12
اهو طئي ڪري مون ڊاڪٽر قمر صديقي، مظهرالحق صديقي جي وڏي ڀاءُ کي فون ڪئي. ڊاڪٽر صديقيءَ لاءِ مان گهڻو ڪجهه اڳين ڪتابن ۾ لکي آيو آهيان. تمام مصروف ڊاڪٽر آهي پر ٿڪو ٽٽو فون کنيائين ۽ وڏي دل سان چيائين ته ”مان چوڪيدار کي چئي ٿو ڇڏيان ڪهڙي مهل به هليا اچو!“ مون وٽ ڊرائيور به نه هئو شايد بدر گاڏي هلائي ۽ وڃي اياز کي کنيوسين. ڀاڀي زرينه ۽ انيس به هليا. در کڙڪايوسين ته ڊاڪٽر پاڻ نڪري آيو ڄڻ ڪو اوسيئڙي ۾ ويٺو هئو. اياز کي تپاسي دلجاءِ ڏنائين ته ”ڪو به خطرو ڪونهي، رت کي ته هينئر ٿا بند ڪريون باقي سڀاڻي جناح اسپتال ۾ داخل ٿيو جتي ڏهه پنڌرهن ڏينهن چڪاسون ڪندا ۽ سبب جو پتو لڳائيندا.“
ڊاڪٽر اهڙو اعتماد سان ڳالهايو جو اياز کي ۽ سندس گهر ڀاتين کي به اطمينان اچي ويو. پر اياز ملول ڏاڍو هئو. ٻئي ڏينهن جناح اسپتال ۾ داخل ڪيوسونس ته رباني اچي نڪتو. اهو سڀئي ڏينهن اياز جي سيرانديءَ کان ويٺو رهيو. مان بي اونو ٿي ويس. البته اسپتال پيو ويندو هئس. پنڌرهن ڏينهن جي چڪاسن کان پوءِ ڊاڪٽر مرض جو سبب اهو ئي ٻڌايو جيڪو ڊاڪٽر قمر صديقي بيٺي پير اڳواٽ ئي ٻڌايو هو.
مان جڏهن اسيمبلي جو سيڪريٽري هئس ته اياز يونيورسٽي جو وائس چانسلر هئو. هو اڪثر ڪراچي ايندو هو ته مان کيس ايم پي اي هاسٽل ۾ رهائيندو هئس. ائين ملاقاتون پيون ٿينديون هيون. اياز ڪڏهن ڪڏهن ٻارن ٻچن کي ڪراچي وٺي ايندو هئو ۽ سڀئي هاسٽل ۾ رهندا هئا. مان ڄام صادق عليءَ وٽ هِل پارڪ واري بنگلي تي ويندو هئس جو هو وزير به هو ته ذاتي طور مهربان دوست جهڙو. هڪ ڏينهن اياز چيو ته کيس ڄام صاحب وٽ وٺي هلان. ڄام صاحب کان روبرو وقت وٺي سج لٿي مهل ڄام صاحب وٽ وياسون. ان وقت ڄام صاحب جون دوستن سان محفلون هلنديون هيون ۽ سرڪاري ڪم به پيو هلندو هو. زيڊ اي نظامي ان وقت ڪي ڊي اي جو ادنيٰ ملازم هو. پر هو ڏاڍو ذهين ۽ چالاڪ، اهو هر وقت هڪيو حاضر هوندو هو. ڄام صاحب اياز جو وڏو آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ بار بار ڪم پڇندو رهيو پر اياز مرڪي ٽاريندو رهيو. موڪلائڻ مهل ڄام صاحب اياز کي سوکڙي به ڏني ۽ ٻاهر گاڏي تائين ڇڏڻ آيو. ان وقت اياز کانئس انيس لاءِ نوڪري گهري ڏني. ڄام صاحب انيس کي بلديات کاتي ۾ ائڊمنسٽريٽر ڪري ڇڏيو ۽ شڪارپور جي چارج ڏنائينس. بعد ۾ اياز، انيس کي پي آئي اي ۾ نوڪري ڏياري، اهڙي طرح اياز لاءِ ڪراچي ۾ انيس جو گهر سندس ٿاڪ بڻجي ويو. انيس پيءُ جي سٺي خدمت ڪئي. انيس جي گهر، نيپا چورنگي کان پرڀرو مان ڪيئي دفعا اياز سان ملڻ ويو هئس.
ايم پي هاسٽل ۾ رهندي اياز هڪ لڱا مون کي چيو ته ”هاسٽل ۾ خلاصو ۽ پاسيرو ڪمرو ڏي ۽ ڪار به پنهنجي ڏي ته مان هڪ خاص مهمان سان چار پنج ڏينهن اڪيلائي ۾ گذاريان!“ مون چيو ته ”يونيورسٽي جون ڪارون ته گهڻيئي اٿئي منهنجي سرڪاري ڪار آهي سا مقرر وقتن تي ملندءِ“ چيائين ته ”يونيورسٽي جي ڪار ۽ ڊرائيور استعمال نه ڪندس جو گلا ٿيندي!“ محتاط به ايڏو هئو پر رنگين مزاجي سندس طبيعت جو حصو هئي. مون اهڙو بندوبست ڪيو پر اياز ۽ سندس (نازڪ) مهمان ڪونه آيا. شايد تمام محتاط رهيا. مون کي خبر ڪانه پئي، نڪي مون پڇيو ته مهمان ڪير هو يا ڪير هئي؟
ڪراچي جو مشهور وڪيل ايم ايم پيرزادو اياز جو مداح ۽ هم پيشه هئو. هو اياز لاءِ مڙيئي ڪانه ڪا تقريب ڪندو هو گهڻو ڪري آرمي mess ۾ وٺي ويندو هو جتي هڪ ميجر بروهي سندس دوست ۽ عزازت وارو هوندو هو. اهو اسان جي مهماني ڪندو هو. فوجي مطبخ ۾ هر ڪا شي سستي، وهسڪي ته ائين ٿي هلي جيئن ڪوڪا ڪولا، فوجي آفيسر پاڻي ۽ ڪوڪ ڄڻ پيئن ڪونه ٿا رڳو بيئر ۽ وهسڪيءَ تي مارو. ميجر بروهي مون کي چيو ته توکي سٺي شي ٿو پياريان. گهگهيءَ جهڙي هڪ چيني جي بوتل گهرايائين ۽ ان مان مون کي، مٺو گهاٽو خوشبودار شربت پياريائين. مون کي ڏاڍو وڻيو، چيو مانس ته ”ٻيو گهراءِ!“ مرڪندي چيائين ته ”اهو فرانس جو انگوري وائن (شراب) آهي. ٻيو نه پيءُ ته چڱو!“
فرينچ وائن دنيا ڀر ۾ مشهور آهن. ان وائن جو نالو هو ڊرموهي. اهڙي چڱي شي جي هوندي ماڻهو وهسڪي الائي ڇو ٿا پيئن جيڪا ڪوڙي ۽ سخت ڌپ واري ٿي ٿئي. اهو ميجر بروهي مون کي ويهن پنجويهن سالن کان پوءِ مليو. مون ڪونه سڃاتومانس پاڻ واقفيت ڪرايائين. پوءِ ته ڏاڍو قرب سان ملياسون. چيو مانس ته ”تون هاڻي برگيڊيئر ٿي ويو هوندين؟“ ته چيائين دعا ڪيو نالو ويو آهي. معنيٰ اڃا برگيڊيئر ڪونه ٿيو هو. سنڌي يا بلوچ آفيسر کي ڪٿي ٿو پروموشن ملي! ڪرنل بچل سومرو مون سان گڏ اين اي ڊي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ هو. بي اِي انجنيئري جو امتحان پاس ڪري وڃي فوج ۾ ليفٽيننٽ ٿيو. اهو به ائين چوندو هو ته ”نالو ويو آهي، بس برگيڊيئر ٿيڻ وارو آهيان!“ مرندي مري ويو ڪونه ٿيو. سندس هم ڪلاسي سڀ جو سڀ چيف انجنيئر ٿي ويا. ڪي ته سيڪريٽري به ٿيا. بچل اهوئي ڪرنل رهيو. شانائتو ۽ شاندار ماڻهو هو. سدائين چوندو هو ته ”اڇي چمڙي واريءَ سان شادي ڪندس!“ ۽ نيٺ هڪ جرمن ليڊيءَ سان شادي ڪيائين. فوجي آفيسر جي حيثيت ۾ ڊفينس ۾ هڪ ننڍڙو بنگلو ٺهرايائين جتي سندس پويان عزت ۽ آبرو سان رهن پيا.
ايم ايم پيرزادي هڪ دفعو منهڙو تي سرڪاري بنگلي تي دعوت ڪئي. بنگلو پهاڙيءَ جي چوٽ تي سمنڊ جي ڪپ تي هو. ڏاڍو وڻندڙ نظارو هو. سمنڊ جون ڇوليون پهاڙيءَ سان ٽڪرائي مٿي ڇال ڏئي رهيون هيون. بنگلو نيوي (بحري فوج) وارن جو هو ۽ ميجر بروهي معرفت مليو هو. ان ڏينهن مون کي خبر پئي ته منهڙو جيڪو ننڍو ٻيٽ هئو سو ٻيٽ نه رهيو هو. فوجين لاءِ هڪ زميني رستي سان ڳنڍيو ويو هو. ايس ايس دلاور بحري مرڪز آهي اتان رستو ڪڍائي، الائي پل ٻڌي، منهڙي سان ملايو ويو هو. رات جو وڳڙو هو ۽ اسان ڪارن ۾ ويهي خاص پاس (اجازت نامي) ذريعي منهڙي پهتاسين منهنجي لاءِ اها عجب ۽ انوکي ڳالهه هئي. نه ته ننڍي هوندي ڪياماڙيءَ کان لانچ ۾ چڙهي ماڻهو منهڙو گهمڻ ايندا هئا. لانچ سڄي پئي لڏندي هئي ۽ ماڻهو خاص ڪري ٻار ۽ زائفون ڇولين کان ڊڄندا هئا.
منهڙو هڪ صاف سٺو علائقو هوندو هو جتي بريڪ واٽر ۽ لائٽ هائوس ڏسي، تفريح ڪري گهمي ڦري ايندا هئا. هاڻي ته توبهه گند ٿي ويو آهي. ماڻهو ڪچا ۽ ڪکاوان گهر ٺاهيو دڪان ڪڍيون ويٺا آهن. گهٽين ۽ رستن مان ڌپ پئي اچي. جتي ڪٿي ائين ٿي ويو آهي. ڪراچي، حيدرآباد ۽ سکر سڀ گندا ٿي ويا آهن. ماڻهو گندا هوندا ته ملڪ به گندو ۽ ڌپيلو ٿي ويندو. الٽو دانهن اها ته صفائي پوري ناهي. ڀائي ڪچرو اڇليو گٽرن ۾ ته گٽرا اٿلندا ڪونه؟ نالن ۾ ايڏو ڪچرو اڇليو وڃي ٿو جو مينهن پوي ته رستن تي ٻوڙان ٻوڙ ٿي وڃي ٿي. ٻيو ته ٺهيو ڪلفٽن ڪوٺاري پارڪ (هوا بندر) جتي مک پئي ترڪندي هئي ۽ هانءُ ٺري پوندو هو اتي به گند ڪچرو ڌپ دوڪان ۽ پان جون پڪون، صدر وارو جهانگير پارڪ جتي شام جو صاف پارسي ماڻهو ۽ سندن خواتين اچي سير ڪندا ۽ ورزشون ڪندا هئا اتي به ڌپ، قبضا ۽ ڪچرو. اسان وٽ الٽو دستور آهي. ڏوهه پاڻ کي ڪونه، ٻين کي گاريون ڏينداسون. حيدرآباد جو هيرآباد وارو علائقو جنهن کي پئرس سڏيو ويندو هو سو به اتي جي مڪينن خلاف دانهون ۽ فرياد پيو ڪري. ڇو نه ڪندو؟ لال قلعي يا لاهور واري شيش محل ۾ ٻاليشاهي ويهاريا وڃن ته شيش محل فرياد ڪين ڪندو؟ ٻاليشاهي معاف ڪن. منهنجو مطلب سندن دل آزاري ناهي قلم جي نوڪ وهي وئي. منهڙي تي به شايد ڪو اڙيو ٿڙيو منهه ٺهيل هئو ۽ انومان آهي ته ان مان سڄي ٻيٽ تي نالو ئي منهڙو پئجي ويو. پوءِ جڏهن ڪانءُ اچي ڪانگيرو ڪندا ته ڪاراڻ، وٺيون ۽ ڪان ڪان جون شور ۽ غل ته ٿيندا ئي. هنجهه هليا ويا.
اڄ نه اوطاقن ۾ تازا پٿر ڪک
آديسي اٿي ويا، پئي اڏامي رک
سامي کڻي سنک، وڄائي واٽ ٿيا
(شاهه)
موزون شعر ته وليداد جو هئو ته
”جتي هنج هئا، اتي ڪانون ڪانگيرا ڪيا،
ويـچـارا ولـيـداد چـوي ولـر ڪري ويا،
اچــي ال پــيــا هــاڻــي انــهـيءَ ڀـيـڻـئـيـن.
پر شاهه سائين جي بيت ۾ درد pathos وڌيڪ آهي مون ۾ به هن وقت درد ڀريل آهي اندر ٿو سڙي پر پڄرڻ مان ڪهڙو سود؟ تاريخ جون ستم ظريفيون آهن. سو جڏهن تاريخ موٽ کائي. اياز چواڻي ته
ٽڙي پوندا ٽارئين جڏهن ڳاڙها گل، تڏهن ملنداسون.
اهم سوال اهو آهي ته ڪڏهن ۽ ڪينءَ ٽڙندا ڳاڙها گل؟ خيال هئم ته ان موضوع تي جدا ڪتاب لکندس پر پاڻ ۾ اهڙي ٿوم ڪانه ڀانيم. رسول بخش پليجو اهو ڪم هٿ ۾ کڻي ته ڪري سگهي ٿو. ايندڙ پيڙهيون کيس ياد ڪنديون ۽ امر ٿي ويندو.
انهن وقتي ملاقاتن کان گهڻا سال پوءِ اياز مستقل طور ڪراچي اچي ويو. وائس چانسلر جو عهدو ڇڏڻ کانپوءِ سکر ۾ وڪالت ڪيائين ۽ ڏاڍو شان سان وقت گذاريائين. مان جڏهن هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته ساڻس سکر ۾ مليو هئس. وڏو شان مان هئس ۽ وڪالت به اوج تي هئس. سکيو ستابو هو. محل نما گهر هئس ۽ سٺي آفيس جدا جاءِ ۾ هئس. پئسو به چڱو ٺاهيائين. هاءِ ڪورٽ ڪراچي ۾ ڪيس هلائڻ ايندو هو ته ملاقاتون ٿينديون هيون. اوچتو سندس صحت خراب ٿيڻ لڳي. دل جي بيماري ٿيس. جنهن جو دماغ تي به اثر ٿيو. گهڻا علاج ڪرائڻ کان پوءِ ڊاڪٽري صلاح تي ڪراچي ۾ رهائش اختيار ڪيائين. پرنس ڪامپليڪس ۾ ٻه فليٽون ورتائين ۽ هڪ پنهنجي ڊاڪٽر پٽ سليم کي ڏنائين. سليم سندس گهڻو خيال رکيو پر سليم پنجاب مان شادي ڪئي ۽ ڪجهه گهرو اختلاف اڀريا. سوچ جا ننڍا ننڍا اختلاف ته ٿين ٿا پر اياز نهايت صبر ۽ شان سان نباهه ڪري ويو. ائين ته محترم محمد ابراهيم جوئي ساڻ سندس سيڻ هئو به سندس اختلاف ٿيا. محترم جويو صاحب تمام چيڙاڪ آهي ۽ اياز صبر جو پتلو جو شڪايت به مشڪندي ڪندو آهي. ٻئي ڄڻا روبرو ملي کير کنڊ ٿي ويندا هئا. اياز جي نياڻي به ۽ جوئي صاحب جو پٽ به ڪمال قوت برداشت سان نباهه ڪندا آيا.
چوندا آهن ته بدلي ڪاموري جو ڏاج آهي. اڃا هڪ هنڌ ٽپڙ رکندو مس ته مٿان ٻيو بدليءَ جو آرڊر اچي ٺڪاءُ ڪندو. مان خوش قسمت رهيس. چوٽيهه سالن جي نوڪري ۾ رڳو کپرو، سکر، شڪارپور، خيرپورميرس، سجاول، ٽنڊوالهيار حيدرآباد ۽ ڪراچي ڏٺم. هر ڪنهن هنڌ ٽي چار سال رهيس. ڪراچي ۾ ته مسلسل سترنهن سال رهيس اڄ تائين ڪراچيءَ ۾ ٻٽيهه سال ٿي ويا اٿم. منهنجا ٻار ته ڀائيندا آهن ته هو آهن ئي ڪراچي واسي. پر لاڙڪاڻي سان رشتا ڪونه ٽوڙيا اٿم. ان ڪري ٻارن کي لاڙڪاڻي جي سڪ به لڳي ٿي. ائين مان به ڪراچيءَ ۾ اياز به ڪراچي ۾. قسمت جا رنگ! اياز وڪالت جي ڌنڌي مان چڱا پئسه گڏ ڪيا هئا جي بئنڪ ۾ يا ٻئي نموني سيڙائي سکيو گذر ڪندو رهيو. ٻنهي وٽ گاڏي هئي سو مهيني ماسي ملاقات پئي ٿيندي هئي. گهڻو تڻو مان وٽس ويندو هئس، ٽيليفون ڪري وقت وٺي پوءِ. شاعر ۽ فلسفي ٽائپ ماڻهو، مطالعو. اٿاهه سو پنهنجي پورن ۽ سوچ ۾ گم سم هوندو هو. ٿورو ڳالهائو. البته ڪنهن مسئلي تي ڇيڙبس ته درياهه وانگر اٿلي پوندو هو. علم ته هئس. دوستي به گهٽ هئس. واقفيت ۾ چس هر ڪنهن سان، باقي دوست ڪو ڇڊو پاڊو. منهنجي خيال ۾ سندس دوستي هئي ته رشيد ڀٽيءَ سان ٻيا سڀ مٿاڇرا. ربانيءَ سان حجائتو هو. سچو پچو دوست هئس محترم محمد ابراهيم جويو جنهن سان مائٽي هجڻ ڪري گهرو اختلاف به هئس باقي ته سڄو جهان سندس مداح يا مخالف هو. سچو مداح ۽ سچو مخالف ذري گهٽ ساڳي ڳالهه آهي.
اياز جي مزاج ۽ طبيعت جو اظهار سندس هڪ ئي جملي ۾ ٿئي ٿو. هڪ لڱا مون کي چيائين ته ”جمال! مون کان ڇرڪ رڳو ٻن گهنٽين وقت نڪرندو آهي، هڪ در جي گهنٽي، ٻي ٽيليفون جي گهنٽي.“ ڪڏهن وري شڪايت به ڪندو هو ته ”يار فلاڻو نه ٽيليفون ڪري، نه اچي،“ پيارن ماڻهن جي تانگهه به ٿيندي هئس! ڳالهه کڻي ٿو پڌر وجهان. سراج ميمڻ لاءِ اهڙي شڪايت ڪيائين. تنهنجي معنيٰ ته سراج لاءِ عزت به هئس ۽ پيار به. نه ته ٽيليفون کان ۽ ملاقاتين کان ونءَ ويندو هو. مون کي ته فون ڪري چوندو هو ته ”جمال اچ گهڻا ڏينهن ٿي ويا آهن!“ مان سعادت منديءَ سان وٽس حاضر ٿي ويندو هئس. اسان جي گفتگو ڏاڍي اونهي انساني مسئلن ۽ ملڪي مسئلن بابت هوندي هئي. اسرار الاهي، ڪائنات ستارا. اونداهن ڳڙکن بي انت لا محدود ڪائناتي خلا ۽ اخلاقيات جي دائري ۾ ڦرندي رهندي هئي. مان کانئس سکندو هئس ۽ هو منهنجي غير متزلزل ايمان ۽ استحڪام مان متاثر هئو. مان گهڻو ڪري کيس حديثون ۽ قرآني آيتون ٻڌائيندو هئس جي سندس خيالن کي هٿي ڏينديون هيون. ائين هڪ ٻئي کي ڏٺوسين ۽ ورتوسين.
مون پنهنجن اڳين ڪتابن ۾ لکيو آهي ته اياز ننڍي هوندي کان اسراريت پسند هئو. حافظ شيرازي ته جهڙوڪر بر زبان ياد هئس. حافظ جو شعر پڙهندو هو ۽ قضا جي مسئلي تي فڪر ۾ پئجي ويندو هو:
در ڪُوئي نيڪنامي، مارا گذر نيست،
نيڪ ناميءَ جي گهٽيءَ ۾ اسان جو وڃڻ ئي ڪونه ٿئي،
گر نمي پسندي تغير ڪن قضارا.
(جيڪڏهن توکي پسند نٿو اچي ته قضا کي مٽائي ڇڏ)
مون وٽ ايندو هو هڪڙو مرزا عبدالعزيز. لکنئو جو هو ۽ نواب گهراڻي مان هو. نڪو فقير هو نڪو درويش، هڪڙو دنيوي خود مطلب ماڻهو هو پر کيس ڪي غير مرعي قوتون هيون. هو ماضي ته سڄو ٻڌائي ويندو هو پر مستقبل جون ڪجهه جهلڪيون به ٻڌائيندو هو. هڪ ڏينهن اوچتو اياز اچي منهنجي گهر نڪتو. عطا محمد به ساڻ هئس. مرزا مون وٽ اڳ ۾ ئي ويٺو هو، اياز کي سندس ماضيءَ جا سڀ ڪارناما، ٻي شادي ۽ طلاق وغيره سڀ ٻڌايائين. آخر ۾ چيائينس ته توکي پٺيءَ تي وڏو ڪارو نشان آهي. اياز مڃيئي نه مرزا ضد ڪري بيهي رهيو. نيٺ اياز کان قميص لهرايائين ۽ عطا محمد ٻڌايو ته برابر پـٺيءَ تي وڏو ڪارو نشان آهي. اياز کي به خبر ڪانه هئي! ڏاڍو حيران ٿيو. هڪ ڏينهن مون کي چيائين ته ”جمال هي ڇاهي؟“ مون چيو ”گهڻيون ڳالهيون اهڙيون آهن جن جو علم اسان کي ناهي!!“ علم اچڻ کانپوءِ اهي معمولي آهن.“
مرزا صاحب کان بعد ۾ پڇيم. ان چيو ته ”هر ماڻهو جا جدا موڪل آهن، اُهي هٿ اچي وڃن ته سڀ ڪجهه ٻڌائيندا وڃن ٿا.“ موڪل ڪهڙي بلا آهي سو خدا ڄاڻي! الائي فرشتا آهن الائي همزاد، مان جمال، ڪونه ڄاڻان؟ هيءَ 1980 يا بعد جي ڳالهه آهي. مرزا صاحب دماغ جي رڳ ڦاٽڻ سبب گذاري ويو. بعد ۾ هڪ ٻيو ماڻهو الهه آباد جو محمد علي صديقي صاحب منهنجو واقف ٿيو، قد بت جو ننڍو، سنهو بشرٽ ڏاڙهي ڪوڙيل، سوٽ شرٽ پاتل. بعد ۾ ڏاڙهي رکيائين. منهنجي خيال ۾ صاحب ولايت هو. جذب جي حالت ۾ يعني مجذوب هو. درگاهه علي پور سيدان سان وابسته مريد ۽ نقشبندي طريقي جو هو. سندس توسطه سان مان به نقشبند طريقي سان وابسته ۽ مريد ٿيس. انهي ماڻهوءَ جون مون ڪيئي ڪرامتون ڏٺيون. ذڪر ڪبو ته اجائي ڊيگهه ٿي ويندي. مان رٽائر ڪري ڊفينس جي هڪ بنگلي ۾ اچي ويٺس ۽ محمد علي صاحب به اڪثر اسان وٽ ايندو هو ۽ ٻه چار پنج ڏينهن رهي هليو ويندو هو. سندس ڪو ٺڪاڻو ڪونه هوندو هو. سيلاني ماڻهو هو.
هڪ دفعي سندس ويٺي اياز اچي نڪتو محمد علي صاحب سان ملاقات ٿيس ۽ متاثر ٿيو. گهر وڃي فون ڪيائين ته محمد علي صاحب کي سندس گهر ڏياري موڪليان. مون محمد علي صاحب کان اجازت وٺي کيس موڪلي ڏنو. اياز جهڙو نازڪ مزاج ماڻهو محمد علي صاحب کي سڄو ڏينهن گهر ويهاري ڇڏيائين ۽ ماني چانهه وغيره سان سندس خدمت ڪيائين. اياز جي اها خوبي هئي ته بند گهٽي ۾ ڪونه رهندو هو ۽ دروازا به بند نه رکندو هو. گهڻن ڏينهن کان پوءِ هڪ صبح فون ڪيائين ته ”مولوي صاحب کي ڏياري موڪل!“ هو محمد علي صاحب کي مولوي صاحب چوندو هو. مون چيس ته ”مون کي ڪهڙي خبر ته ڪٿي آهي ۽ ڪڏهن ايندو. البته ائين چوندو آهي ته مون کي ياد ڪيو ته مان اچي ويندس سو توهان به ياد ڪيوس.“ اها الائي ڪهڙي تند تار آهي جو بنا تند تار جي نياپو پهچي وڃي ٿو. تار ته ڪانه آهي باقي تند ۾ ڪا مڙيئي گڙٻڙ آهي. شام جو اياز جي فون آئي ته ”مولوي صاحب پهچي ويو!“
ڏاڍي دل ٿي چويم ته محمد علي صاحب جا ڪجهه واقعا لکان پر پاڻ تي ضابطو رکي ائين نٿو ڪيان. مون کي رڳو اهو ٻڌائڻو هو ته اياز هميشه ذهن جا دروازا کليل رکيا. پاڻ کي وڏو عالم يا درست سمجهي ڪڏهن به ڪنهن ڳنڍ تي وائڙو يا فرسوده سمجهي رد نه ڪيائين. هر ڳالهه تي ڌيان ۽ توجهه ڏيندو هو ۽ سوچ ۾ ٻڏي ويندو هو. پهريان مرزا عبدالعزيز سان ملاقات پوءِ منهنجي ننڍڙي نياڻي رابيل جو تختيءَ وسيلي روح گهرائڻ وارو واقعو جنهن اهڙا جواب ڏنا جو اياز پاڻ حيرت بڻجي ويو. وري محمد علي صاحب سان ملاقاتون. اياز سڀني واقعن کي جذب ڪيو ۽ قبول ڪيو. جوئي صاحب وانگر نه جو هر ڳالهه کي بڪواس چئي ٿڏي تي رد ڪندو هو. اهو به ايمان آهي پر بند دريچن وارو. اياز سڀ ڳڙکيون کليون رکيون ۽ هر تازي هير جي جهونڪي جي مرحبا ڪئي.
محمد علي صاحب تصوف ۾ اهڙو رتل هئو جو شاهه لطيف جا بيت جيڪي اسان جي سمجهه ۾ نه ايندا هئا تن جي مڪمل تشريح اردو ۾ سمجهائيندو هو. اسين حيران ٿيندا هئاسون ته ٺيٺ سنڌي جو بيت تنهنجي سمجهاڻي هي اردو دان ڪيئن ٿو ڏئي وڃي. محمد علي صاحب ڪتاب ڏاڍا پڙهندو هو. سڄي رات ويٺو پڙهندو هو. ٻيو ڪتاب هٿ نه ايندس ته قرآن شريف جو تفسير کڻي پڙهندو هو. ائين هوريان هوريان اياز ۾ تبديلي ايندي وئي. پاڻمرادو قرآن شريف تفسير سان پڙهڻ شروع ڪيائين. هڪ ڏينهن پنهنجي لئبريري ۾ ويٺي پنهنجي هزارين ڪتابن ڏانهن اشارو ڪري چيائين ”جمال سڄي عمر جک ماري اٿم. ڪتاب ته مون هاڻ پڙهيو آهي!“ هر سوال جو سڌو سڌو جواب ها يا نه ۾ ڏنو پيو آهي. ٻيا ڪتاب ته سوالن مان سوال ٿا اٿارين ۽ بنا جواب ڏيڻ جي رڃ ۾ رولي ٿا وڃن. مان حيران ٿي ڏانهس ڏسڻ لڳس ۽ مون کان سوال نڪري ويو ته واقعي؟ چپ ڪري مون ڏانهن نهاريائين ۽ ڪنڌ سان هائوڪار ڪيائين.
سندس هڪ دوست (؟) سان ڳالهه ڪيم ان چيو وڏو استاد آهي، پاڻ تان دهريت جو ٽڪو ٿو ڌوئي، حالانڪه مون کي خبر آهي ته اياز ڪڏهن به دهريو نه رهيو آهي. ائين ته مون لاءِ به چوندا هئا ته جمال دهريو آهي. ماڻهو بدر کي دهريو سمجهن ٿا حالانڪه هو نيڪ نمازي ۽ ذڪر فڪر ڪرڻ وارو صاحب آهي. محترم جويو صاحب چوندو آهي ته ماڻهو جيڪي پاڻ چاهي ٿو اهو ئي مڃي ٿو ۽ قبول ڪري ٿو. هر ڪو چور ٻئي کي چور ٿو سمجهي. منهنجو ذاتي مشاهدو آهي ته رشوتي آفيسر هر ٻئي کي رشوتي سمجهندو ۽ سڏيندو آهي. سرڪار مير علي احمد خان ٽالپر چوندو هو ته ”جيڪو ٻئي کي ڪوڙو چوي سو پاڻ ڪوڙو آهي“ مير صاحب وڏو عالم ۽ دانشور هو ،سندس ڳالهه کي وزن آهي.
ماڻهن کي الائي ڇو اياز جو نئون (؟) رخ نه وڻيو. گلا خوري ۾ مزو آهي، چشڪو آهي. هڪ کن ۾ ماڻهو دانشور کان به وڏو دانشور ٿيو وڃي. هي ڪهڙو دستور آهي، هيءَ ڪهڙي ترقي پسندي آهي. دهريو ٿيڻ جي آزادي آهي، ڪميونسٽ ٿيڻ جي آزادي آهي، عيسائي ڪرستان، بهائي ٿيڻ جي آزادي آهي، باقي مسلمان ٿيو ته ڪٽو ڪافر، دقيانوسي، انقلاب دشمن وغيره وغيره. سوچ تي به پهرا، واهه جي آهي هي ترقي پسندي ۽ دانشمندي. اياز جو سچو مداح ۽ همدرد هو يوسف شاهين جنهن کيس فليٽ جي ڪوٺڙي مان ڪڍي برسات اخبار جي دفتر ۾ وهاريو، معاوضو به سٺو ڏنو ته سندس مان شان عزت ۽ سهوليت جو به خيال رکيو. اياز ايڊيٽوريل نوٽ لکڻ جي نئين روايت قائم ڪئي. ماڻهن جي سوچ بدلائڻ جي ۽ کين دڳ لائڻ جي. وري دعائيه شعر به لکيائين. يارن کي اهي ڳالهيون به نه آئڙيون،
اياز جي صحت اڳيئي نا موافق هئي بوجهه برداشت نه ڪري سگهيو ۽ وري اچي پنهنجي فليٽ جي ڪوٺڙي ۾ قابو ٿيو. پئسو به ڪو ايترو گهڻو ڪونه هئس. هڪ لڱا مون کي چيائين ته ”جمال! هن فليٽ جي ڪوٺڙي ۽ اڊياله جيل جي ڪوٺڙي ۾ ڪو فرق ڪونهي، ڪو ننڍڙو بنگلو ته وٺي ڏيم ته آسمان ۽ سائي ڇٻر ته ڏسي سگهان!“ هڪ عظيم انسان ۽ شاعر جي هن کان وڌ ٻي ڪهڙي تمنا ٿي سگهي ٿي. مون جڏهن ٻڌايومانس ته پنجاهه سٺ لک نه ته به ٽيهارو لک لڳندا ته سندس چهري تي ڪرب جا آثار نمودار ٿيا. پوءِ سڄي عمر ان ڪوٺڙي ۾ گذاري ڇڏيائين.
شاعر هو سو تڙپ ۽ ولولو منجهس اکٺ هئو. فرمائش ڪيائين ته ”جمال سامونڊي ڪناري تي رهندڙ مڇيرن مهاڻن سان ڪچهري ڪرڻ جو ڪو بلو ڪر!“ عادت موجب مون هڪدم چيو حاضر! گهر اچي ويچاريم ته اياز جهڙي ماڻهو کي اس ۽ گرميءَ ۾ رلائبو ته ڪونه. منهنجي اٿ ويهه ۽ ڄاڻ سڃاڻ تمام چڱن ماڻهن سان ۽ چڱي چوکي آهي. ڄاموٽ ولي محمد، شينهن مڙس، سو ته گذاري ويو هو باقي سندس فرزند ڄاموٽ شفيع محمد ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو چيئرمين هو. هو تمام مصروف ماڻهو ساڻس رابطو ڪرڻ ۾ اٺ ڏهه ڏينهن لڳي ويا. وڏي ڪشاده دلي سان دعوت ڏنائين ته آچر ڏينهن صبح جو سندس ابراهيم حيدري واري گهر پهچي وڃون. مان ۽ اياز ڪار ۾ چڙهي صبح ساڻ ابراهيم حيدري پهچي وياسون. ڄاموٽ صاحب پاڻ پنهنجي سر اڳواٽ دروازي وٽ بيٺو هو. هڪدم اسان کي اندر ڊرائنگ روم ۾ وٺي ويو. ناشتي جو پڇيائين. اسان ناشتو ڪونه ڪيو هو هڪدم سٺو ناشتو اچي ويو جو اڳ ۾ ئي تيار رکيو ويو هو. پوءِ وٺي هليو پنهنجي سمونڊ ڪناري واري اوطاق تي جتي اڳواٽ تجربيڪار عمر رسيده مڇيرا مهاڻا ويٺا هئا. مڇيرا ۽ مهاڻا ساڳيو لفظ آهي. فارسيءَ ۾ مڇيءَ کي ماهي چوندا آهن. مهاڻو معنيٰ ماهي + آڻو يعني مڇي آڻيندڙ. ڌماڌم ڪچهري شروع ٿي وئي ۽ اياز پنهنجي نوٽ بڪ ۾ تڪڙو تڪڙو لفظ محاورا ۽ لاڳاپيل قصا ڪهاڻيون لکندو رهيو. ان کان پوءِ اياز جي شاعريءَ ۾ اهي ساموندي لفظ استعمال ٿيا.
منجهند مهل ڄاموٽ صاحب شاندار ماني کارائي، نه وسرڻ جهڙي. مڇيرا به سڏي اسان سان گڏ ويهاريائين. هڪڙي مڇي اهڙي پڪل هئي جو سڄي جو سڄي سالم هئي ڄڻ ته اڻ پڪل آهي. هٿ جو وجهه ته ڄڻ ڪيڪ ۾ هٿ پيو ۽ ڪيڪ وانگر پٽي پيو کاءِ. لذيذ به ڏاڍي هئي. مور منگرو يعني شارڪ جو ٻچو به کارايو ويو جو نهايت مقوي ٿو ٿئي. مون سوال ڪيو ته حلال ته آهي ته چيائون ”هر ڪا مڇي حلال آهي.“ ڀلا ڇو ڪين؟ ماڻهو ته ڪميون، ڪيڪٽ ۽ کيکڙا به کائن. انهي حساب سان ته وهيل به حلال چئبي جا سڄو ماڻهو ڳڙڪايو وڃي. سعودي عرب جده ۾ مون ميزبان کي مڇيءَ جي فرمائش ڪئي. ساڻس گڏ مڇي مارڪيٽ هلڻ لاءِ تيار ٿيس. مون کي جهليائين ته ”تون نه هل!“ چيم ”ڇو؟“ چيائين ته ”اتي مڇيون ڏسي دهشت وٺي ويندءِ. الائي ڪهڙيون ڪهڙيون مڇيون وڏن واتن سان ڏند ڪڍيون پيون آهن. ڏسي مرڳو مڇي کائڻ تان دل کڄي ويندءِ “ چيم، ”عرب سڳورا اهڙي مڇي کائي ٿا وڃن؟“ چيائين .رڙڪي!“
شام جو ڄاموٽ صاحب جي اوطاق تان واپس ڪراچي آياسون. اياز ڏاڍو خوش هو. چيائين ته تمام سهڻن لفظن جو ذخيرو مليو آهي. شاهه لطيف به سرسامونڊي ۽ گهاتو ۾ جي تز لفظ ڪم آندا آهن تن لاءِ ضرور سامونڊي ڪنارن تي مڇيرن سان گهڙيون گهاريون هوندائين. مڇيرن جون ڪيئي ذاتيون ۽ قبيلا آهن. جيئن پالاري وغيره ۽ هو سماٽ نسل جا آهن. بلوچ مڇيرا به سماٽ آهن. هي ڳالهه منهنجي ان خيال کي هٿي ڏئي ٿي ته بلوچ آهن ئي سماٽ. پنهون، ڄام آريءَ جو پٽ. آري ۽ آريجا جڏهن سنڌ ۽ بلوچستان ۾ داخل ٿيا ۽ حڪومت ڪيائون ته مستقل طور رهي پيا. ار معنيٰ هر. سو آري هاري ۽ آرائين هڪ ئي لفظ آهي. خود لفظ ايران اصل ۾ آريانا آهي. گمان غالب آهي ته اسين اصل آريه نسل جا آهيون.
ڇهن ٻارنهن مهينن کان پوءِ اياز وري فرمائش ڪئي ته مڇيرن سان محفل ڪجي. ڄاموٽ صاحب کي چئي وري هڪ صبح جو وڃي ابراهيم حيدري نڪتاسين. اتفاق سان اهو رمضان شريف جو مهينو هئو. تڏهن به ڄاموٽ صاحب فوري ناشتو آمليٽ، اوڦراٽو ۽ چانهه جو ڪرايو. پاڻ روزي سان هئو. اوطاق تي مڇيرن سان ٽپهري تائين خوب ڪچهري ٿي. رمضان شريف جي ڪري منجهند جي ماني ڪانه ملي. هلڻ مهل ڄاموٽ صاحب شيشيءَ ۾ بند پيڻ جي چرٻيءَ جو تيل مونکي ۽ اياز کي تحفي طور ڏنو. پيڻ جو تيل ناياب شيءِ آهي. سنڌن جي سور سوڄ وغيره لاءِ استعمال ٿيندو آهي. ننڍي هوندي ٺونٺ وٽان منهنجي ٻانهن ڀڳي هئي. هڏو جڙڻ کان پوءِ به ٻانهن پوري نه ورندي هئي. امان روزانو پيڻ جي چرٻيءَ جي تيل جي مالش ڪندي هئي تيل ۾ ڌپ ڏاڍي ٿئي ٿي پر فائدو ٿي ويو.
اياز هڪ سٺو انسان، انسانيت سان انس رکندڙ ماڻهو ۽ انسان ذات جي پيڙا کي پنهنجي پيڙا سمجهندڙ روايتي قدرن ۾ اعتماد رکندڙ ڀلومانس هو. سندس عمل ۽ قلم انسان ذات جي ڀلائي لاءِ ڀڙڪي اٿندا هئا. معصوم صفت معصوم طبيعت. ان لحاظ کان مون منجهس ڪا به اوڻائي ڪانه ڏٺي هئي. هو آزاد منش گناهه ثواب جي ٻنڌڻ کان آزاد، مذهب جي ڪٽرپڻي کان به آزاد هڪ منفرد ماڻهو هو. وهسڪي ۽ عورت سان سندس ٻٽيهه دليون هيون. عورت سان صحبت کي هو خراب نه سمجهندو هو بلڪه حاصل ڪري خوش ٿيندو هو. پر جيئن چور کي به ڪي اصول ٿيندا آهن تيئن هن کي به انهيءَ معاملي ۾ اصول هئا. انهن اصولن جي دائري کان نه نڪتو. ٺڳي، دولاب، زبردستي کان پري هو. هر ڪنهن سان نڀاءُ ڪيائين. ڀاڀي زرينه کي هزار شڪايتون هونديون پر اياز گهر ٻار ۽ وني سان نهايت سچو ۽ اعتدال جي دائري ۾ رهيو. ٻچن ۾ ته ساهه هئس.
ڀارت ويو ته اتي به عشق ڪري آيو. هڪ پرڻيل ڇوڪري مٿس مهربان ٿي پئي ۽ هر شهر ۽ هر سفر ۾ مڙس کي تمام بيباڪي سان نظرانداز ڪندي اياز سان گڏ گذاريائين. سندس هٿرادو نالو کڻي ٿا ريتا رکئون. اياز پاڻ پنهنجي سر مون کي ريتا بابت تفصيلي ڳالهيون ٻڌايون. ريتا کيس خط به لکندي هئي ۽ اياز به کيس خط لکندو هو. ريتا جڏهن انگلينڊ هلي وئي تڏهن به خطن جو سلسلو جاري رهيو. انگلينڊ ۾ گهڻو عرصو رهڻ کانپوءِ ريتا جي خطن ۾ عشق جي گرمائش گهٽجي وئي. پر اياز جي تانگهه چوٽ تي هئي. جڏهن لنڊن وڃڻ جو موقعو مليس ته ريتا کي لکي موڪليائين. هنن آڌر ڀاءُ ڪيس، مهمان نوازي به ڪيائون ۽ وقت به ڏنائون،
اياز چيو ته ريتا کانئس ڪجهه وٿيرو ٿي هلي. باغ ۾ وڻ هيٺان جڏهن کيس چمي ڏيڻ لاءِ وڌيو ته هو نڪري وئي ۽ اياز کي چيائين ته ”مون کي چمي ڏيڻ يا هن وڻ جي ٿڙ کي چمي ڏيڻ ساڳي ڳالهه آهي.“ اياز اهڙي رکائي تي وائڙو ٿي ويو. موٽي مون سان ذڪر ڪيائين. مان ان ميدان جو موڳو مٽر سو ڇاٿي چئي سگهيس. اياز اها ڳالهه پنهنجي هڪ پڙهيل ڳڙهيل سنگتياڻيءَ سان ڪئي. ان کلي چيس ته تون ڪو صفا ڳنوار آهين. ”ڏهه سال هوءَ تولاءِ پاڻ کي ٽجوڙي جي لاڪر ۾ رکي ويٺي هوندي ڇا؟ ضرور ڪو نئون يار ڪيو هوندائين.“ اياز کي اها ڳالهه سمجهه ۾ آئي ۽ سندس دل تان بار لٿو. اکر به اکر مون سان ذڪر ڪيائين ۽ پاڻ تي کليو. چيائين ته ”هڪ عورت سمجهي وئي مان نه سمجهي سگهيس.“ مرد آهي ئي ڀورڙو. ماءُ ۽ ڀينر ڀورڙو نه ڀولڙو چونديون آهن.
اياز ۽ مان ايتري قدر هڪ ٻئي جي ويجهو هئاسين جو ڪراچيءَ ۾ قيام دوران ساڻس اڪثر ملاقاتون ٿينديون هيون. بيماريون کيس وڪوڙي ويون پر مان ته ائين چوندس ته اياز بيمارين کي پاڻ تي سوار ڪري ڇڏيو. ٿوري ٿوري ڳالهه تي ڇرڪي ويندو هو. جيتوڻيڪ سندس ذهن ۽ جسم آخر تائين برجستا رهيا پر هن پاڻ تي اڻ ڳڻيون بندشون هڻي ڇڏيون ۽ موت جي سراب ۾ رهيو.
سندس قسمت به تمام سٺو ساٿ ڏنو. وڪالت ۾ هڪدم چمڪي اٿيو، سندس شمار وڏن وڪيلن ۾ ٿيڻ لڳو. کيس سکر، شڪارپور، جيڪب آباد ۽ خيرپور ميرس ضلعن جا ڪيس ملندا هئا. محنتي به ڏاڍو هو. ادب جي ميدان جو ته شهه سوار هو ماڻهن جي دل جي ڌڙڪڻ بڻجي ويو. خاص طرح جڏهن ”جاڳ ڀٽائي گهوٽ“ چيائين ته ورلي ڪو سنڌي هوندو جنهن چپن ۾ اهو بيت نه جهونگاريو هوندو. جمعيت الشعراءِ جا مخالف شاعر به چپ ٿي ويا. پوءِ ته هڪ ٻئي پٺيان اهڙا شعر چيائين جي شاهڪار ٿي ويا. محترم حفيظ قريشي جهڙي سخت نقاد ماڻهو کي به مون جهونگاريندي ٻڌو ته ”سهندو ڪير ميار او يار!“ وري جڏهن گرفتار ٿي اڊياله ۽ ساهيوال جيل جو سفر ڪيائين ته سندس مقبوليت جو چاڙهو (گراف) وڌيڪ چڙهي ويو. پرنس ڪامپليڪس ۾ لاڳاپا لاهي ڄڻ ته سنياس ڌارڻ ڪيائين. بس شام جو ٻاهر نڪري فوٽ پاٿ تي اچ وڃ ڪري وري وڃي ڪمري ۾ بند ٿيندو هو. پر سندس سوچ ۽ ويچار ڌارا جي سگهه سنياس دوران وڌيڪ سگهاري ٿي وئي. لکڻ پڙهڻ کي تياڳ نه ڏئي سگهيو. ڀلي گهر وارا يا ڊاڪٽر منع ڪنس.
پٽڙا پرڻائي، نياڻيون اٿاري سڀ بار لاهي واندو ٿي ويٺو. البته نياڻين بابت هميشه فڪر مند هئو. هڪ دفعي سج لٿي کان پوءِ فون ڪيائين ته ”جمال هڪدم اچ!“ سوال جواب جي گنجائش ڪانه هئي وڃي پهتس. چيائين ته ”سندس نياڻيءَ کي مڙس مار ڏئي در کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو آهي، سو تون منهنجي ڪار ۾ وڃ ۽ کيس وٺي اچ!“ سندس نياڻو ڪو سخت شرابي هئو. مون صاف انڪار ڪيو مانس ته ”هي نجي گهرو معاملو آهي ۽ عورتن جي مزاج تي به اعتبار ناهي سو مان نه ويندس. ڀلي ڀاڀي زرينه وڃي، ماءُ آهي، حق اٿس ڌيءَ کي وٺي اچڻ جو!“
ڪجهه سوچ ويچار ۽ سوال جواب کان پوءِ سهمت ٿيو ۽ چيائين ”تون ڀلي گهر وڃ!“ ٻئي ڏينهن وري فون ڪري سڏايائين ته ”سچو آهين نياڻي مڙس جو گهر ڇڏڻ کان انڪار ڪيو باقي ڌيءَ ڏياري موڪليائين!“ جوان جماڻ ڏوهٽيءَ کي مون سامهون گهرايائين اها به پيءُ خلاف ڳالهائڻ تان هٻڪي پئي. ان کي به هٿن ۽ ٻانهن تي ڌڪن جا نشان هئا جي پاڻ ڏيکاريائين ته کيس به ڌڪ لڳا. ڏوهٽيءَ کي مستقل ڪراچيءَ ۾ رهائي ڇڏيائين ۽ سندس ڪاليج داخلا وغيره جو به پاڻ بندوبست ڪيائين ۽ ذمو کنيائين. هي بلڪل نجي گهرو معاملو آهي جو لکڻ نه کپندو هو. هر گهر ۾ اهڙا معاملا پيا ٿين. مون ان ڪري لکيو آهي ته رڪارڊ تي رهي ۽ خبر پوي ته اياز ڪهڙي ڪرب مان گذريو ۽ پيءُ جي حيثيت ۾ ڪيڏو شانت رهيو، جيئن آئنده ڪوئي ليکڪ اياز جي سوانح عمري تي قلم کڻي ته کيس صحيح ڪچو مواد ملي. مون کي بار بار چيو ويو آهي ته اياز تي ڪجهه لکان. لکڻ لاءِ ماڻهو هڪ سطح جا هجڻ کپن، اياز تمام مٿاهون ۽ عظيم آهي. منهنجي حيثيت ئي ڪانهي جو مٿس يا سندس فن ۽ فڪر تي لکان. جويو صاحب ۽ سراج ميمڻ صاحب اها گڏيل ڪاوش ڪري سگهن ٿا. مان هيٺئين سطح جو ماڻهو آهيان. ان ڪري ڳالهيون به ان سطح جون ڪندس. وڌيڪ اڏام ڪانه ٿيندي. اجايو کنڀڙاٽيون هڻڻ جو ڪهڙو سود.
هيٺاهين سطح تي مان اهو چوندس ته سڄي عمر شيخ صاحب اسان کي اهو ئي پيغام ڏنو ۽ سيکاريو ته اسين سڀ هڪ ئي سٿ جا ساٿاري آهيون ڪو به گهٽ وڌ ڪونه آهي. ڪو به ٻئي کان معزز ۽ مانوارو ڪونه آهي. معزز، مان وارو ۽ اڪرم اهوئي آهي جو حق جو متلاشي آهي ۽ چڱائي ڦهلائي ٿو. سڀ انسان، مرد، عورتون، مالڪ مزدور، غريب شاهوڪار بنگلي ۽ ڪار وارا توڙي جهوپڙي ۽ گڏهه گاڏي وارا سڀ هڪ جهڙا ۽ هڪ ئي انسان ذات جا جز آهيون جنهن کي اشرف المخلوقات ڪري بنايو ويو هو. اسان مان هر هڪ ان ئي انسان ذات جي ديوار جي هڪ معمولي مٽيءَ مان ٺهيل سر آهيون. هڪ ئي جسم جا عضوا آهيون جي هڪ عضوي کي زخم رسندو ته سڄو جسم ڏکندو. خبردار ڪنهن کي به ايذاءُ نه پهچي جي پهتو ته سڀ ڏکن ڏڌا ٿي وينداسون. ڪو ڪونه بچندو.
اياز پنهنجو سڀ ڪجهه اسان ڪارڻ ارپڻ ڪري ڇڏيو. سڄي عمر جواني کان پيري تائين اسان کي ڏيئي ڇڏي. اسان کي رڳو سندس امانت جي سنڀال ڪرڻي آهي ۽ پيار محبت ۽ انسانيت جو درس پڙهڻو، ونڊڻو ۽ ورهائڻو آهي. اياز اول نمبر جو افسانه نگار، منفرد شاعر، نثر جو بادشاهه ۽ عشق جو اوتار آهي. اياز نه ماضي تي پشيمان آهي نه حال تي ناخوش نه مستقبل کان مايوس. ارڏو ۽ اڻموٽ هوڪو بيـٺو ڏئي
اسـان تي الزام، آندا جڳ جيـئـڻ جـا،
جن جي روز جواب ۾، جرڪيا منهنجا جام
الا ڪڏهن عام، رسندا منهنجي روح کي.
اياز سمجهوتو نٿو ڪري. سندس جام هر دور ۾ جرڪندا رهندا ۽ کڙڪندا رهندا. هو مٿاهون آهي مٿاهون رهندو. ڪوئي ماڪوڙو کيس هيٺ ڌڪي ڪونه سگهندو. وري وري هو ائين ئي چوندو ته الا ڪڏهن عام رسندا منهنجي روح کي. ڀٽائي گهوٽ به چوي ٿو ته
حوصلو حيرت جو، آهي نه مٿي عام،
محبت سندي مام، ڪُور پروڙي ڪينڪي.
خسرو به چوي ٿو ته خلق ٿي چوي خسرو بت پرستي ٿو ڪري هائو هائو ڪيان ٿو با خلق عالم ڪار نيست.
22 الائي 23 ڊسمبر 1997رباني ڪراچي آيو مان کيس فيڊريل لاج قيصرينا جنهن کي اڪثر قصرناز چوندا آهن، تي ملڻ ويس. ٻئي گڏجي شام جو اياز وٽ وياسون. سٺي موڊ ۾ هئو. ربانيءَ سان چرچا گهٻا به ڪيائين. اهو دستور هوندو هو ته اسان ٽيئي گڏجي ماني کائيندا هئاسين ڪڏهن اياز وٽ ڪڏهن رباني وٽ ڪڏهن مون وٽ. مون ٻنهي کي دعوت ڏني ته سڀاڻي رات جي ماني مون وٽ. ٻنهي قبول ڪيو. ٻئي ڏينهن رباني پهچي ويو اياز ڪونه پهتو. فون ڪري چيائين ته ”جمال نڪ مان نلڪي وانگر پاڻي پيو وهيم!“ هو چوي تنهن کان اڳ ۾ مون چيومانس ته ”متان گهر مان نڪتو آهين. آرام ڪر!“ وري به نه اچڻ جي معذرت ڪيائين. چيومانس ته ”مڪمل آرام ڪر ڇو ته مون کي خبر هئي ته تڪليف ڪهڙي به هجي ڪهڙي به عضوي جي هجي ان جو اڻ سڌو اثر دل تي پوي ٿو.“ ٻئي ڏينهن فون ڪيم چيائون ته سمهيو پيو آهي. سندس پٽ ڊاڪٽر سليم جي پڇا ڪيم چيائون ته اهو لاهور ويل آهي.
وچ ۾ ٽي ڏينهن پيا. رباني حيدرآباد هليو ويو. 28 ڊسمبر صبح جو سج اڀرئي کان اڳ نمازون پڙهي بستري تي ليٽيس مس ته فون جي گهنٽي وڳي. مسٽر کيڙو هيو. اياز جو داماد. چيائين ته اياز مِڊ ايسٽ اسپتال ۾ گذاري ويو. دماغ سن ٿي ويو. چيو مانس ته ”مان اچان ٿو!“ اهڙي موقعي تي عورت جو هجڻ ضروري آهي. جو گهر جون عورتون روڄ راڙي ۾ هونديون آهن. منهنجي گهر واري گذاري وئي آهي سو نياڻي شاهدا کي فون ڪري چيم اها به سڪتي ۾ اچي وئي پر چيائين ته اچان ٿي. ڏهن پنڌرهن منٽن ۾ مِڊ ايسٽ پهتاسين. کيڙو صاحب منهنجو ڏٺل ڪونه هئو پر وارڊ ٻاهران اهو ئي هڪڙو افسرده ويٺو هو. شاهدا کي چيم ته اها وڃي گهر جي عورتن کي سنڀالي. پر جلدئي موٽي آئي ته لاش وٽ ڪو به ڪونه آهي.
اياز جو هڪ هٿ دل تي ۽ ٻيو هٿ گهنٽيءَ تي رکيل هئو. کيڙي صاحب ٻڌايو ته ”ڊاڪٽر چيو ته اياز ٺيڪ آهي ۽ صبح جو ڊسچارج ٿي ڀلي گهر وڃي. انهي ڪري اياز ڀاڀي زرينه کي ۽ ٻين کي زور ڀري گهر اماڻي ڇڏيو.“ مان کيڙو صاحب ۽ شاهدا لاش کڻائي پرنس ڪامپليڪس اياز جي فليٽ تي آياسون. روڄ راڙو پئجي ويو. ”اسان جو خانو خراب ڪري ڇڏيئيه، اسان جو منهن ڪارو ڪري ڇڏيئي!“ وغيره. شاهدا همٿ ڀري آهي سو سڀني کي ماٺ ڪرائي ڇڏيائين ته ”ڇو توهان جو ته مان مٿي ڪري ويو، سڄي سنڌ توهان کي عزت ڏئي ٿي، بنگلا ماڙيون موٽر ڪار ڇڏي ويو وڏي ڳالهه توهان جي عزت ۽ مان مٿي ڪري ويو.“ پاڻ بورچيخاني ۾ وڃي چانهه ٺاهي سڀني کي پياريائين. ٻاهر تڏي تي رڳو مان اڪيلو ويٺو هئس سليم ۽ انيس ٻئي ٻاهر هئا. کيڙو صاحب غسل ڪفن جي بندوبست ۾ لڳي ويو ڪجهه دير کان پوءِ شاهدا ٻاهر آئي ۽ اسين هليا آياسون. بعد ۾ رباني جو فون آيو ۽ تدفين جي مسئلي تي ڳالهايائين ته شڪارپور يا سمنڊ ڪناري غازي عبدالله شاهه جي مقبري وٽ يا ڀٽ شاهه تي. رباني حميد آخوند سان رابطي ۾ رهيو ۽ نيٺ اهل خانه جي اجازت ۽ مرضي سان تدفين ڀٽ شاهه تي ٿي. مان ڪونه ويس. چاليهي تي اياز جي تربت وٽ ويهي رهيس. ٽيجهي تي به ويو هئس. سليم، انيس ۽ مونس پهچي ويا هئا.
وڃڻ وارو ويو هليو ايندو نه وري هي وڻجارو.
وڃڻ وارو ويو هليو ايندو نه وري هي وڻجارو.
***