊاڪٽر ايترا ماڻهو ڏسي حيران ٿي ويو. چي ”اسان کي ته هڪ ٻه ماڻهو به مشڪل ملندا آهن تو هيترا ماڻهو ڪٿان آندا آهن.“ مون چيو ”سڀ والنٽيئر (رضا خوشيءَ سان خدمت ڪندڙ) آهن“ ته ويتر وڌيڪ خوش ۽ حيران ٿيو. ڇوڪرن جو خون چڪاس ڪيائين ۽ هڪ شاگرد سيد محمود علي شاھ بخاري جو خون صحيح گروپ جو نڪتو. سيد محمود علي شاھ جو ڏاڍو خوش مزاج، کلڻو ۽ رلڻو ملڻو هئو تنهن مونکي کلندي چيو ته قرباني جو ٻڪرو حاضر آهي.
شاھ صاحب بعد ۾ جج ٿيو ۽ مون کانئس آگسٽ 1963ع ۾ ٽنڊوالهيار جي چارج ورتي. مان احمد نواز وٽ روزانو ويندو رهيس. هو جلد ئي ٺيڪ ٿي ويو. پر سندس ٽنگ گوڏي جي مٿان ڪٽي وئي هئي. سو ڏاڍو ڏکارو هو. هٿرادو ٽنگ ٺهرائي لاڙڪاڻي موٽي ويو. سندس ڊپٽي ٿيڻ جا خواب ٽٽي ويا. همت نه هاريائين. ايل ايل بي پاس ڪري استعيفا ڏئي وڪالت شروع ڪيائين. پهريائين لاڙڪاڻي ۽ پوءِ نوابشاھ هليو ويو جتي شاهنواز لاڙڪ، عبدالغني ۽ مير محمد سندس ويجها دوست اڳ ۾ ئي وڪالت جي ڌنڌي ۾ هئا. مير محمد ٺاهوڪو جوان هئو ۽ سندس وڪالت به چوٽ تي هئي. اڄ هن جهان ۾ ڪونهن. ڏاڍا پيارا ماڻهو هئا.
ڏسو پنهنجي ننڍپڻ جو ذڪر ڪندي، ڪٿان جو ڪٿان وڃي نڪتس. تڏهن ته ڪتاب جو نالو ئي رکيو اٿم ’ڪٿا‘. 1940ع ۾ منزل گاھه مسجد وارا هندو مسلم فساد ٿيا ته ٻهراڙيءَ جي هندو ڀائرن پاڻ کي غير محفوظ سمجهي شهرن ڏانهن رخ ڪيو. ائين ڏسندي ڏسندي سڄو ڪرمان باغ پڪين جاين ۽ دڪانن سان ڀرجي ويو. هندو ماڻهو پئسي وارا، وڻج واپار ڪندڙ آسودا ماڻهو هئا. پوءِ ته رونق ٿي وئي. ٻارن جا ڊنبلا هئا ۽ سڄو ڏينهن ويندي لڙي اڌرات تائين، سياري جو سيءَ هجي يا اونهاري جي لُڪ، پيا کيڏندا ۽ ڊوڙندا هئاسون. ڏينهن جو اِٽي ڏڪر ۽ بلور، رات جو اکٻوٽ يا لڪ ڇپ. مان ۽ ڪمال ٻارن جا اڳواڻ ٿي وياسون. ڪو ٻار نه ايندو هو ته انهيءَ کي زوريءَ گهران ڪڍي ايندا هئاسون. پيا ڪوٺا ٽپندا ۽ ڀتين تان ٽپا ڏيندا هئاسون. ٻار اسان سان اهڙو ٻڌجي ويا جو مائٽن جي ٻڌن ئي ڪونه. سندن منع ڪرڻ باوجود هليا اچن ۽ اڌ رات تائين راندين ۾ مست. منهنجو ۽ ڪمال جو رويو ڪجھه جارحاڻو به هئو. هر ڪنهن سان بلڪ وڏن سان به اٽڪي پوندا هئاسين. هاٿا پائي يا وڙهڻ ڪونه هوندو هو باقي زبان جي ڏاڍ مڙسي هئي، ”هل ڙي! تون وري ڇا ڪندين؟ جيڪي ڪرڻو اٿئي سو ڪر.“ واڻيا ماڻهو ويچارا سٻاجها ۽ صلح پسند سو ماٺ ڪري ويندا هئا.
اسان وٽ ايڏو ميڙو متل هوندو هو جو قادرين جي پاڙي مان اياز قادري به هلي ڪرمان باغ ايندو هو. محمد پور جا ٻار به اسان جي ٽولي ۾ ايندا هئا. هندو ماڻهن کي اچي خدشو ويٺو ته متان سندن ٻار کري ٻهر نه ٿين. سندن ڪنٽرول مان ته نڪري، اسان جي ڪنٽرول ۾ اچي ويا هئا. سو پاڻ ۾ صلاح ڪري پنئچات ويهاريائون. ان ۾ مامي جمعي کي به گهرايو ويو. مامون جمعو پئنچات ۾ ڀائپيءَ جي سڏ ڀرڻ خاطر وڃي حاضر ٿيو. پئنچات ۾ رڳو منهنجون ۽ ڪمال جون شڪايتون ٿيون. نيٺ مامي جمعي کان جواب طلبي ٿي. هو سياڻو ماڻهو، ٻانهون ٻڌي اٿي بيٺو ۽ چيائين ته ”مان ڀائپيءَ ۾ ڏنڊ ڏوھه ۾ هر طرح ٻڌل آهيان پر پهريائين ٻارن جو ڪو ڏوھ ته ٻڌايو! ڇا ڪڏهن چوري ڪئي اٿن، ڪڏهن ڪنهن هٽ تي پئسا رهت ڪيا اٿن، ڪڏهن ڪنهن جي گهر ۾ گهڙيا آهن، ڪڏهن ڪنهن نياڻي سياڻيءَ يا ماءُ ڀيڻ جي بيعزتي ڪئي اٿن؟“ هر ڳالھه ۾ پئنچات وارا نه! نه! ڪندا آيا. مامو جمعو پوءِ به هيٺاهين وٺي چيو ته ”پوءِ به جي اسان جا ٻار خراب آهن ته مان ٿو پئنچات کان معافي وٺان باقي ايترو عرض ڪندس ته توهان پنهنجن ٻارن تي ڪنٽرول ڪيو، اسين پنهنجن ٻارن تي ڪنٽرول ڪنداسون.“ هندو ماڻهو، نيت وارا، ڏاڍو خوش ٿيا. ٻئي ڏينهن جيڪو واڻيو ڏس سو پيو مامي جمعي جي ساراھ جا ڍڪ ڀري ته واھ جو ڀلو ماڻهو آهي؛ اسان تي ٻه ٽي ڏينهن امان ٻاهر نڪرڻ تي بندش وڌي پر چوندا آهن ته ’ٻار آهن ٻاڪرا ڦر‘ سو بندشون ٽوڙي اسين توڙي واڻين جا ٻار ڏينهن رات ٺينگ ٽپا ۽ مستي موج ڪندا رهياسون. ڪڏهن خطرناڪ ڪم به ڪندا هئاسون جو آڌي رات جو جهنگلي ٻوڙن ۾ اندر وڃي لڪي ويهندا هئاسون. ڪڏهن وڻن تي چڙهي ويهندا هئاسون ۽ پوءِ وڻ تان ٽپو ڏئي ڀڄي ويندا هئاسون.
اهڙن ڪارنامن ۾ منهنجو ساٿي هڪ هٽ واڻيو ڇوڪرو ڪرپال هوندو هو. ٻيو منهنجو پريت وارو دوست هوندو هو تلسي. اهو ته مونکي پنهنجي گهر به وٺي ويندو هو. اڳين ڏندن ۾ سون جون ميخون لڳل هئس. اهو الائي سونهن سينگار خاطر ڪيو ويندو هو الائي ڪو ٻيو سبب هئو. باقي ٻه ڄڻا پارو ۽ سيتل اسان جي اڳواڻي هيٺ نه آيا جو ٻيئي اسان کان عمر ۾ ڪجھه وڏا، قداور ۽ جانٺا هئا. ٻين سان ته وڙهي رعب رکي سگهجي پيو. پر هنن پهلوانن سان ڪير اٽڪي. انهيءَ ڪري ماٺ ڪري ويندا هئاسون. چئبو ته ڏاڍ ۽ طاقت، ليڊريءَ جو اهم جزو آهن. اسان ٻئي ڀائر جيڪي اهنڊ ۽ مهاڏو اٽڪائڻ وارا هئاسون، سي به انهن ٻن آڏو زهر جو ڍڪ پي چپ ٿي ويندا هئاسون. اچائيندا هو به ڪونه هئا. رڳو لاپرواهي ڏيکاريندا هئا يا هلڪي مخالفت ڪندا هئا. ممڪن آهي ته هو اسان کان اڳرائي ڪرائڻ لاءِ ائين ڪندا هجن جيئن جواب ۾ هو پاڻ بچاءَ جي آڙ هيٺ اسان کي ڦيھه ڪڍي سبق سيکارين.
مون ڏٺو آهي ته طاقتور ماڻهو اُپ ڪري نه وڙهندو آهي. جيڪي سو جهيڙي کي ٽاريندو آهي. اسان سان گڏ پڙهندو هو زمان شيدي، رنگ جو گورو هو، نور محمد هاءِ اسڪول ۾ پوءِ ڪاليج ۾. هو طاقتور، راندين ۾ چئمپين ۽ مشهور دادا هئو. پر جهيڙي مهل هميشه جهيڙو ٽاريندو هو. ڪي شاگرد کيس دانهن ڏيندا هئا ته ”فلاڻا اسان سان بيواجبي وڙهيا آهن، تون گڏجي هل ته هلي کين موچڙا هڻون!“ استاد زمان حاضر! حاضر! ڪري، کلندي کلندي، ڪلاڪ ڏيڍ کين ترسائي ٿڌو ڪري پوءِ چوندو هو ته ”هلو ته هاڻي هلون!“ پوءِ به اتي وڃي منٿ ميڙ ڪري هٿ ٻڌي ٻنهي ڌرين کي پرچائي کير کنڊ ڪري ايندو هو. اهڙو پيارو ماڻهو جو ڇا ڳالھه ڪجي. سيڪريٽريٽ ۾ نوڪري ڪيائين ڪٽپر وزير ٿيو ته کيس پرائيويٽ سيڪريٽري ڪري رکيائين.
ڪاليجن ۾ هزارين هندو شاگرد هئا. مسلمان جهڙو اٽي ۾ لوڻ ته به ٽي مسلمان ڇوڪرا اهڙا چڱا نڪتا جو ڪاليج چئمپين ٿيا. هڪڙو مظفر وفائي، مولانا وفائي جو وڏو فرزند، ٻيو استاد زمان، ٽيون ڪٽپر عبدالوحيد، مظفر وفائي به واھ جو شاندار ۽ مانائتو ماڻهو هو. سرڪاري نوڪري ڪيائين پر عزت نفس قائم رکيائين، نه ڪنهن جو ڳيجهو ٿيو، نه ڪنهن جو ٿورو کنيائين. بدلي سدلي، اهنج ايذاءُ پهتس پر نه ڪڏهن اف ڪيائين نه ڪنهن جي آڏو هٿ ٽنگيائين. عزت جو وقت گذاري پاڻ به گذاري ويو.
هن عمر ۾ جنهن جو پڇ ته چون ته گذاري ويو. پڇندي ئي ڊپ پيو ٿئي. رات هڪ شاديءَ جي تقريب ۾ ويس ٻه ٽي جهونا ماڻهو مليا، هڪڙو مير محمد علي خان ٽالپر جو گدوءَ جي ڪوٽائي ميرن مان آهي ۽ چيف انجنيئر هو. اهو قرب سان ڀاڪر پائي مليم. ٻيو رشيد شيخ، عبدالوهاب شيخ جو ننڍو ڀاءُ ۽ پڻ ان جو به ننڍو ڀاءُ عبدالحفيظ شيخ، مزمل اڳوڻو سيڪريٽري آبپاشي سو به مليم . باقي جنهن جو پڇان ته چون ته گذاري ويو. عرض محمد ٽالپر چيف انجنيئر ڏاڍو پيارو ماڻهو هو سو به گذاري ويو. مير محمد علي خان جو ڀاءُ مير علي بخش ٽالپر جو اسان سان گڏ جج هئو سو به گذاري ويو. مير عباس علي خان جو هزهائينس مير حسن علي خان (جنهن جو تخلص سانگي هئو) جي خلف مان هئو سو به گذاري ويو پر سندس فرزند مير حسين علي خان جو انجنيئر هئو سو به گذاري ويو. مير محمد علي خان مونکي ٻانهن کان جهلي چيو ”جمال صاحب وڌيڪ نه پڇ. اجايو توکي به ڏک ٿيندو ۽ مونکي به!“ شيخ عبدالوهاب، جو منهنجو هم ڪلاسي ۽ دوست هو، سو الحمدالله حال حيات آهي ۽ گورنر جو صلاحڪار آهي. وهاب، رشيد، حفيظ سڀ ڀائر آهن. مون سندن والد مرحوم شيخ فضل الاهي به ڏٺو جيڪو نيڪ نمازي بزرگ هئو. سندن هڪڙي ڀاءُ کي بوٽن جو دوڪان شاهي بازار ۾ هئو. اهو به ڏاڍو با اصول ماڻهو هئو. شيخ فضل الاهي پهرين شاهي بازار ۾ پوءِ صدر ۾ ڪراچي هوٽل سامهون هڪ فليٽ ۾ رهندو هو. اهڙو شريف ۽ با اصول ماڻهو جو جڏهن هندو لڏي هندوستان ويا ته فليٽ جي مسواڙ هر مهيني سالن جا سال، هندو مالڪ کي بمبئي مني آرڊر ڪندو رهيو. سچ چوندا آهن ته وڏن جو کٽيو سندن پويان کائيندا آهن. کٽيو معنيٰ نيڪين ۽ چڱاين جو انبار، نڪي پئسن جو ڍير. شيخ صاحب وچولي طبقي جو محنت ڪش ماڻهو هئو پر با اصول ۽ اشراف اهڙو جو جاءِ جي مسواڙ بمبئي لڏي ويل هندوءَ کي مني آرڊر ذريعي موڪليندو رهيو. سندس سڀئي پٽ ناميارا، دولتمند ۽ عزتدار ٿي ويا.
عبدالوهاب شيخ نهايت قابل، محنتي ۽ با اصول ماڻهو هو ۽ آهي. ڪلاس ۾ هميشه پهريون نمبر کڻندو هو. مان 40ـ1939ع حيدرآباد نور محمد هاءِ اسڪول ۾ انگريزي ڇهين درجي (اڄ جو نائون ڪلاس) ۾ داخلا ورتي ته منهنجا هم ڪلاسي هئا عبدالوهاب شيخ، خالد اسحاق ۽ هالن وارو محمد سعيد انصاري. محمد سعيد راڳ جو اهڙو شوقين جو هر جمعي تي هاسٽل مان چوريءَ ڀڄي ويندو هو ۽ سڄي رات ڀٽ شاھ تي فقيرن جو ڪلام ٻڌي صبوح جو ڪجھه دير سان پهچي ويندو هو. هاسٽل جو استاد هوندو هو بالادي صاحب جو تمام سٺو منتظم ۽ ڪڙڪ مزاج هو، سو محمد سعيد کي نيٽ جي لڪڻ سان ڪُٽي رکندو هو. پر لاٽونءَ ساڳا چُگھه. محمد سعيد ڪونه مڙندو هو ۽ جمعرات ڀڄي وڃي شاھ جو ڪلام ٻڌندو هو. نه رڳو ايترو پر پتي جي ٻيڙي پيئندو هو ۽ سئنيما تي به روز ڀڄي وڃي فلم ڏسندو هو. فلمي گانا سڀ ياد هوندا هئس.
تنهن زماني ۾ پٺيان ٻيو ڳائڻ وارو ڪونه هوندو هو. هر ايڪٽر يا ائڪٽريس کي سڌو پاڻ ڳائڻو پوندو هو. مختار بيگم، ثريا بيگم، نورجهان، اما ديوي، ديويڪا راني ۽ ٻي هڪ نئين ڳائڻي پيدا ٿي ڪلياني. اها به واھه جو ڳائيندي هئي. محمد سعيد جي مونسان ڏاڍي چس ٿي وئي. شام جو هاسٽل مان منهنجي گهر هيرآباد ايندو هو ۽ ٻئي گڏجي غلام شاھه جي قبي تائين گهمڻ ويندا هئاسون. سانتيڪو نماشام جو ماحول ۽ محمد سعيد ڪونه ڪو گانو جهونگاريندو هلندو هو. تن ڏينهن غلام شاھ جي قبي تائين ڪابه جاءِ جڳھه ڪانه هئي سواءِ ميرن جي قبن جي ۽ ٻين ڪن مشهور ماڻهن جي قبرن جي. محمد سعيد راڳ جو اهڙو عاشق جو هڪ ڏينهن هلندي هلندي مونکي ٻانهن کان جهلي بيهي رهيو ۽ حيرت مان چيائين ”اڄ خبر پڙهيئي اخبار ۾؟“ مون چيو ”ڪهڙي خبر؟“ ته ناراض ٿي چيائين ”يار تون به ڪمال ٿو ڪرين. اهڙي وڏي خبر به ڪانه ٿو پڙهين؟“
”پر ٻڌاءِ آهي ڇا؟“ ” ٺهيو! ٺهيو! رڍ اڳيان رباب وڃائڻ جو ڪهڙو ضرور؟“ نيٺ منٿن ميڙن کان پوءِ چيائين ”بيبي نورجهان (مئڊم نورجهان 1940ع ۾ بيبي baby سڏبي هئي) جو آواز سائنسدانن، سمجھه ڊاڪٽرن ليبارٽري موڪليو چڪاس لاءِ ...“ پوءِ ڊرامائي انداز ۾ مونکان سوال ڪيائين ته ”خبر اٿئي ڇا نڪتو؟“ مون پڇيو ”ڇا؟“ ته بلڪل معمولي انداز ۾ چيائين ”شگر، يعني کنڊ ٻيو ڇا؟“ مون ڪاوڙ ۾ چيو ته ”آواز ۾ کنڊ ڪيئن هوندي؟“ ڪاوڙجندي چيائين، ”چيم نه ته رڍن آڏو رباب وڃائي ڇا ڪبو. هاڻي پاڻ وڃي فلاڻي اخبار جي فلاڻي صفحي ته پڙهجانءِ!“ (اهڙي ڪا اخبار هئي ئي ڪانه) ”ڀائو، نورجهان جي آواز ۾ شگر نه نڪرندي ته ٻيو ڇا نڪرندو، ڪجھه ته سمجھه!“ اهڙو سگريٽي ڀاڄوڪڙ ۽ راڳ جو عاشق ۽ بلا جو ذهين. پڙهندو ڪونه هئو، رڳو ڪلاس ۾ ڌيان سان استادن کي ٻڌندو هو ۽ هوم ورڪ ڪري ايندو هو.
وچ مدي وارا امتحان ٿيا ته پهريون نمبر محمد سعيد، ٻيو نمبر مان ٽيون نمبر عبدالوهاب چوٿون نمبر خالد اسحاق. رسيس ۾ عبدالوهاب اچي مون واري بينچ تي ويٺو ۽ چيائين ”جمال مان روزانو ارڙهن ڪلاڪ ٿو پڙهان ته به هي محمد سعيد جيڪو رڳو ٿو سئنيمائون ڏسي سو مونکي ماري ٿو وڃي، اهو ڇا آهي؟“ مون وٽ ته ڪو جواب نه هو پر حيرت ٿيم ته اسڪول جي نائين ڪلاس جو ٻار روزانو ارڙهن ڪلاڪ ڪيئن ٿو پڙهي. عبدالوهاب جي محنت رائيگان نه وئي. هو انجنيئري امتحان ۾ اول نمبر کڻي سڌو سنئون ڪلاس ون جو آفيسر ٿيو. تاج محمد شيخ ۽ عبدالوهاب جو ٻيو نمبر ڀاءُ عبدالرشيد به ائين پهريون نمبر کڻي سڌو ڪلاس ون جا آفيسر ٿيا. ڪمال ته تاج محمد شيخ جو هئو ڇاڪاڻ ته ڪاليج ۾ پڙهندي هو ٻارن ٻچن جو پيءُ هو. اهو به ڏاڍو محنتي ۽ پڙهاڪو هئو. پڇيومانس ته عيالدار هئڻ سبب سندس پڙهائيءَ ۾ رنڊڪ نٿي پوي؟ چيائين ته وڌيڪ ذميواري جي ڪري وڌيڪ محنت جو جذبو ٿو پيدا ٿئي.
محمد سعيد مئٽرڪ پاس ڪري عشق جي وڪڙ ۾ اچي ويو. پنهنجي مڱ ڇڏي رسي گهران نڪري ويو. کيس ڳولهي ڳولهي بمبئي مان لڌائون ۽ کيس پسند جي شادي ڪرايائون. سندس خانداني مڱ انهيءَ ڏک ۾ چوڙي چوڙي گذاري وئي. انهيءَ جرم جو احساس محمد سعيد کي آخر تائين ڏنگيندو رهيو، الله سائين سندس زندگي جهڙوڪر مونسان واڳي ڇڏي هئي. مون وٽ حيدرآباد الهندي ڪچي ۾ آيو، چي ”نوڪري وٺرائي ڏي!“ ... ”اڙي بابا مان پاڻ شاگرد مون کي ڪو سڃاڻي به ڪونه!“ بهرحال پاڻ وٽ ٽڪائي ڇڏيومانس. اتي ٽائيفائڊ ٿي پيس. امان ويچاري، پنهنجي ٻچي جيان سندس خيال رکيو. پرهيز جو کاڌو تيار ڪندي هئي ۽ اڌ رات جو به وڃي سندس مٿي تي هٿ رکي بخار جو جائزو وٺندي هئي ۽ ننڊ مان اٿاري به کيس کير پياريندي هئي.
اهو نڀاڳو ٽائيفائڊ سڏبو ئي هو ’مدي جو بخار‘ جو ايڪيھه ڏينهن هلندو هو. خدا خدا ڪري محمد سعيد هلڻ چلڻ جهڙو ٿيو ته وري کيس نوڪريءَ جي لوري لڳي. مونکي پتو ئي نه پوي ته مان سندس نوڪريءَ لاءِ ڇا ڪيان. نيٺ پاڻ ئي رستو ڳولهيائين. چي ”هل محمد علي شاھ ڄاموٽ وٽ ۽ چئينس ته مونکي ماستريءَ جي نوڪري ڏئي!“ سيد محمد علي شاھ ڄاموٽ تمام شاندار، اثر رسوخ وارو ماڻهو، سخي ۽ مهمان نواز هو. سندس بنگلي تي هميشه دعوتون، پارٽيون ۽ شيل شڪار جون ڳالھيون پيون هلنديون هيون. مان معمولي شاگرد، مان ڇا ٿي ڪري سگهيس. خير ٻئي گڏجي سندس سول لائينس واري بنگلي تي وياسون. دربان کي چيم ته ”شاھه صاحب کي چئه ته ٻه شاگرد ملڻ آيا آهن!“
شاھ صاحب هڪدم گهرايو. محمد سعيد اڳيان مونکي ڪيو پاڻ پٺيان پٺيان هلندو آيو. شاھه صاحب لان تي ڪرسيون وجهيون ويٺو هو. سٺي پرسنيلٽي، قدآور، بت جو ڀريل ۽ شڪل صورت جو سهڻو ۽ شاندار. هڪ ڳل تي نڪ ڀرسان ڪارو ڦڙو هئس جو به ڏاڍو ٺهيس ٿي. ڪرسين تي ويهاريائين ۽ خنده پيشانيءَ سان حال احوال پڇيائين. محمد سعيد ڏي اشارو ڪري چيومانس ته ”سائين هي منهنجو دوست آهي، مئٽرڪ پاس ڪئي اٿائين. وڌيڪ پڙهي نٿو سگهي، توهان ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جا پريزيڊنٽ آهيو، هي به توهان جي تر جو هالا نوان جو ويٺل آهي کيس مهرباني ڪري ماستريءَ جي نوڪري ڏياريو!“
شاھ صاحب مشڪندي پڇيو ته، ”۽ توکي ڇا کپي؟“ مون چيو ”سائين مان وڌيڪ پڙهندس!“ چيائين ”چڱو پنهنجي دوست کي چئه ته سڀاڻي مونسان ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي آفيس ۾ اچي ملي!“ ٻئي ڏينهن کان محمد سعيد ماستر ٿي ويو. ٻن ٽن سالن کانپوءِ وري مون وٽ حيدرآباد آيو چي ”ماستريءَ مان بيزار ٿيو آهيان، ڪلارڪي وٺرائي ڏي!“ چي ”ڊاڪٽر ضياءَالدين شيخ وڏي اثر رسوخ وارو ماڻهو آهي انهيءَ کي هلي چئه!“ اهو به نه منهنجو ڏٺل نه وائٺل پر هلياسون ڊاڪٽر صاحب جي صدر سولجر بازار حيدرآباد واري دواخاني تي.
ڊاڪٽر صاحب وٽ مريضن جي رش هئي سو ٻاهر ويهي رهياسون. رش گهٽ ٿي ته ٻئي گڏ اندر داخل ٿياسون ته چيائين ته هڪ هڪ ٿي اچي. مون چيو ”ڊاڪٽر مريض ڪونه آهيون، ٻنهي جو ساڳيو مسئلو آهي!“ ڊاڪٽر صاحب ذرو به رنجش جو آثار نه ڏيکاريو. مون پنهنجي واقفيت ڪرائي مانس ۽ عرض ڪيومانس ته محمد سعيد کي ڪلارڪي وٺرائي ڏي. ڊاڪٽر صاحب تمام ذهين ماڻهو هو. ڊاڪٽر صاحب محمد سعيد کان ٻه ٽي سوال پڇي کيس چيو ته ”ماستر آهين ڇا؟“ محمد سعيد اٿي بيهي پٺيان قميص سڌي ڪري جواب ڏنو ها سائين ۽ پوءِ ويهي رهيو. مون ڊاڪٽر صاحب کان پڇيو ته ”توهان ڪيئن سمجهيو؟“ چيائين ”سندس اٿ ويھه جي ادائن مان.“ بهرحال ڪجھه ڏينهن کان پوءِ محمد سعيد ڪلارڪ ٿي ويو.
سال لنگهي ويا. پاڪستان ٺهي ويو. سرڪار طرفان اسپيشل اوور سيئر ڪورس اين اِي ڊي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ کوليو ويو. هڪ ڏينهن محمد سعيد اچي ٺڪاءُ ڪيو. مان تن ڏينهن ۾ جناح ڪورٽس جي ڪمرو نمبر هڪ ۾ مولا بخش سانگي (تخلص ساغر) سان گڏ رهندو هوس. ڀر واري ڪمري ۾ علي گوهر کهڙو رهندو هو. ٻئي ايل ايل بي جا شاگرد هئاسون. آغا امداد علي ولد جسٽس آغا حسن علي به اسان سان گڏ پڙهندو هو ۽ ڏاڍو هوشيار هو. امتحان ۾ آيو به اول نمبر ۽ بعد ۾ هاءِ ڪورٽ جو جج ٿيو ۽ پبلڪ سروس ڪميشن جو چيئرمين. محمد سعيد کان پچيم ته ڪيئن آيو آهين ته چيائين ته اين اي ڊي ۾ داخلا ورتي اٿم. مان به اين اي ڊي ۾ رهيو هئس سو سڀني دوستن ڪرنل محمد بچل سومرو، غلام عباس شيخ، محمد علي ٻگهيو ۽ ٻين سان واقفيت ڪرائي مانس. پنهنجي سلڇڻي طبيعت ۽ مزاج جي بدولت سڀني يارن دوستن جو مرڪز بڻجي ويو. البت مونکان ڪن هڻندو هو. ڇاڪاڻ ته منهنجو اخلاق ۽ ڪردار سندس من چلي طبيعت سان ٺاھ ۾ نه پيو اچي. ڪراچيءَ ۾ به اهي ئي عادتون، روز سئنيما، ايلفيءَ جا چڪر ۽ سگريٽ. چيومانس ته ”تون گهر ٻار وارو، نوڪري به ڇڏي آيو آهين. پورت ڪيئن ٿو ڪرين؟“ چي ”يار اهڙيون ڳالھيون پڇي منهنجي لست نه وڃاءِ. رازدارانه انداز ۾ ٻڌايائين ته سندس سگهڙ وفادار گهر واريءَ کيس همٿائي نوڪري ڇڏرائي ڪاليج موڪليو هو ۽ پاڻ سڄو ڏينهن مشين تي اوڙي پاڙي جا ڪپڙا سبي گهر به هلائيندي هئي ته مڙس کي پڙهائي جو خرچ به موڪليندي هئي.“ چيائين ته ”ايترو ڪم ٿي ڪري جو رات جو ٿڪجي، مشين تي ئي مٿو رکي سمهي ٿي پوي.“ محمد سعيد کي به ايڏي تانگھه هوندي هئي جو ڇنڇر آچر تي ڪيئن به ڪري هالا ويندو هو ۽ گهر واري ۽ ٻارن سان ٻه ڏينهن يا ڏيڍ ڏينهن گذاري ايندو هو.
پر مڙس هو دل ڦينڪ عاشق، هڪ ڏينهن گاڏي کاتي واري چونڪ وٽ جنهن کي اصل لامبٽ مارڪيٽ چيو ويندو هو ۽ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ ان کي مسلمان ڪري پاڪستان چونڪ بڻائي ڇڏيائون، اتان لنگهياسون ته ڪاري برقعي ۾ هڪ ڇوڪري تڪـڙو تڪڙو هلي اچي سندس اڳيان بيٺي. سندس نالو وٺي گلا شڪوه شروع ڪيائين. اردوءَ ۾ پي ڳالهايائين. محمد سعيد منجهي پيو چيائينس ”ڀڄ پري، آهين ڪير؟“ ته ڇوڪريءَ کڻي برقعو مٿي ڪيو. چي ”تنهنجي پٺيان توکي ڳولهيندي ڳولهيندي اچي هت لڌو اٿم، تون سڃاڻين به ڪونه ٿو!“ مان هٽي پرڀرو ٿي ويس. محمد سعيد ڪافي ڦٿ ڦٿ ڪري، ڪجھه تيزي تنديءَ سان ڪجھه هيٺاهين وٺي کانئس جند ڇڏائي. پوءِ ٻئي گڏ رام باغ روڊ ڏي روانا ٿياسون.
مون آڏو ڦڪو ڦڪو ۽ گناھگار پئي محسوس ڪيائين ڇو ته خبر هئس ته مان اهڙين ڳالهين تي سخت ڪاوڙبو آهيان. صفائي پيش ڪندي چيائين ”حيدرآباد ۾ گاڏي کاتي ۾ انهيءَ ڇوڪريءَ جو گهر ٻه فرلانگ کن پري هو پر بالڪنيءَ مان روز نظارو ٿيندو هو. هڪ ڏينهن پاڻهئي اچي مون وٽ نڪتي.“ پوءِ ساڌ بڻجي ڪنڌ هيٺ ڪري چيائين ”جمال جي وڻ هيٺان ويٺي ڪو پڪل انب اچي جهوليءَ ۾ ڪري ته ڦٽو ته ڪونه ڪبو ضرور کائي وٺبو!“
”مهرباني ڪري مونکي ليڪچر نه ڏي!“ پوءِ به مون تارا ڦوٽاري کيس دڙڪو داٻ يا هيٺ ڦيٺ ڪئي. ته به چيائين ته ”توبھه ڪيم انهيءَ ڇوريءَ ڏي وري ڪونه ويندس پر يار نينهن نظارا ته ڪونه ڇڏبا!“ مون چيو ”منهن تي نظر پئجي وڃي ته نظر ڦيرائي ڇڏجي.“ چيائين ”نڪو، ٿورو ٻه چار انچ هيٺ نظر وجهي پوءِ ڦيرائجي!“ ڏاڍو زنده دل ماڻهو ۽ حياتيءَ جو ڀرپور مزو وٺندڙ شخص هو. امتحان جو نتيجو نڪتو ته محمد سعيد سڄي ڪاليج ۾ پهريون نمبر! مان سندس ذهانت جو قائل ته هئس پر هيترا سال نوڪري ڪندي ۽گهر گرهستيءَ کي سنڀاليندي، ڪراچيءَ جي رنگينين مان مزو وٺندي، چرچا ڀوڳ ڪندي انجنيئري جي امتحان ۾ پهريون نمبر! ته بلڪل لاپرواهيءَ سان جواب ڏنائين ته ”ائين ته ٿيڻو ئي هئو!“ ڄڻ ته اها تمام رواجي ڳالھه هئي. ايڏي خود اعتمادي!
هڪ رات، لڙي اڌ رات، ٻه چار ڇوڪرا آيا. اچي مون کي ننڊ مان اٿاريائون چي ”محمد سعيد آخري پساهن ۾ آهي!“ ڊوڙندو ويس. ڏٺم ته صفا پيلو جهڙو هيڊ ۽ ٻن ٻن منٽن کان پوءِ ڏندڻي بيهوش ٿي پيو وڃي. مون هڪدم ٻه ڇوڪرا موڪليا ته پوسٽ آفيس مان فون ڪري ايمبولنس گهرائي وٺن. کيس کڻائي سول اسپتال ويس. ڊاڪٽر چيو ته ”اپينڊڪس ڦاٽي پئي اٿس هڪدم آپريشن ٿيندي! فلاڻي سرجن کي وٺي آ.“
اهو ڊاڪٽر گاڏي کاتي وٽ رهندو هو. ان کي ننڊ مان اٿاريم ته هڪدم هليو آيو. نالو وسري ويو اٿم، شايد ڊاڪٽر تاراچند هو. هندو ماڻهو ايڏا شيواڌاري جو آڌي رات جو بنا في وٺڻ جي هلي آيو ۽ اچي آپريشن ڪيائين. اڄڪلھه اهڙي ڳالھه نا ممڪن پئي لڳي. ڌني رام بلڊنگ ۾ محمد سعيد جا ٻه ڳوٺائي محمد صديق ميمڻ ۽ ٻيو شفيع محمد ميمڻ جيڪو بعد ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر ٿيو. محمد حسين لوهر جو تمام سلجهيل، سنجيدو ۽ با اصول ماڻهو هو تنهن سان گڏ رهندا هئا. محمد صديق بعد ۾ حيدرآباد ۾ ائڊيشنل ڊپٽي ڪمشنر ٿيو. محمد حسين لوهر سنڌ يونيورسٽي جو رجسٽرار ٿيڻ کان پوءِ پاڻ کي ترڪ سڏائڻ لڳو. هوندو ترڪ، لوهر ته ڌنڌو آهي. ٻه ڇوڪرا موڪليم ته وڃي محمد سعيد هالائي جي ڳوٺاين کي اطلاع ڪن ته محمد سعيد نازڪ حالت ۾ اسپتال ۾ داخل آهي.
ڇوڪرا جلدئي موٽي آيا چي ”خواھه مخواھ اسان کي دڙڪا کارايئي. چون پيا ته بابا اسان جو ڇا وڃي جو اڌ رات جو اچي اسان کي ننڊ مان اٿاريو اٿوَ!“ مون ٻن ٻين ڇوڪرن کي موڪليو ته ”مسز محمد سعيد جي نالي ارجنٽ تار موڪلين ته محمد سعيد نازڪ حالت ۾ اسپتال داخل آهي!“ ٽيليفون تن ڏينهن ۾ هئي ڪانه. اهي تار ڪري آيا. ايتري ۾ محمد سعيد کي آپريشن ٿيئٽر مان ٻاهر آندائون. سڄو پي ڪرڙيءَ وانگر ڏڪيو. مان ڊڄي ويس. ڊاڪٽر کي وٺي آيس. ان رٻڙ جي ٿيلهين ۾ گرم پاڻي وجهرائي سندس مٿي ۽ پيرن کان رکرايون. مون ڇوڪرن کي چيو ”توهان موٽي وڃو هاسٽل!“ ته پڇيائون ته ”تون؟“ . مون چيو ”مان هت اسپتال جي ورانڊي ۾ سمهي پوندس، توهان وڃو.“ مان هر ليٽي پوان هر وڃي محمد سعيد کي ڏسي اچان. ائين صبوح ٿي ويو.
ڪجھه وقت کان پوءِ محمد سعيد جي گهر واري ۽ سهرو به اچي ويا. پوءِ مان اطمينان سان موٽي هاسٽل آيس.خدا جو شڪر! محمد سعيد نوبنو ٿي هاسٽل ۾ موٽي آيو ۽ امتحان پاس ڪري وڃي آبپاشي کاتي ۾ سرويئر ٿيو. ضمير وارو ماڻهو هو. رشوت ڪونه ورتائين ۽ نه پئسو ٺاهيائين. بس سکيو گذر سفر ڪندو هو. هوڏانهن ميرپورخاص جو ڏاتر ڏنو سال ٻن اندر لک پتي ۽ موٽر ڪار وارو ٿي ويو. ڏاتر ڏني جو وڏو ڀاءُ دڪاندار هو سو مونسان مليو ۽ حسرت مان چيائين ته ”هي ته ڏاڍي سٺي بزنيس آهي جيڪر مان به دڪان بند ڪري اها بزنيس ڪيان.“
گهڻن سالن کانپوءِ محمد سعيد لاڙڪاڻي ۾ روڊس ۽ بلڊنگس جو انجنيئر ٿي آيو. رهيو اسان جي (شمس جي آفيس) اوطاق ۾. ادا مرحوم جي اوطاق جا دروازا هميشه ۽ هر ڪنهن لاءِ کليل هئا. هر ڪنهن کي عزت آهر ماني ٽڪي کٽ بسترو ۽ آڌر ڀاءُ ملندو هو. ڪجھه ڏينهن کانپوءِ محمد سعيد لاهوري محلي ۾ جاءِ مسواڙ تي وٺي اڪيلو رهڻ لڳو. اتي هڪ ڇوڪري زوريءَ سندس ڳچيءَ پئجي وئي. مون تائين اها ڳالھه پهتي ته ادا شمس کان پڇيم جو ان ميدان جو ڄاڻو هو. ادا مرحوم کلي هائو ڪئي. ڳالھه انهيءَ حد تي پهتي جو اها ڇوڪري محمد سعيد سان گڏ گهر ۾ زال وانگر رهڻ لڳي. ڳالھه ايترو هُلي وئي جو محمد سعيد جي گهر واري هالن کان هلي لاڙڪاڻي آئي. اسان جي گهر منهنجي گهر واريءَ سان ملي افسوس وچان چيائين، ”ادي، ڏس ته، جيئري ئي بيوفائي!“
مونکي جڏهن پنهنجي گهر واريءَ اها ڳالھه ڪئي ته مون محمد سعيد کي اهڙي ڇنڊ ڪڍي، اهڙي ڇنڊ ڪڍي جو ڇٺيءَ جو کير ياد اچي ويو هوندس. پوءِ مونسان سڄو قصو بيان ڪيائين ته ڪيئن پهرين کيس ننڍي ڀيڻ هٿان سلام موڪليائين، جنهن کي دڙڪا ڏيئي موٽائي ڇڏيائين ته ٿوريءَ دير کان پوءِ وري اها ٻارڙي ڪپڙي ۾ ويڙهيل ٻوڙ ماني کڻي آئي ۽ چيائين ته ”اڪيلو آهين ادي چوي ٿي ته ماني نه موٽائجانءِ.“ چيائين ته ”اها به نه کاڌم. ٻئي ڏينهن ٻن پهرن جو ٿڪو ٽٽو ليٽيو پيو هئس ته هڪ تمام سهڻي جوانڙي چُپڙي ڪري اندر گهڙي آئي ۽ پٽ تي ويهي مون کي زور ڏيڻ شروع ڪيائين؛ مون کان ڇرڪ نڪري ويو ۽ منهن ورائي دڙڪو جو ڏنومانس ته کڻي برقعي جو پلئه مٿي ڪيائين. جمال تون ٻڌاءِ ته پوءِ ڀلا ڇا ٿو ڪري سگهجي. هاڻي ليڪچر نه ڏجانءِ. هر عورت ماءُ ڀيڻ ته ڪونهي، حقيقت ۾ ڪنهن به عورت کي ادي ڀيڻ چوڻ ئي سندس عورتپڻي جي توهين آهي!“
گهڙي سوا ته مونکي به ماٺ وٺي وئي. هر ڳالھه ۾ ڪجھه نه ڪجھه وزن ۽ ڪجھه نه ڪجھه سچ جي جهلڪ هجي ٿي پر اهو سچ سمورو سچ نه آهي. في الحال مان بي هٿيار ٿي هليو ويس. ادا شمس سان ڳالھه ڪيم ته مشڪي چيائين ته ”وڏي استاد عورت آهي ۽ پيشه ور آهي. شڪارپور واري مختيارڪار غوث علي شاھ جي ته رکيل آهي. چوين ته رات هت اوطاق تي گهرائي توکي ڏيکاريان!“ پوءِ ته هٿياربند سپاهيءَ جيان محمد سعيد جا اهڙا نڪ وڍيم جو اچي ششدر ٿيو. پر پڃري ۾ ڦاٿل ڪبوتر هو سو چيومانس ته ”نڪر لاڙڪاڻي مان، بدلي ڪرائي وڃ!“ صالح طبيعت ته هئو. ڏٺائين ته پاڻ به بدنام ٿيندو ۽ سندس گهرو حياتي به تباھ ٿيندي سو منهنجي صلاح وٺي بدلي ڪرائي ويو، پر ان مائيءَ جيڪي سک ڏنا هئس سي ياد ڪندو رهندو هو. پنهنجي گهر ٻار سان نهايت سچو ۽ وفادار هو. ٿاٻو ته هر ڪو ماڻهو کائي ٿو. نيٺ ته گوشت پوست جي زندگي آهي جنهن جون بشري تقاضائون آهن.
وري 1959ع ۾ جڏهن مان خيرپور ميرس ۾ هئس ته محمد سعيد جي قابليت جو ٻڌي چيف انجنيئر محمد سليمان ميمڻ کيس بدلي ڪري پنهنجي هيڊ آفيس سکر ۾ سپرنڊنٽ ڪري رکيو. اها ته جهڙي سزا جو هڪ آفيسر کي ڪلرڪيءَ جو ڪم ڏئي ڇڏجي. مون وٽ پريشان پريشان آيو ”چي نه اٿم گهر، نه نوڪر، نه ڪا ٻي سهولت، منهنجو بنگلو مخدوم هائوس وڏو هو جنهن ۾ اوطاق وغيره الڳ هئا. سو چيومانس ته ”مون وٽ رهي پئه. ماني ٽڪيءَ جو فڪر نه رهندو ۽ خيرپور سکر سڄو ڏينهن بسون ٽئڪسيون پيون وڃن، صبوح جو وڃجانءِ شام جو موٽي اچجانءِ!“ ڪمال منهنجو ڀاءُ به مونسان رهندو هو جو ان کي به انجنيئري اسڪول سکر ۾ ليڪچرر ڪري رکيو هئائون. ڪمال جي تازي شادي ٿيل هئي سو ڇنڇر آچر تي حيدرآباد پنهنجي گاڏيءَ ۾ گهر ويندو هو. محمد سعيد به ڪو ڇنڇر آچر ڪونه ڇڏيندو هو سو ڪمال کي چيائين ته ”مان به سکر مان سوير ڀرو موٽندس مونکي کنيون هلجان ۽ هالا ۾ لاهي ڇڏجانءِ!“
ڇنڇر ڏينهن ڪمال، محمد سعيد جو انتظار ڪيو پر هن کي ڪجھه دير ٿي وئي سو ڪمال روانو ٿي ويو. اچڻ ساڻ، ماني کاڌي نه کاڌي جهڙي مونکي چيائين ته ”ٽئڪسي گهرائي ڏي ته مان هالا ويندس!“ سمجهايومانس ته ”ريل گاڏيءَ ۾ هليو وڃجان صبوح ڌاري پهچي ويندين!“ پر هن کي اهڙي آنڌمانڌ جو چيائين ته ”ٽئڪسي گهرائي ٿو ڏين يا مان پاڻ وڃان ٽئڪسي اسٽينڊ تي.“ مون پنهنجي پٽيوالي در محمد کي موڪليو ته رعايت سان هالا لاءِ ٽئڪسي ڪرائي اچي. در محمد موٽي آيو. چيائين ته ”سائين ٻه سؤ رپين کان گهٽ ڪوئي نٿو وٺي!“ مونکان به رڙ نڪري وئي ته ”سڄا سارا ٻه سؤ رپيا!“ جي اڄڪلھه جي چئن پنجن هزارن جي برابر هئا. پر محمد سعيد چيس ته ”بابا پوءِ وٺي اچ نه، دير پئي ٿئي!“ در محمد ويو ٽئڪسي وٺڻ.
مون محمد سعيد ڏي عجب مان نهاريو ته منهنجو هٿ جهلي ڏاڍي پياري ڳالھه ڪيائين. ذهين ۽ مزاح جو بادشاھ ته هئو. چيائين، ”ميان جمال صاحب، هو (يعني ڪمال) جنهن جي شاديءَ کي اڃا ارڙهن ڏينهن ٿيا آهن، سو ڀڳو ٿو وڃي. منهنجي شادي کي ارڙهن سال ٿيا آهن، ارڙهن سال! فرق ته ڏس نه. ڪجھه سمجھه!“ مون چيو ”سمجهاءِ. چي ميان ارڙهين سالن جي رفاقت ائين آهي جيئن منهنجي پير ۾ زنجير جنهن جو ٻيو ڇيڙو هالا ۾ منهنجي گهر جي کٽ سان ٻڌل آهي. ڪاڏي به چران پران، هلان چلان ته اهو زنجير پيو ڇڪي!“ مون کڻي ماٺ ڪئي ۽ محمد سعيد ٻه سؤ رپيا ڀري ٽئڪسيءَ ۾ پنهنجي رفيقه حيات سان ملڻ خاطر هالا روانو ٿي ويو. مونکي انگريزيءَ جو مشهور نظم اسڪاءِ لارڪ ياد اچي ويو ته زمين جو پکيئڙو ڪيئن وٺي ٿو آسمان ڏي اڏامي ۽ وري اچي ٿو زمين تي لهي ۽ اهڙي طرح پر خلوص ۽ سچو آهي پنهنجي زمين سان به ته آسماني اڏام سان به.
هڪ ڏينهن ٽپهريءَ جو ٿڪل ۽ پريشان سکر کان موٽيو. اچڻ سان چانھه جي فرمائش ڪيائين. مون ٻاهر نڪري پنهنجي بورچي نظر محمد کي چيو ته هڪ ٿلهو اوڦراٽو، جنهن کي اڄڪلھه پراٺو ٿا چون، سچي گيھه ۾ تري چانھه سان گڏ کڻي اچ. محمد سعيد ٿورو مشڪيو ۽ سڄو ٿلهو اوڦراٽو چانھه سان کائي ويو. پوءِ مونکان پڇيائين ته ”تو ڪيئن سمجهيو مان بکارو آهيان ۽ ماني ڪانه کاڌي اٿم!“ ڪهڙو جواب ڏيان. چيم ته ”ماءُ ڪيئن سمجهي ويندي آهي؟“ جواب وڻيس. چيائين، ”سچو آهين“. پريشاني جو سبب پڇيومانس. ٻڌايائين ته سندس چيف انجنيئر سليمان صاحب کيس گهرائي چيو ته ”ٻڌو هئم ته تون ڏاڍو قابل آهين پر مون ته تو ۾ ڪا خاص قابليت ڪانه ڏٺي.“ مون به چئي ڏنومانس ته ”صاحب گذريل ڇهن مهينن ۾ ڪو رمائينڊر (دٻ نامو) آيو آهي ته فلاڻي معاملي يا ليٽر جو جواب نه ڏنو اٿؤ!“ سوچي چيائين ”واقعي ڪا به جواب طلبي نه ٿي آهي.“ چيومانس ته ”صاحب انهيءَ کان وڌيڪ، آفيس ڪم جي ٻي ڪهڙي ثابتي ٿي سگهي ٿي جو ڪوبه جواب طلبيءَ جو ليٽر نه آيو آهي ۽ سڀ ڪم وقت اندر ۽ صحيح جواب ۽ صحيح انگن اکرن سان ڏٺو ويو آهي. ڇاتي ٺوڪي چيومانس ته ڀلي ڪو انجنيئر، سپرنڊنٽ انجنيئر، چيف انجنيئر يا ٻيو ڪو صاحب هن غريب معمولي ماڻهوءَ مان ڪا ڀل چڪ يا غلطي ڪڍي ڏيکاري.“ ماٺ وٺي ويس پوءِ به شابس ڪونه ڏنائين. جيڪي سو چيائين ”چڱو هاڻي وڃ، وڃي پنهنجو ڪم سنڀال!“ ڏٺم ته محمد سعيد جهڙي ذهين، محنتي ۽ ذميوار آفيسر کي انهيءَ معمولي واقعي ڏک پهچايو هو. ڇو نه ٿئي؟ قدر ته ڪو نه ٿو ٿئي الٽو ڪيڙا ڪڍيا وڃن. اهو اڄڪلھه معمول ٿي ويو آهي.
انگريز آفيسر جڏهن منزل انداز ٿيندا هئا ته ماتحت عملدار خوش ٿيندا هئا. مثلاََ ايس پي صاحب ٿاڻي جي چڪاس جو پروگرام ٺاهيندو هو ته ٿاڻي تي جشن جو سمو اچي ويندو هو. معمولي سپاهي به پنهنجون ورديون ڌوئاري پاڻ استري ڪري، پٽي ۽ پتل جي بڪل کي چمڪائي بوٽ پالش ڪري وڃي سامهون بيهندا هئا. ڪماني صاحب ايندو هو ته هڪ هڪ وٽان لنگهندي، مشڪندو هو ۽ هر ڪنهن کان هڪ ئي سوال پڇندو هو، ”سڀ ٺيڪ آ“. اٽينشن ۾ کڙيون ملائي، سيلوٽ ڪري سڌو سنئون عرض ڪندا هئا بدليءَ جو، پروموشن جو، ڪوارٽر جي مرمت وغيره ۽ صاحب هر ڪنهن جو نالو ۽ سندس گهرج نوٽ ڪرائيندو ويندو هو ۽ گهڻو ڪري سڀني جا ڪم ٿي ويندا هئا. ڪن کي شاباس، ڪن کي آفرين ناما ملندا هئا. اڄ ائين ناهي. جيڪو عملدار اچي ٿو سو چڪون ڪڍي ٿو ۽ ڪاوڙ دڙڪا ۽ دهمان وجهي هليو ٿو وڃي. پوءِ ڪنهن جي دل چوندي ڪم تي!
حقيقت ۾ بالا عملدار پاڻ ڪورا ڄٽ آهن ۽ حالتن ۽ حقيقتن جي ڪا خبر ڪانه اٿن. وري قائدن قانونن جي به ڪا خبر ڪانه اٿن. اڄڪلھه جا وزير سڳورا به ائين آهن. کاتي جي سيڪريٽريءَ کي ته سمجهندا اول نمبر جو دشمن، ڇاڪاڻ ته هو کين قاعدن قانونن ڏانهن ڌيان ڇڪائي ڪوبه ڪم يا معاملو صحيح نموني سان نپٽائڻ جي صلاح ٿو ڏئي. وزير صاحب وري سمجهن ٿا ته هو کين تپائي ٿو وڃي. پوءِ گارگند ۽ ڦوڪ شوڪ تي لهيو اچن. ڦوڪ شوڪ ڪاوڙ ۽ رڙيون ڪندو ئي اهو آهي جنهن وٽ ڪو جواز نه هوندو آهي ۽ ڄاڻندو آهي ته سندس ڪيس (مدعا) ڪمزور آهي. پوءِ رڙين کان سواءِ وٽس ڪو چارو نه هوندو آهي.
1974ع ۾ هڪڙي وزير صاحب وٽ سيڪريٽريءَ وٽان ڪا سمري آئي. سمري معنيٰ ڇنڊ ڇاڻ ڪري آخري تت پيش ڪرڻ. اها سمري وزير صاحب جي تقاضا مطابق نه هئي، پر سور پي صحيح ڪري ڇڏيائين. مون ڏانهن منهن ڪري چيائين ته، ”يار، هي ماڻهو (پنجابي ۽ مهاجر سي ايس پي آفيسر) واقعي ڏاڍا قابل آهن.“ غلط ڳالھه کي برداشت ڪرڻ جي قوت مون ۾ ڪجھه گهٽ آهي. ان تي غصو به ايندو اٿم ۽ ڳالهائڻ جو به ڪجھه کرو آهيان. چيومانس ”هائو سائين سچ ٿا چئو، اهي قابل آهن ڇاڪاڻ ته توهان جي جائز ڪم ۾ به رنڊڪون وجهي قائدن قانونن جو ڄار اڇلي توهان جو ڪم نٿا ڪن، ۽ اسين آهيون ناقابل جو توهان جي ناجائز ڪم کي به قائدن قانونن جي وڪڙ ۾ آڻي توهان جي لاءِ سهولت پيدا ڪري ڇڏيون.“ ڳالھه ڪجھه دل سان لڳس سو قلم هيٺ رکي، لونڌڙيءَ تي آڱريون ٽيڪي مونکي چتائي ڏسي چيائين ته ”يار چوين سچ ٿو. مونسان ڪجھه حجائتو به هئو سو دل ۾ ڪونه ڪيائين.“ ائين وزير صاحبن کي خبر پوي پاڻ ڪونه ۽ ڏوھ ماتحتن جو. ٻيا به ڪيئي اهڙا واقعا آهن پر هڪ جو ذڪر ڪري ڇڏجي ته چڱو، وري آنٽ تي چڙهي الائي نه.