9
اسلامي نظريو لازمي به آهي ته اعتدال وارو به آهي. ان کي ان انقلابي شرط جو پابند ڪيو ويو آهي ته، ”جيڪڏهن جتي به، جڏهن به، ڪير به زيادتي ڪري ته هر فرد تي لازم آهي ته اڳتي وڌي ان کي روڪي! هي اصول بلڪل اهڙو آهي جهڙو جهرڪيءَ کي باز سان ويڙهائڻ، ان ۾ بهادري به آهي. دليري به، ايماني جذبو به، نيڪي به، شِولري (chivalry) به ۽ ٻيو سڀڪجهه به ۽ هر دؤر، هر وقت، هر مهل ۽ هر ڏاڍاين ۽ ڏاڍ خلاف آهي. هن سونهري اصول آڏو ٻيا سڀ فلسفا ۽ تحريڪون ۽ ادبي ترقي پسندي يا ناپسندي جا نظريا، ختم ٿي ٻڌا ٻانها ٿي وڃن ٿا. ڀلي شيخ اياز صاحب تي الزام هنيو وڃي ته هو ادب ۾ ترقي پسندي وغيره جو قائل ناهي پر مونکي خبر آهي ته شيخ صاحب هڪ گهڙي لاءِ به ڪنهن تي ظلم ٿيندو ڏسي چپ ڪري برداشت ڪرڻ وارو ڪونهي ۽ هو اهو عملي طرح ثابت ڪري چڪو آهي ۽ بگهڙن جي وچ ۾ بيهي لاپرواهيءَ سان مٿن وار مٿان وار ڪندو رهيو آهي. اهڙي ماڻهوءَ تي اهو الزام! تفو برتو، تفو برتو! اياز ته سڄي عمر جهيڙيندو رهيو آهي ٻال جتيءَ کان پيرسنيءَ تائين دل جي مرض هوندي به اڃا جهيڙيندو اچي. باقي توهان جيڪو وڻيوَ سو چئو جيڪي وڻيوَ سو ڪيو، ڀلي سرمد کي سوليءَ چاڙهيو يا شمس تبريز جي کل لهرايو. ڪو فرق نٿو پوي. ائين ٿيندو آيو آهي، ائين ٿيندو رهندو. باقي جنهن کي توهان ترقي پسندي سڏيو ٿا سا ته ازل کان آهي، هومر کان وٺي هيمنگوي تائين. اها توهان جي ’خلقيل ٻانهي‘ ڪانهي. اسان جو مڃيل هيرو به فرمائي ٿو ته، ”ڪريو بري تي بڇ!“ غالب جهڙو فقير منش به چوي ٿو ته، ”روڪ لو گر غلط چلي ڪوئي!“
بابو سائينءَ زندگيءَ جي آخري ڏينهن تائين جهيڙيندو آيو. اوهان ڀانيو ٿا ته 1945ع کان وٺي 1954ع تائين پاڪستان توڙي پاڪستان جي ليڊرن خلاف ڳالهائڻ يا لکڻ ڪو مذاق يا معمولي ڪارنامو آهي؟ ڪير اهڙي همت ۽ جرئت ڪري يا ڏيکاري! اياز چواڻي ”ٻاٻري ڪنڊ تي هلڻو يا ڪاريءَ تي پير پوڻ جي مترادف“ هو. بابا ته نحيف، نفيس، دل جي عارض ۾ مبتلا، اهو سڀ ڪجهه برداشت ڪرڻ جهڙو ڪونه هو، ته به پيريءَ تائين ٻري ٻاريندو آيو. اياز ته عملي طور ڪڏي پيو. ’ڪاريءَ تي به پير پيس‘ ته ’ٻاٻري ڪنڊ تي به رهيو‘. جيل ۽ ڦاسيءَ جا امڪان کيس ڌوڏي نه سگهيا. چوٽ تي چڙهيل وڪالتي ڪاروبار ڇڏي معمولي پنج هزار ماهوار تي سنڌ يونيورسٽي سينگاريائين ته حاسدن جا غول سندن چوڌاري باهوڙ لائي بيٺا ته اياز وڪامي ويو. اياز جي به ڪا قيمت ڪَٿي سگهجي ٿي ڇا؟ اها يونيورسٽي جنهن ۾ ڪلاسن کي تالا لڳا پيا هئا ۽ پروفيسر صاحب بنگلن کان ٻاهر ئي ڪونه نڪرندا هئا ۽ ڇوڪرا شراب پي پستول کڻي ڦاٽڪ تان زوري چِڪن تِڪا ڦري کائي، مارئي هاسٽل ۾ ٽپڻ جون سٽون سٽيندا هئا. تن جي ٽڪ مان ور ڪڍي ڇڏيائين ۽ پروفيسر صاحب بادل ناخواسته مقرر وقت تي ليڪچر ڏيڻ لاءِ اوٻاسيون ڏيندا اچڻ لڳا.
مونکي، سراج الحق ميمڻ کي ۽ نثار ميمڻ کي، جو بعد ۾ معين قريشيءَ جي وقت ۾ فيڊرل منسٽر ٿيو، گورنر صاحب جنرل عباسيءَ سئنڊيڪيٽ تي نامزد ڪيو. اسين اکين ڏٺا شاهد آهيون. ڪهڙي ڳالهه ڪجي. سنڌي ۾ چوندا آهن ته ’پنهنجي اوگهڙ تان پلئه لاهڻو آهي‘ هي رڪارڊيڊ حقيقتون آهن پر ڍڪي ڀلي! ڪلچر ڊپارٽمينٽ ڪراچيءَ مان ٽي لک اسي هزار جو چيڪ سنڌي ادبي بورڊ لاءِ نڪتو ۽ هٿئون هٿ روانو ٿيو. اهو چيڪ ڄاڻي واڻي ڀلجي ڄامشورو ۽ حيدرآباد ٽپي اڳڀرو هليو ويو ۽ اڃا تائين روپوش آهي. يونيورسٽيءَ ۾ بنگلي اڏڻ جو سمورو سامان آيو. ويندي ٽائيلون نلڪا، بجلي جو فينسي سامان ۽ ٻيو سڀ ڪجهه، پر بنگلو لڀيئي نه! پراڻي ڪئمپس يعني ودياليه جو ڪروڙن جو ميدان ڀڳڙن مٺ تي ورهايو ويو. ٻيو ته ٺهيو پر يونيورسٽيءَ جي ٽاڪري زمين لاءِ نه رڳو ٽرئڪٽر خريد ڪيو ويو پر ڊرائيور جون پگهارون به ڏنيون ويون ۽ ڊيزل خريد ڪيو ويو. يونيورسٽيءَ جا الائي ڪهڙا زرعي ايڪڙ آباد ڪيا ويا؟ اياز کي چيم ته ”هيءَ انڪوائري ٿيڻ کپي!“ وات تي آڱر رکي چيائين ”ڀائو ڍڪي ڀلي، گهڻن پارسا شخصيتن جو ڪچو چٺو ظاهر ٿي پوندو؛ اها به سنڌ جي گلا، ڇڏي ڏي ان ڳالهه کي!“ اها هئي اياز جي مهانتا جو جيڪي سندس دشمني ۾ الائي ڇا ڇا وڦلندا هئا انهن جو نالو به نه کنيائين ۽ بڇڙائيءَ جي ڀوت تي ڍڪڻو چاڙهي هميشھ لاءِ بند ڪري ڇڏيائين. منهنجي ڪم ظرفي ڏسو، جو ٻاڦ ٻاهر ڪڍي ويٺس. توبهه، الله معاف ڪندو.
جيڪي صاحب پاڻ ڪوششن ۾ لڳا پيا هئا. ته اياز کي ٿيڙي پاڻ وائيس چانسلر ٿي اچن سي اياز تي ٽوڪون ۽ کلون ڪندا آيا ته نوڪريءَ کي چنبڙي پيو آهي. رب جو شان! اياز کي ته نڪو لهر نڪو لوڏو. جڏهن جنرل ضياءُ الحق کيس ڪڍيو ته سکر جو سمورو علائقو ۽ سندس ڄميل وڪالت جي آفيس ۽ پراڻي سکر وارو وڏو شاهي گهر سندس منتظر هئا. اياز لاءِ ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿي پيا. سندس ماهوار آمدني تنهن زماني ۾ پنجاهه سٺ هزار کان گهٽ ڪانه هئي. مٿان وري هاءِ ڪورٽ کلي سکر ۾. اياز ڪم جي ڇانٽي خاطر، ڪيس کڻڻ گهٽائي ڇڏيا ته ڪيترا وڪيل اچي سندس جونيئر ٿي ڪم ڪرڻ لڳا. اڄڪلهه جو فيڊرل منسٽر خورشيد شاهه، فتاح ملڪ، رشيد ڀٽي ۽ ٻيا سندس جونيئر ٿي رهيا. مان جڏهن هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته هلي وڃي ساڻس سندس آفيس ۾ ملاقاتي ٿيس. سندس شان مان ۽ دٻدٻي ۾ ڪو فرق ڪونه آيو هو. اياز اڄ به شينهن بڻيو ويٺو آهي ۽ منجهس تر جيتري به وڏائي ۽ تڪبر ڪونه آهي. اهو ئي مٺو ماڻهو، اهو ئي کلڻو، اهو ئي معصوم. ڀلي مونسان ٻيا اختلاف ڪن پر مون ته منجهس هڪ الهه لوڪ ڏٺو آهي. توهين جيڪي وڻيوَ سو چئو، پر ڪجهه ڏات ڏسو پوءِ بات ڪيو. هي شور اجايو آ پيارا!
منهنجو ته اهو عقيدو آهي ته اديب ٿيڻ لاءِ پهرين الهه لوڪ ٿيڻ ضروري آهي. جيڪو ڏينهن رات پرائي ڏک ۾ ڏکي، ۽ ڀلائيءَ جون واٽون ڳولهي پوءِ ڀلي ڪنڊا لڳن، ويڻ ملن، فتوائون اچن ته به ننڊون ڦٽائي، سوچ جا گهوڙا ڊوڙائي ڪجهه اڳڀرو ٿيڻ لاءِ پيو جاکوڙي سو الهه لوڪ نه چئبو ته ٻيو ڇا؟ محمد ابراهيم جوئي صاحب، منهنجي ڏاڙهي ۽ نمازن تي ٽوڪ ڪندي اياز جي روبرو چيو ته ”ڀلا اياز ته بي نمازي آهي!“ مون چيو ”مون ته اياز کي چوويهه ڪلاڪ نماز ۾ ڏٺو آهي!“ ڀلا ڇو ڪين؟ ’فڪر جي هڪ گهڙي سئو سالن جي عبادت کان بهتر آهي‘. ’سي سُتا ئي سونهن ننڊ عبادت جن جي‘. جويو صاحب چپ ٿي ويو، قائل ڪونه ٿيو. ڪن ماڻهن جي دلين تي ۽ بصيرت تي مهرون لڳي وينديون آهن پوءِ هو نه سمجهندا آهن نه ٻڌندا آهن ۽ نه ڏسي سگهندا آهن.
بابا کي به ائين عبدالغفور ڀرڳڙي وڪيل ’ٿڪل دماغ‘ جو خطاب ڏنو هو. اهو عبدالغفور ڀرڳڙي ڪمال منافقي سان خوشامديون ۽ چاپلوسيون ڪري وڃي ضياءُ الحق جي هنج ۾ ويٺو ۽ غير نمائنده وزارت وٺي ويهي رهيو. وزارت ۾ هلندي پڄندي وري ايتري هئس جو هڪ رات مونکي لاڙڪاڻي مان فون آئي ته ”فلاڻي عزتدار ماڻهوءَ کي پوليس جهلي ٿاڻي تي ويهاري ڇڏيو آهي، توهان ڪجهه ڪيو!“ مون چيو ”بابا ڀرڳڙي صاحب وزير آهي ان ڏي وڃو!“ چي ”اهو ويچارو مٿو هڻي بيٺو آهي پر ٺپ جواب مليو اٿس!“ مون چيو ”ڀائي جيڪڏهن وزير صاحب کي انڪار ٿيو آهي ته مون معمولي ماڻهوءَ کي ڇو ٿا خوار ڪيو؟“ ڀانيان ٿو ته مان تن ڏينهن رٽائر ڪري چڪو هئس. رٽائر ڪاموري کي ڪير ٿو پڇي؟
جسٽس جمال الدين ميمڻ جو ڀيڻيوو ۽ مسٽر رسول بخش لغاري سيشن جج جو وڏو ڀاءُ لغاري صاحب چيف انجنيئر بٺوري تعلقي جو زميندار هو. مان بٺورو ۽ سجاول جو سڀ جج هئس ته لغاري صاحب چيف انجنيئر رٽائر ڪيو ۽ هڪ ڏينهن مختيارڪار وٽ آيو ۽ اچي شڪايت ڪيائين ته ”مختيار ڪار صاحب هي ٽيون دفعو توهان وٽ آيو آهيان پر منهنجي معمولي ڪم اڃا نٿو ٿئي“. مختيارڪار صاحب گهنٽي وڄائي پٽيوالي کي چيو ته هيڊ منشيءَ کي سڏي اچ. هيڊ منشي اچي اڳيان بيٺو ته مختيارڪار صاحب کيس تنبيهه ڪئي ته، ”وڏا منشي توکي چيو اٿم ته رن زال، يتيم ٻار ۽ رٽائر ڪاموري کي تنگ نه ڪندو ڪر!“ مختيارڪار جو ائين چوڻ ۽ لغاري صاحب اٿي، ڪرسيءَ کي پٺيان ٿيڙ ڏئي، پنهنجي ٻاهر بيٺل جيپ ڏي ڊوڙ پاتي. مختيارڪار صاحب سڏ ڪري چيس ته ”لغاري صاحب بيهو توهان جو ڪم ٿئي ٿو“ پر لغاري صاحب ڪونه بيٺو وراڻيائين ته ”صاحب هاڻي گهڻو ٿيو، رن زال ۽ يتيم ٻار جهڙو ڪري ڇڏيوَ، هاڻي ڪهڙي منهن سان توهان وٽ ايندس!“ لغاري صاحب ۾ مزاج جو حس ڏاڍو هو.
مسٽر رسول بخش ڳالهه ٿو ڪري ته، ”موڪلن ۾ ٻئي ڀائر آڳر ۾ کٽولن تي ليٽيا پيا هئاسون ته ائين گهرو عورتن ۾ جهيڙو ۽ ڪڙڪا شروع ٿي ويا. ادو ٽپ ڏئي اٿي رلهي ۽ وهاڻو ويڙهي ڪڇ ۾ ڪري وٺي ڀڳو. چيومانس ’ادا ڪاڏي؟‘ ته اشاري سان چيائين ته ’تون به اچ!‘ سو مان به رلهي ويڙهي ڪڇ ۾ ڪري ڀڳس، ادو وڃي ڀڄندو مان به پٺيان. پري وڃي هڪ وڻ هيٺان رلهي وڇائي وهاڻو رکي ليٽي پيو. مان به رلهي وڇائي ليٽي پيس. پڇيومانس ته ’ادا خير ته آهي!‘ چيائين ’خير وري ڪهڙو؟ مايون ڇتيون ٿي پيون آهن. گگ ڳاڙي ٿانئينڪيون ٿين ته پوءِ هلنداسون، پاڻ ڇو موڪلن جو مزو وڃايون!“ اهڙا ڀلا ماڻهو پيا هئا پر عزت اڄ تائين اٿن.
ڪاموري وٽ رٽائر ٿيڻ کان پوءِ ’عزت ۽ دعائن‘ جي فنڊ کانسواءِ ٻيو هجي ئي ڇا ٿو؟ پر جيڪو اِهي اَملهه وٿون ڪمائي سگهي! ڪَم ته الله ٿو ڪري پوءِ جيڪڏهن ڪنهن ٻانهي معرفت ڪرائي ته سندس اسپيشل ڪرم. سو مون به الله توهار ڪري کڻي ايس ايس پي لاڙڪاڻي کي فون ڪئي جنهن سان منهنجي معمولي ڏيٺ ويٺ هئي. گفتا سو چڱا استعمال ڪيم، لفظن کي پنهنجو جادو آهي. چيم ”اڳي ائين هياس جو پنهونءَ ڌوتم ڪپڙا، هاڻ ائين ٿياس جو جت نه ڏينم پاڻ سين.“ جيڪو ايس ايس پي، وزير کي انڪار ڪيو ويٺو هو تنهن چيو ته ”سائين توهان فون رکو ۽ انهيءَ ماڻهو سان سندس گهر ڳالهايو!“ واهه ايس پي صاحب تنهنجو جواب، ڪهڙو نه سهڻو اتر ڏنائين. مون به ان ماڻهوءَ جي گهر فون ڪئي ته پاڻ ڳالهائي چيائين ته” الائي ڇا ٿيو جو مونکي چيائون ته بس سڌو گهر وڃ!“ اها هئي هڪ خوشامدڙي مارشل لائي وزير جي عزت ۽ ٻئي طرف هن حقير فقير جا ٽيليفون تي ٻه اکر. تعزمن تشاءَ وتذل من تشاءِ، جنهن کي چاهي عزت ڏئي، جنهن کي چاهي تنهن جي نصيب ۾ ذلالت لکي ڇڏي. اهو آهي الله رب العزت.
جون 1954ع ۾ مان کپري ۾ سب جج هئس. مون خواب ڏٺو ته چوڏهين جو چنڊ پيو چمڪي ۽ ان ۾ خانبهادر اسراڻ جي صاف شبيهه نظر آيم. خانبهادر صاحب 1951ع ۾ گذاري ويو هو جڏهن مان لاڙڪاڻي ۾ وڪيل هئس. وري ڏسان ته خانبهادر سان گڏ بابا جي شبيهه به چنڊ ۾ ظاهر ٿي ۽ ٻئي خوش هجن ۽ منهن تي مشڪ هجين. صبح جو اٿي گهر واري سان ڳالهه ڪيم ۽ انديشو ظاهر ڪيم ته خدا خير ڪري! الائي ڇا ٿيڻو آهي. هن دلداري ڏيندي صلاح ڏني ته تعبير هميشه چڱي ڪڍجي ۽ هروڀرو ملول نه ٿجي. ڳالهه آئي وئي ٿي وئي. ٻئي ڏينهن بابا جو هٿ اکر لکيل انگريزيءَ ۾ خط مليو ته، ”اڄ مون سالن جي محنت کان پوءِ قرآن شريف جو تفسير لکي پورو ڪيو ۽ منهنجي زندگيءَ جو مقصد پورو ٿيو.“ هي جون 1954ع جو آخري هفتو هجي. پهرين جولاءِ تي ادا وڏي جي تار مليم ته بابا سخت بيمار آهي. بدر ۽ شاهده ننڍڙا هجن ٻئي ڏينهن صبح جو سوير زال ۽ ٻارن کي هڪ دوست (مرحوم وڏيري حافظ راڄر) جي جيپ ۾ کڻي سڌو سيشن جج ميرپور خاص جسٽس قادر نواز اعواڻ جي بنگلي تي ويس. پٽيوالي کي چيم ته ”صاحب سان ضروري ملڻو آهي“. موٽي اچي چيائين ته ”صاحب وهنجي پيو.“ مون موڪل جي درخواست پٽيوالي کي ڏئي ٻڌايو ته ”مان وڃان ٿو. ڪوٽڙي تان ريل پڪڙڻي اٿم“. چيائين ”بيهو صاحب کي ٻڌايان“ وري ڊوڙندو آيو چيائين صاحب چوي ٿو ته ”بيهو مان اچان ٿو“. ٻن ٽن منٽن ۾ ٻاهر آيو. پٽيوالي اڳ ۾ ئي کيس درخواست ڏني هئي سو همدردي ڪندي چيائين ته ”توهان ڀلي وڃو پر خان صاحب علي خان کي منهنجا گهڻا سلام عرض ڪجو!“. الله الله ڪندي ڪوٽڙي اسٽيشن تي پهتاسون. گاڏي اڃا بيٺي هئي.
شام جو اتاوليءَ سان گهر پهتاسون، بابا ظاهري طرح خوش ٿي ڏٺو. چيائين ته دل وڌي (اينگهجي) وڏي ٿي وئي آهي ۽ چڱي طرح سان پمپ نٿي ڪري سگهي ۽ کيس بار بار شديد دورا پون ٿا. بابا کي اوڀر وارو ڪمرو ڏنو هئائون جو هونئن منهنجي حوالي هوندو هو. بابا جي ننڍي نياڻي رئيس روشن علي خان اسراڻ پنهنجو خاص نوڪر سندس خدمت ۾ ڏنو هو، جو ڏينهن رات سندس کٽ ڀرسان پٽ تي هنڌ وڇايون ليٽيو پيو هوندو هو. جيئن فوري خدمت ڪري سگهي.
ٻي ڏينهن مان بابا جي ڀرسان ڪرسي وجهي ويٺس ته کيس سرهو ڏٺم. هڪدم ڳالهه ڪيائين ته ”شمن ڇت جو پکو هڻائي ڏنو آهي ۽ سول سرجن کي به روز گهرائيندو آهي!“ مائٽ کي اها ئي آسيس ۽ خوشي ته اولاد سندس خيال رکي ٿو. تن ڏينهين نه هئا اسپيشلسٽ ڊاڪٽر ۽ نه وري ٻاهرئين ملڪن ۾ وڃي علاج ڪرائڻ جو تصور. ان ڏينهن منهنجي ويٺي کيس ٻه ٽي شديد دورا پيا. اهڙا جو ڏسي نه سگهجي، سهڪو، آنڌ مانڌ ۽ لوڇ پوڇ. شام جو سول سرجن آيو ’ڪارو ٻارڪزئي‘. رنگ ڪارو هئس، ان ڪري کيس ائين سڏيندا هئا. حيدرآباد صدر جو ويٺل هو. سندس ننڍو ڀاءُ جو به ڊاڪٽر ٿيو، مونسان گڏ پڙهندو هو. اهو ته ڏاڍو سٺو ماڻهو هئو، هو، پر هي مغرور ۽ ڏاڍو لالچي هئو. بس رڳو بلڊ پريشر ڏسي ويندو سندس روزانه مقرر في کري هوندي هئي.
مون ساڻس ڳالهايو ته صاف ٻڌايائين ته ”ڪو علاج ڪونهي، تنهن ڪري سندس هر چاهنا پوري ڪيو ۽ کاڌي پيتي تي بندش نه وجهوس جيڪي طلبي سو ڏيوس!“ مون چيو ”ڊاڪٽر صاحب دوري مهل جو تڪليف ۽ سور ٿئيس ٿو تنهن جو ڪو عارضي علاج ٻڌايو، اسان کان سندس تڪليف ڏٺي ۽ برداشت نٿي ٿئي!“ هڪڙا ڪئپسول لکي ڏنائين ته ”تڪليف مهل ڪئپسول کيس سنگهايو!“ ائين ڪندا آياسون پر ڪجهه فائدو يا فرق نه پيو. ان ڏينهن کان مان ڪرسي بابا جي کٽ وٽ وجهي ويهي رهيس. رئيس صاحب جي نوڪر کي موڪل ڏئي ڇڏيم. سڄي سڄي رات ائين گذري ويندي هئي. رڳو ضرورت آهر آهستي آهستي ڪري باٿ روم طرف ويندو هئس ته پٺيان بابا سڏ ڪندو هو ۽ مان بيٺي پير واپس موٽي ڪرسيءَ تي ويهي رهندو هئس. پڇندو هو ته، ”سمهڻ پي وئين ڇا؟“، ”نه بابا!“ ٿورو جواب ٿوري ڳالهه، ادا وڏو شمس چوندو هو ته ”ادا ٽين چئين بجي رات جو مونکي اٿاريندو ڪر ته واري سان ڪجهه آرام تون به ڪر!“. ”ها ادا.“ بس، پر هو ويچارو آفيس مان ايندو ئي هو يارهين ٻارهين بجي رات جو ۽ وري صبح ساڻ ڪورٽ ۽ ڪيسن جي وٺ پڪڙ ۾ لڳي ويندو هو. سو کيس اڌ رات جو اٿارڻ تي دل نه چوندي هئم. ادا فجر جو سويل اٿي ايندو هو ۽ ميار ڏيندو هو ته، ”ادا مونکي نه اٿاريئي؟“ ”بس ادا“ هو به ڏاڍو سمجهدار ۽ بردبار هو، سڀ ڪجهه سمجهندي به ڪجهه نه چوندو هو، صرف اهو ته، ”رات مونکي اٿارجان!“ ائين ڪندي پندرهن راتيون لاڳيتيون مون ڪرسي تي ويٺي گذاريون. اڄ جو منهنجو اولاد، ڌيئون توڙي پٽ منهنجو ايڏو خيال ۽ اونو رکن ٿا سو مان ڀانيان ٿو ته مونکي الله طرفان پنهنجي ڪئي جو اجر پيو ملي.
بس هڪ مونکان بي ڌياني ٿي وئي جنهن جو سڄي عمر افسوس رهيو اٿم ۽ شرمندو به آهيان. بابا کي کاڌي جو ته ڪو خاص شوق نه هئو پر هن لاءِ روزانو هڪ انب گهرايو ويندو هو. تن ڏينهن فارمي انب عام نه ٿيا هئا. بمبئي کان ٻه جنسون، هڪ آلفنسو، جنهن کي عام سنڌي ماڻهو ’آپوس‘ چوندا هئا ٻيو ’طوطا پوري‘ ايندا هئا. انب جهڙي لذيذ ميوي جي مند رڳو هڪ مهينو، جُون ٿئي ٿي. جولاءِ ۾ انب گهٽ ٿي وڃي ٿو. بهرحال طوطا پوري مليا ٿي. آلفنسو اچڻ بند ٿي ويو هئو. نوڪر جيڪو انب وٺي ايندو هو تنهن ۾ شايد ڪونه ڪو نقص هوندو هو. سو بابا مونکي چيو ته سندس لاءِ انب وٺڻ مان پاڻ وڃان. مان وري سڄي رات جي اوجاڳي ۽ ٿڪ سبب نوڪر کي تاڪيد ڪري موڪليان ته انب ڳولهي سٺو وٺي اچي، پر نوڪر ۽ مالڪ ۾ ته فرق آهي ئي آهي. انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’مالڪ جهڙي اک ٻئي ڪنهن وٽ ٿي نٿي سگهي‘. بابا پڇندو هو ته ”جمال ڀلا اڄ پاڻ ويو هئين؟“ ته مان چوندو هئس ”نه بابا!“ ته سندس پيشانيءَ تي جيڪي ناپسنديدگي جا آثار نمايان ٿيندا هئا سي مونکي اڄ به ياد آهن. مونکي يقين آهي ته اها سزا مونکي اڄ به ملي ٿي جو ڪڏهن ڪڏهن منهنجا پٽ اهڙي طرح نوڪر کي ڪم چئي بار لاهي ٿا ڇڏين.
ڳالهه آهي شرڌا جي. گانڌي جي جڏهن گول ميز ڪانفرنس تي لنڊن ويو ته سندس وڏو آڌرڀاءُ ٿيو، جيتوڻيڪ ڪن اخبارن لکيو ته هندوستان کان هڪ ننگو فقير آزادي وٺڻ ويو آهي. مهاتما لاءِ گڏجاڻيون ۽ آجياڻا ٿيا، کيس پارليامينٽ جا ميمبر ۽ وزير ملڻ ويا، ويندي مهاراڻي به سندس شان ۾ ڊنر ڏني جتي به احرام جهڙا ڪپڙا پائي لٺ کڻي ويو. جڏهن به اخبار وارا پڇنس ته چوي ته ”هائو! سڀ ڪجهه هئو پر شرڌا ڪانهي!“ ويندي شاهي محل جي آجياڻي بابت به چيائين ته ”ها، تمام شاندار هئي پر شرڌا ڪانهي!“ انگريز اخبار نويسن بيزار ٿيندي پڇيس ته ”اها شرڌا نيٺ آهي ڇا؟“ جواب ملين ته ”هندستان اچي ڏسو!“ شرڌا معنيٰ دلي عقيدت، عزت، احترام ۽ اونَ. پيءُ ماءُ ويچارا ٻيو ڇا ٿا گهرن سواءِ شرڌا جي. بس سندن ڳالهه کي مانُ ۽ مڃتا ملي ته هنن وٽان ڍير دعائن جو موٽ ۾ ملي ٿو. اولاد ڀانئين ٿو ته ماءُ پيءُ کي ته منٽ ۾ پرچائي وٺندو. اهو نٿو ڄاڻي ته هو پرچائي نه پرچائي، مائٽ ته خودبخود پرچيو، ويٺو اوسيئڙو ڪري ته اچي دعائن جو انبار کڻي وڃي.
والدين، ٻچن جا ڪيڏا نه بيجا انگل کڻن ٿا ۽ پوءِ جڏهن اولاد کين ٿورو به نظرانداز ڪري ٿو يا صرف بي ڌيان ٿئي ٿو ته سندس دل کي جهٻو اچيو وڃي ۽ سا به هو پنهنجو پاڻ ئي ميساري ڇڏين ٿا. منهنجو ڀيڻيوو عبدالحق وڪو جو هڪ ڪامياب پوليس آفيسر رهيو آهي. اهڙو ٺوس ۽ وزندار دليل ڏيندو آهي جو ماڻهو نه رڳو قائل ٿي بلڪ ويچارا ڌارا ۾ گم ٿي وڃي. اولاد جي بي نيازيءَ جي ڳالهه نڪتي ته حضرت آدم عليھ السلام جي شان ۾ هڪ موٽي گار ڏئي چيائين ته ”سائين هن کي ته ابو امان هئو ئي ڪونه سو هن (گار) کي ڪهڙي خبر ته ابو امان ڇا ٿيندا آهن؟ سندس ڪيتو اسين پيا لوڙيون!“ ڳالهه صحيح هجي يا نه، ويچار جهڙي آهي. مونکي امان کان وڌيڪ بابا پاليو. چئن سالن جو هئس جو پاڻ سان گڏ گشت ۾ توڙي آفيس ۾ ساڻ وٺي ويندو هو. مونکي ياد آهي ته آفيس ۾ بلوري پيپر ويٽ ڏيندو هو ته انهن سان کيڏ. چئن سالن جو ٻار ڪيڏو نه مٿي جو سور هوندو! پندرهن منٽ صبح ۽ پندرهن منٽ شام جو سبق پڙهائيندو هو. هڪ دفعي چيائين ”سليٽ قلم کڻي اچ ته سبق لکرايانءِ“ مون قلم وڃائي ڇڏيو هو سو سليٽ کڻي چيم لکايو. هو چوندو ويو ۽ مان نهن سان لکندو ويس. ورجائي پڇيائين ته لکين پيو؟ ”ها بابا!“ جڏهن لکائي پورو ڪيائين ته چيائين ته ”سليٽ ڏي ته ڏسان!“ مون کڻي سليٽ کيس ڏني. ڏسي چيائين ته ”لکيو ته ڪجهه ڪونه اٿئي!“ چيم ”سڄو لکيو اٿم پر نهن سان، قلم ڪونه هو!“ ٻيو ڪو اسڪولي ماستر هجي ها ته ڪٽي رکيم ها. بابا رڳو ايترو چيو ته ”قلم ڪونه هو يا وڃائجي ويو هو ته ٻڌائين ته ها. ٻيو قلم کڻون ها، مون قلمن جي باڪس گهرائي رکي ڇڏي آهي، ٺهيو وري سڀاڻي!“. پيءُ ماءُ، ٻار جا اهڙا انگل کڻن ٿا ۽ خوشيءَ سان برداشت ڪن ٿا. اسين آهيون جو ٿورڙي ڳالهه تي گهه ڪري بيهي رهون. حيف هجي اسان جهڙن تي. مبارڪ هجي انهن کي جن جا والدين جيئرا آهن ۽ کين خدمت جا موقعن تي موقعا پيا فراهم ڪن، جيئن سندن ٻچا جنت ڪمائي وٺن.
مان ۽ بابا ماني گڏجي کائيندا هئاسون. ٻوڙ هڪ پليٽ ۾ ايندو هو. مان هٻڇ مان ٻوٽيون تڪڙو تڪڙو کائي ويندو هئس. ڀانڊو تڏهن ڦاٽو جو آڦري ٿيڻ ڪري الٽي ڪيم. بابا اچي الٽي کي جاچي ڏٺو ته ان ۾ ٻوٽين جا وڏا وڏا ٽڪر هئا. ڳالهه سمجهي ويو، سو نوڪر کي سڏي چيائين ته ”جمال جو ٻوڙ جدا پليٽ ۾ آڻيندو ڪر!“ مونکي رڳو ايترو چيائين ته ”اهو سڀ ٻوڙ تنهنجو هوندو، آهستي آهستي ۽ چڱي طرح چٻي چٻي کائجان!“ اها عادت اڄ تائين مون ۾ آهي، ٻيا تڪڙو تڪڙو کائي هٿ ڪڍي وڃن، مان ويٺو کانوان. هٻڇ، اها هٻڇ به فطري ۽ مثبت جذبو آهي. گهڻي کان گهڻو ۽ سٺي کان سٺو تلاش ڪرڻ ۽ حاصل ڪرڻ جي تمنا، محنت ۽ مشقت جا طريقا ۽ گُر سيکاري ٿي.
مير صاحب جڏهن شهيد ڀٽي سان گڏ زور شور سان سوشلزم جو پرچار ڪندا هئا تڏهن سندن ڪوٽ لڳ مسجد جو ملان سوشلزم خلاف سخت تقريرون ڪندو هو. مير صاحب مرحوم مير علي احمد خان ٽالپر کي چيم ”سرڪار هي غريب ملڙو، ونڊ جي ٽڪرن تي پلجندڙ، اهو ڇو ٿو سوشلزم جي مخالفت ڪري؟“ چيائين ته ”انهيءَ کي به مالدار ٿيڻ جو شوق ۽ آسرو ته آهي نه؟ سوشلزم غريب کان اهو آسرو به کسيو وٺي!“ ڳالهه تز ۽ وزندار هئي. انهيءَ ڳالهه ئي سوشلزم کي ڪيرايو بلڪ اهوئي هڪ وڏو سبب هو. مان جڏهن 1974ع ۾ سوويت يونين ويس ته مون کي اتي ڏاڍي خوشحالي ۽ ترقي نظر آئي پر جنهن سان ڳالهاءِ سو اهو ئي چوي ته، ”نظام به اسان جو چڱو، محنت به اسين وڌيڪ ڪيون، قربانيون به اسين ڏيون پوءِ به آمريڪي يا يورپي ماڻهو کائي به اسان کان چڱو. پهري به اسان کان چڱو ۽ سندس رهائش جو معيار به اسان کان وڌيڪ. ائين ڇو، ائين ڇو آهي؟“ سوال سندن اندر کي کائي رهيو هو. ماڻهو جي سر جي مٿان ٿي اچي ته دليل ۽ منطق ڪا معنيٰ نٿا رکن. ڪو به ڪوئي وزندار دليل ٻڌڻ توڙ ي مڃڻ لاءِ تيار نه هو. دليل ٿيندو ئي آهي آس يا سوچ جو غلام. آسرو يا سوچ وڌيڪ سحرانگيز آهي ۽ دليل ويچارو محتاج بڻيو هيسيو بيٺو هوندو آهي. اسان وٽ اڄڪلهه مهاجر طبقي جي به ساڳي ڪيفيت آهي. دليل ۽ سچ جي حيثيت اهڙي آهي جهڙي لوٽي مٿان پاڻي هارڻ جي.
بابا جي اهڙي صبر، تدبر ۽ عميق خاموشي مون کي سوچ جي سمنڊ ۾ وجهي ڇڏيندي هئي ۽ چپ چاپ ۾ گهڻو ئي پرائي ويندو هئس. پر ڏاڏي آدم جي لڇ ڪري، هڪڙي سِهوَ پئجي ويم. الله معاف ڪندو.
بابا جي بيماريءَ ۾ سندس ڪيترن ئي دوستن خط لکيا جي اسان ڪونه سانڍيا. مٽياريءَ جي الهه بخش انصاري مرحوم، رٽائر ڪمشنر جو بابا جو اسڪولي دوست هو تنهن مونکي ڏاڍو جذباتي خط لکيو. سندس هڪ جملو مونکي اڃا ياد آهي. لکيائين، ”علي خان کي چئه ته ترسي ۽ مون کان ڪم از ڪم هن ڳالهه (موت) ۾ اڳ نه ڪڍي. مان سڀ دوست وڃائي ويٺو آهيان هاڻ علي خان کي وڃائڻ جي مون ۾ سهپ ڪانهي ضرور ٻڌائجانس!“ مون ڪونه ٻڌايو مانس صرف چيومانس ته سلام لکيا اٿئين ۽ چيو اٿئين ته هاڻ اڳ نه ڪڍجانءِ! بابا رڳو مشڪيو. دل ته ڀرجي آئي هوندس پر اهڙو تاثر ڪونه ڏنائين.
هڪ ڏينهن چيائين ”منهنجي پينشن رهيل آهي وڃي وٺي اچ!“ پينشن جو فارم ڀري مان ’حضور مختيارڪار‘ وٽ ويس. اڳي خزانه آفيسر يا ٽريزري آفيسر کي ’حضور مختيارڪار‘ چوندا هئا، جنهن کي مئجسٽريٽ جا اختيار به هئا ۽ فوجداري ڪيس به هلائيندو هو. عام خلق کيس صرف ’حضوري‘ ڪري چوندا هئا. ڏاڍو ڀلو ۽ پيارو ماڻهو هو. منهنجي دوست سنتو درياڻي ۽ هري دلگير جو وڏو ڀاءُ هو، سو رٽائر ڪري چڪو هو. ٻيو ڪو چيڙاڪ پاڻ کان بيزار ماڻهو ويٺو هو. فارم نظر مان ڪڍي موٽائي ڏنائين ۽ چيائين ته گزيٽيڊ آفيسر کان تصديق ڪرائي اچ ته پينشنر زنده آهي. مان سڌو آيس بارڪزئي سول سرجن وٽ چيومانس ته ”تنهنجو مريض آهي روز ڏسينس ٿو تصديق ڪري ڏي!“ چيائين ”هائو! پر في وٺندس ٻٽيهه رپيا!“ مون اعتراض ڪيو ته مون کي چيائين ته ”توهان کي به پئسا ملندا ان ۾ منهنجو به حصو ٿيندو!“ ائين چئي صحيح ڪرڻ وارو هو ته مون کانئس فارم کسي ورتو ۽ چئي ڏنم ته ”اهڙي ڪريل ذهنيت منهنجي برداشت کان ٻاهر آهي!“ اطمينان سان وراڻيائين ته ”تنهنجي مرضي!“ پئسي جا پوڄاري ماڻهو ٿوري گهڻي بيعزتيءَ لاءِ هر وقت ذهني طرح تيار هوندا آهن. سو بارڪزئي صاحب تي به ڪو اثر نه ٿيو. مان سڌو آيس ڪليڪٽريءَ ۾ ته هڪ اسسٽنٽ مختيارڪار پنجابي نزاد سنڌي ڏٺم وڃي پڇيومانس ته ”گزيٽيڊ آفيسر آهين؟“ چيائين ”ڪم ٻڌاءِ!“ ڪم ٻڌي فارم منهنجي هٿ مان وٺي صحيح ڪري، مهر هڻي مون کي چيائين ته ”ٽريزري آفيسر وري ڪو ٻيو اعتراض ڪري ته مون کي ٻڌائجانءِ. ڏسان ٿو ته ڪيئن نٿو ڪري؟“ پر ڪم ٿي ويو. اهو هو فرق روز في وٺندڙ ڊاڪٽر بارڪزئي ۾ ۽ هڪ ننڍڙي پنجابي آفيسر ۾ جو پوءِ ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڊپٽي سيڪريٽري به ٿيو. الله خوش آباد رکيس، ڏکيو ڏينهن نه ڏيکاريس.
بابا زور ڪونه ڏياريندو هو. بيماري ۾ سمهئي سمهئي کيس پيرن ۾ سور پوڻ لڳو. زور ڏنائونس ته پسند ڪيائين ۽ مزو آيس. پوءِ ته هڪڙو اٿي ته ٻيو سندس پيرن کي زور پيو ڏئي، پر بابا سختيءَ سان غير عورت ويندي ننهرن کي به منع ڪئي ته اهي زور نه ڏين. رڳو پٽ ۽ ننڍي نياڻي خيرپور جوسي واريءَ کي اجازت هئي، بس. وڏي نياڻي ته سانگهڙ ۾ هئي جتي خانصاحب عبدالحق وڪو ايس ايس پي هو. انهن کي ته اطلاع ئي ڪونه ڏنو هئوسون.
16جولاءِ 1954ع، جمعي ڏينهن بابا ڪجهه بهتر نظر آيو. ڳالهيون ٻولهيون به ڪيائين. مون کي چيائين ته نوٽ بڪ ۽ قلم کڻي اچ ته هڪ تمام ضروري مضمون لکائڻو اٿم. مضمون جو عنوان هو ”دنيا جي مسلم قومن کي انتباهه“ ظاهر آهي ته اهڙي مضمون لاءِ سياسي، معاشي، اخلاقي ۽ بين الاقوامي حالات تي بحث مباحثو ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻي هئي. ٻه صفا کن لکائي ٿڪجي پيو ۽ چيائين ته باقي پوءِ. ان ڏينهن عجيب عجيب ڳالهيون ڪرڻ لڳو. لاڙڪاڻي جو آرهڙ، جولاءِ جو مهينو، سخت گرمي، ڪڙڪيدار اُس، اصل ڪانوَ جي اک پئي نڪري پر بابا چوي ته ڪهڙو نه جهڙالو ۽ ٿڌڪار آهي، هير پئي لڳي ۽ مون کي ڏاڍو سڪون پيو لڳي. ماني ڏني سونس ته انڪار ڪيائين. چي ”هاڻي هن جسم کي ڪا ضرورت ناهي!“ دوا ته ياد ڪري خوشيءَ سان وٺندو هو، پر ان ڏينهن دوا وٺڻ کان به انڪار ڪيائين. چوڻ لڳو ته ”جنازي کي غسل پُٽ ڏين، ملان کي نه سڏائجو، جنازي نماز به پٽ يا ڪو عالم پڙهائي، جيڪو معاوضو نه وٺندو هجي!“
چوندا آهن ته موڪلائيندڙ ماڻهو کي پِرون پئجي ويندا آهن. هيءَ به اها ئي ڳالهه ٿي نه! مان وٽس ڪرسي وجهيون ويٺو رهيس. گهر جون عورتون پي آيون ويون. چاچو علي محمد آيو ۽ اچي چيائينس ته ”سائين ڪلمو پڙهو! هي ڪلمي پڙهڻ جو وقت آهي.“ ناراض ٿي، ڪمال اعتماد سان چيائين ”هي ته بيڪاري جو وقت آهي، ڪلمو پڙهڻ معنيٰ ان تي عمل ڪرڻ، ان لاءِ ته سڄي حياتي ملي ٿي، پر ماڻهو ان تي عمل ڪونه ٿا ڪن. وتن ايري غيري جي خوشامد ۽ تعريفون ڪندا!“ چاچو ڏکارو ٿي اٿي ويو ۽ اندر وڃي اسان جي ننڍي ڀيڻ کي دانهن ڏنائين ته ”پڇاڙيءَ ڪلمو به نصيب نٿو ٿئين!“ اتي اچي شام جا پنج ٿيا ته چيائين ”منهنجي پٽن کي گهرايو!“ ادا شمس ۽ ڪمال اوطاق تي ويل هئا. جيسين اهي اچن ته عورتن جو ڊنبلو اندر هليو آيو. خفي ٿي چيائين ته ”مون ته پٽن کي سڏايو آهي، توهان کي نه، توهان وڃو، وڃو!“ سڀ عورتون هليون ويون. امان به هلي وئي. مون ٽي ڪرسيون ملائي رکرايون. جڏهن ٽئي ڀائر ويٺاسون ته اسان ڏي منهن ڪري چيائين ته ”مون کي ٽي ڳالهيون چوڻيون آهن:
هڪڙي ته ماءُ کي عزت ڏجو.
ٻيو ته جيئن گڏيل گهر هلائيندا ٿا اچو، ڪوشش ڪري هلائيندا اچجو.
ٽيون ته پاڻ ۾ ڪو به اختلاف ٿئيوَ ته ڪنهن مشترڪه دوست کي ٻڌائجو.
بس مون کي اهو چوڻو هو هاڻي توهان وڃو!“
اسان کي جهڙو سپ سنگهي ويو. ڪو ئي ڪونه چُريو ته سختي سان چيائين ته ”چيم ته وڃو!“ ادا شمس ۽ ڪمال اٿي اوطاق ڏانهن ويا. مان اٿي چپڙي ڪري سندس مٿن کان ٿي بيٺس. ادي ننڍي جا تمام داناءُ ۽ صابر آهي سا آئي ۽ اچي بابا کي چيائين ته ”بابا ڪلمو پڙهڻ ۾ ڪو گناهه ته ڪونهي!“ نياڻيءَ جي الجهن کي سمجهندي مشڪيو ۽ چيائين، چڱو چوان ٿو:
”ربنا آتنا آمنا فغفرلنا ...“ بس، معنيٰ ”يا رب تحقيق توتي ايمان آڻيان ٿو پوءِ منهنجا گناهه بخش ڪر ۽ باهه جي عذاب کان بچاءِ.“
مون اهي اکر دل نشين ڪري ڇڏيا ۽ اڳتي هلي منهنجي زندگي بچائڻ جو سبب بڻيا. اهو ذڪر بعد ۾ ايندو.
بس گهڙي اها گذري. پنج لڳي ويهه منٽن تي ڇرڪ ڀري سڌو ٿي سمهيو ۽ روح پرواز ڪري ويو. مون وٺي زور زور سان ”بابا! بابا!“ ڪري رڙيون ڪيون. مون کي جيڪو ان وقت پهريون ۽ اوچتو جهٽڪو محسوس ٿيو سو اهو هو ته مان يتيم ٿي ويس. ڀلي پيءُ ماءُ پيرسن يا معذور يا بيمار هجن تڏهن به سندن وجود اهڙو مرڪز ۽ گهاٽي ڇانوَ آهي، جنهن جي آسائش نس نس، وار وار ۾ وکرجي وڃي ٿي ۽ ماڻهو هر لُڪ لُوساٽ ۽ ڪوسي واءُ جي جهوٽي کان پاڻ کي محفوظ سمجهي ٿو ۽ هر ايندڙ آفت کان بي نياز ٿي وڃي ٿو. اهو احسان ايڏو ته اونهو ۽ گهرو آهي جو اڄ جڏهن خود به پيرسن ٿي ويا آهيون، ته به اٿئي ويٺي ابو امان وسري نٿو. منهنجي زوردار چيخ تي سڀ گهر جون عورتون، مائٽياڻيون اوڙي پاڙي واريون ڳاهٽ ڪري اندر آيون ۽ مان ٻاهر ورانڊي ۾ نڪري جافري جي دروازن کي زور سان پڪڙي بيٺس ته ادا وڏو شمس سڌو مون وٽ آيو ۽ ڳراٽڙي پائي، دلداري ڏيندي چيائين، ادا تون ته سمجهدار آهين، پاڻ جيڪي سو ٻين کي سنڀال ۽ آٿت ڏي. امان، ڪمال صبر سان اکيون اگهندي اندر آئي ۽ آخري سلام ڪري ٻاهر اڱڻ ۾ وار ڇوڙي ويٺي. گهر ۾ ٻاهرئين ٿلهي تي اچي ماڻهو گڏ ٿيا. ڳوٺ، ميهڙ ۽ ٻين پاسن ڏي اطلاع موڪليو ويو. سانگهڙ عبدالحق کي تار ڪئي وئي. حيدرآباد مان ادا شمس جا ساهرا ۽ منهنجا ساهرا پهچي ويا. سانگهڙ مان عبدالحق ۽ اسان جي وڏي ڀيڻ ڪونه پهتا. ڇا ٿيو جو ڪلارڪ تار وصول ڪري، عام سرڪاري ٽپال ۾ رکي ٽئين ڏينهن ايس پي صاحب جي سامهون فائيل ٺاهي رکيو. تار تي نظر پيس ته پريشان ٿي اٿيو ۽ ٻار ٻچا وٺي چوٿين ڏينهن اچي پٿر تي ويٺو.
بابا جي وصيت موجب ته غسل کيس سندس پُٽ ڏين، سو اسين ٽيئي جوان پٽ ويٺا هڪٻئي کي ڏسون. خاموشي جي سوالن ۽ جوابن ۾ اهو معلوم ٿيو ته ڪنهن ۾ اهڙي همت ڪانه هئي. ڪير هو جو پنهنجي پياري کي مرده ڏسي ۽ اٿلائي پٿلائي. اهو معاشرو ئي ويو جو اوڙي پاڙي يا مٽ مائٽ جي موت تي هر ڪو ٻانهون کنجي بيهي ته مان ٿو اهو نيڪ ڪم سرانجام ڏيان ۽ ايئن هر ڪو دل ڏاڍي ڪري وڃي ۽ لوازمات به سکي وڃي. هاڻي هرڪو ڪڻو ڪڻو ٿي ويو آهي ۽ ڪنهن ۾ اهڙي ڪا مراد رکڻ به بيوقوفي آهي. سو بابا جي آخري وصيت اسين سندس فرمانبردار پٽ پوري ڪري نه سگهياسون. ادا شمس عملي ماڻهو هو پنهنجي منشيءَ کي چيائين ته ”ملان کي وٺي اچ!“ مون رڳو ايترو ڪڇيو ته چئجانس ته ”بنا معاوضي جي ڪم ڪري وڃي!“ هي دؤر ماهرن جو آهي. هر شعبي جو ماهر ماڻهو آهي، ته پوءِ مذهب ۽ شرع جو ڇو نه؟ ملان آيو ته پاڻي گرم ۾ ٻير جا پن ڪاڙهيائين، ٻيا به الائي ڪيترا وکر، صابڻ، ڪپڙو وغيره ۽ تختو به گهرايائين. ٿلهي تي اوٽ ڪري بابا کي غسل ڏنو ويو. اسين به مدد لاءِ اٿي وياسين، پر دل جهلي نه سگهياسين ۽ سڄو ڪم ملان ۽ هڪ ٻن ٻين مائٽن تي ڇڏيوسين.
جنازي نماز لاءِ هڪ عالم سڳورو مولانا غلام الرسول ٻيڙو چانڊيو وارو جو جان محمد عباسي جماعت اسلامي واري جو والد ۽ استاد هو، ان ڏانهن نياپو موڪليوسين. هو آيو کيس ٻڌايو ويو ته تدفين ٻئي ڏينهن ٿيندي. واعدو ڪيائين ته هو عين وقت تي ايندو. هاڻي سوال هو ته قبرستان ڪهڙي ۾ رکجي؟ مون کي ڪيترن ڏينهن کان ور ور ڪري اهو خيال ايندو هو ته درگاهه قائم شاهه بخاري تي رکجي، سو اهو اظهار ڪيم. رئيس روشن علي خان جو اصرار هو ته کيس اجازت ڏني وڃي ته هو سندس ڳوٺ خيرپور جوسه واري مسجد وٽ جتي خانبهادر صاحب جي مرقد آهي، اتي تدفين ڪرائي. سٺو خيال هو پر پاڻ ئي چيائين درگاهه قائم شاهه تي بندوبست ٿي وڃي ته اهو تمام چڱو ٿيندو. ادا شمس، وڏي رهائي پکائي وارو هو سو اهڙو بندوبست ٿي ويو. قائم شاهه بخاري جي درگاهه، وچ شهر ۾ مدرسه هاءِ اسڪول جي ڀرسان آهي. ڪليڪٽر کان ۽ متوليءَ کان اجازت وٺڻي پوي ٿي. جسد کي غسل ڪفن ڏئي ساڳي ڪمري ۾ رکيو ويو. ڪمري ۾ گرم موسم سبب، برف جو وڏيون وڏيون ناديون رکيون ويون. عبدالحق ۽ وڏي ادي جو انتظار ڪندا رهياسون، پر هو ڪونه پهتا. ٻئي ڏينهن ٽيپهري ڌاري جنازو کڄيو. گهر ۾ روڄ راڙو پئجي ويو. الله اڪبر ۽ ڪلمه شهادت سان گڏ مولوي مولود ڳائيندا هليا ۽ جلد ئي اچي درگاهه قائم شاهه بخاري تي پهتاسون. درگاهه جي پٺيان اولهه ۾ پڌر آهي جتي ٻه چار قبرون اڳي ئي هيون.
جنازي نماز ٻيڙي چانڊئي واري بزرگ بنا معاوضي پڙهائي. مولوي صاحب وڏو عالم ۽ بزرگ هو ۽ سندس خيال ساڳيا بابا وارا هئا. مولوي صاحب ته هليو ويو، باقي ٻيون رسمون پيشه ور ملان پوريون ڪيون. جنازو لحد ۾ لاهڻ، منهن ڦيرائي قبلي طرف ڪرڻ، پهريون مٽيءَ جون لپون قرآني آيتون پڙهي مڙهه مٿان اڇلڻ ۽ پوءِ لوڙهه لٽڻ تائين قرآن شريف جون آيتون پڙهڻ ۽ دعائون گهرڻ اهي سڀ فرض ملان سڳوري نڀاهيا. ڪيترن قرآن بخشيا وغيره. لاڙڪاڻي جا معزز ماڻهو، سڄي وڪيل برادري، جج صاحبان ۽ سانگي مائٽ ۽ قوم جا ڳچ سارا ماڻهو اچي گڏ ٿيا هئا. جڏهن سڀ ٽڙي پکڙي ويا ۽ ملان موڪلايو ته ادا کيس پاسيرو وٺي پنجاهه رپين جا نوٽ لڪائي ڏنا. هو ڏاڍو خوش ٿيو، تنهن زماني جا پنجاهه رپيا وڏي ڳالهه هئي. بابا جي وصيت موجب معاوضو نه، ته به سيڙپ ۽ محنت جو معاوضو نيٺ ته هن به لهڻو.
درگاهه تي هڪ پوڙهي مائي متولي هئي، ان ڏاڍا ڇوهه ڇنڊيا ۽ ڪاوڙي. جڏهن تربت تي وڃون ته اعتراض ڪري ۽ ڪوسو ڳالهائي. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو هڪ ملان درگاهه تي قبضو ڪري مالڪ ٿي ويٺو، پڌر جا پلاٽ وڪيائين دڪان ٺهرايائين. مائي ويچاريءَ جو پتو ئي ڪونه پيو ته ڪاڏي وئي؟ هونئن مائيءَ به حق تي اعتراض ڪيو. اسان کانپوءِ هر سکر ماڻهوءَ جو جنازو اتي پورجڻ لڳو. قاضي عبدالمنان ۽ سندس مامو قاضي فضل الله سابق چيف منسٽر به اتي ئي مدفون آهن. هاڻي ته اهڙي سوڙهه ٿي وئي آهي جو پير رکڻ به مشڪل ٿي پيو آهي. مرقد لاءِ سنگِ مرمر جو پٿر مان حيدرآباد جي پڪي قلعي وٽان هڪ جيسلميري خاڪسار کان پنج سئو روپين ۾ وٺي آيس. نالي جي تختي جو مضمون محترم احمد خان لانگاهه ائڊووڪيٽ، جو لفظن جي چونڊ جو ماهر هو.، تنهن لکيو جو ساڳئي جيسلميري خاڪسار کان نقش ڪرايم. هي پٿر تي ٽڪ جڙاءُ ۽ نقش نگاري جو ڪم جيسلمير، راجسٿان، اجمير ۽ احمد آباد وارن جو آبائي پيشو آهي. مڪلي جا مقبرا به سندن هنر جا مرهون منت آهن.