14
مارڪسي يا جديد معاشرتي نظريو اهو آهي ته ماحول ۽ حالات مطابق ماڻهوءَ جي طبيعت، ڪردار ۽ چال ڍال ٺهي ٿي. مٿي مون مظهر شاهه جو مثال ڏنو آهي. هاڻي ٻئي ماڻهوءَ جو احوال ڏيان ٿو. محترم محمد ابراهيم جويو صاحب جي شخصيت مون کي تمام گهڻو متاثر ڪيو آهي. هو نهايت سٺو ماڻهو، نرم مزاج، نرم گفتار، صبر ۽ ڌيرج وارو، صلح پسند ۽ اصلاح پسند، امن پسند، ڪٽرپڻي کان ڪوهين ڏور، خوبين جي کاڻ آهي. هڪ ڏينهن شيخ اياز صاحب وٽ ويٺي مون چيو،”شيخ صاحب، ابراهيم جوئي جهڙي شخصيت لاءِ مون کي ڪو موزون لفظ هٿ نٿو اچي!“ شيخ صاحب مشڪندي چيو ته ”مون وٽ اهڙو لفظ آهي“ مون اتاولي مان پڇيو ”ڇا؟“ چيائين، ”ڪرائيسٽ!“ ڪرائيسٽ حضرت عيسيٰ عليھ السلام جو لقب آهي، جو رحمدلي، صبر، سهپ ۽ ڀلائيءَ جو پيڪر هو. مان شيخ صاحب سان سهمت ٿيس. هاڻي جي کڻي جوئي صاحب جي زندگيءَ تي نظر وجهو ته رڳو ڏک ڏولاوا، مفلسي، تلخيون ۽ ڪڙايون، گهرو توڙي سماجي، معاشرتي ۽ معاشي دل ٽوڙيندڙ واقعا. پر هن ماڻهوءَ ۾ ڪڏهن ڊاهه ڊوهه، ڪوڙاڻ، وير وٺڻ يا ٻيو ڪو به منفي جذبو پيدا نه ٿيو. ماحول ۽ حالات سندس ڪجهه ڪونه بگاڙيو بلڪ کيس وڌيڪ اجاريو.
وري، اڄڪلهه جا نوجوان، ڪارو اٿن منهن، پهرئين نمبر جا ڀاڙيا، ٿوري تنگي ۽ بک بيروزگاريءَ جي دٻ نه جهلي، مائٽن کي سهائيندا ته ڦاهو کائينداسون، درياهه ۾ ٽپو ڏينداسون يا پاڻ ساڙينداسون. هيڏانهن هي شخص آهي محترم محمد ابراهيم جويو صاحب جو اڏول ٿيو بيٺو آهي ۽ حالات جي ٿڦيڙن ۽ دلسوز ڌوڏن سندس شخصيت کي وڌيڪ اجاري ڇڏيو آهي. مون پنهنجن افسانن ۾ اهوئي پيغام پهچائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته جو ماڻهو ماحول ۽ حالات جي دٻاءُ هيٺ اچي ميڪ! ميڪ! ڪري مري ويو، اهو ماڻهو ئي نه چئبو. ماڻهو اهو جيڪو دٻاءُ ۽ ناساز حالتن هوندي به هر هر ڪڏ ڏئي ڪر کڻي اڀو ٿي بيهي رهي ۽ ناسازگار حالات سان مهاڏو اٽڪائي انهن کي ميساري ڇڏي. جويو صاحب اهڙو ماڻهو آهي. ثابت ٿيو ته ماحول ۽ حالات جي عذر اجايا آهن. هر انسان ۾ ڪو لڪل جوهر (امر ربي) آهي جو چمڪي پوي ٿو ۽ جو محنت، صبر ۽ شڪر سان وڌيڪ چمڪائي سگهجي ٿو.
ٻيئي پاسا يا مختلف زاويا پيش ڪري مان سمجهان ٿو ته سڀ ڪجهه عطا آهي. والله اعلم.
بدر ڏاڍي پياري ڳالهه ڪئي. چيائين ته ”بابا منهنجي زندگيءَ ۾ ٽي تمام اذيتناڪ واقعا ٿيا آهن جي سهڻ کان ٻاهر هئا، پر هاڻي ڏسان ٿو ته اهڙي هرهڪ واقعي منجهان، نقصان بجاءِ اهڙا وڏا فائدا رسيا آهن جيڪي هوند نصيب ئي نه ٿين ها!“ ڏسو نه هيءَ ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي. سمجهو ڪي سمجهن.
تازو قمر شهباز، جو سنڌ جو مشهور اديب، آفيسر ۽ دانشور آهي، تنهن سان هڪ مخصوص گڏجاڻي جو شرف حاصل ٿيم. شهباز صاف چيو ته ”ڀائو جمال، مان نه متقي پرهيزگار آهيان ۽ نه ئي ڪو روزه نمازون، نفل ۽ چلا ڪڍيا اٿم، ڪچايون ڦڪايون به ڪيئي اٿم!“ انهي هوندي به اهڙا عجيب واقعا ۽ اسرار ٻڌايائين جو ماڻهو حيرت ۾ حيران ٿي وڃي. ڪڏهن هو ڪنهن ست ڌارئي اڻ ڏٺل، اڻ واقف ماڻهوءَ جي ماضيءَ ۾ ۽ پڻ سندس مستقبل ۾ به هليو وڃي ٿو ۽ سندس اهي حيرت انگيز انڪشاف سورهن آنا سچ ثابت ٿيا آهن.
مظهر شاهه مست ۽ قمر شهباز جون ڳالهيون ٻڌي ۽ ڏسي، انهيءَ چوڻ کانسواءِ ڪو چارو ناهي ته ”عطا‘ مشقت کانسواءِ به ٿئي ٿي. پر جي ائين آهي به ته پوءِ ڇا؟ ماضي معلوم ڪرڻ يا مستقبل کي اڳواٽ ڀانپي وٺڻ مان ڇا هڙ حاصل؟ اصل ڳالهه آهي انسان ذات جي ڀلائي ۽ معاشي ۽ معاشرتي ترقي. ان لاءِ پاڻ پتوڙڻ ۽ سائنسي سوچ سان سماج ۽ معاشري کي اؤج تي آڻڻ آهي اصل مقصد. ان لاءِ مان پنهنجي اڳوڻي تجزيه تي قائم آهيان ته محنت ۽ مشقت سان ۽ صحيح سوچ ۽ عمل سان ئي پاڻ کي واڳي ڇڏجي. ٻئي بکيڙي ۾ پوڻ اجايو پاڻي ولوڙڻ آهي جنهن مان مکڻ نڪرڻو ئي ڪونهي. مون مٿي چار ”خ“ وارن لفظن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ ان تي سختيءَ سان قائم آهيان ۽ ان جو داعي آهيان. اهي ”خ“ وارا نيم ورجايان ٿو: 1. خلوص، 2. خُلق، 3. خيرخواهي ۽ 4 . خدمت. انهيءَ کانسواءِ باقي بولهبي آهي. صوفي هجي، يا ليڊر ۽ سياسي ڪارڪن يا ساڌو سنت ۽ مذهبي پيشوا، انهن چئني اصولن جي ڪسوٽيءَ جي پرک تي پورو اچڻ گهرجي. ٻين جا سور پاڻ ڍوئي کڻي ۽ پڻ لوڇ پوڇ ۽ ڳولها ۾ پاڻ وڃائي مئي متي مهراڻ ۾ ڪاهي پوي.
ڪو ٻيلي آهي ٻيلهه، جي سور پريان جا ساڻ مون. (شاهه)
مشقت ۽ محنت ايڏي جو:
هل ته هيڪاندي ٿئين، ويهي وجهه مَ ويرَ،
توڙي لهين نه پيرَ، ته پڻ راحت رڙهڻ ۾. (شاهه)
هڪڙي ويرم به ويهڻو ناهي. مسلسل لوچ آهي. پوءِ به مقام اهو حاصل ٿيندو جو رڙهڻ ۾ راحت ايندي. شيخ اياز به ٿر ۾ سفر ڪندي چئي ويٺو ته ”ٿر ۾ ڪهڙا ٿاڪ ٿڪن جا، ٿر ۾ ڪهڙا ٿاڪ!“ ٿر جو سفر به رڙهڻ جيان آهي. تڏهن به شيخ صاحب پنهنجي اونهي نظر سان ڏسي چئي ويو ته ٿر ۾ ڪهڙا ٿاڪ ٿڪن جا! ڪيڏا به ٿڪ هجن ته به ٿاڪ ڪري نه ويهبو جيسين ان کي گلزار نه بڻائجي.
صوفي معنيٰ چڱو ماڻهو، جيڪو ڏيتي ليتيءَ ۾ وهنوار ۾، اٿڻي ويهڻي ۾، اوڙي پاڙي، توڙي همسفر ۽ عام خلق سان چڱو هلي. قرآن الحڪيم ۾ الاهي فيصلو آهي ته،”توهان مان الله وٽ وڌيڪ عزت وارو اهو آهي جو تقويٰ ۾ سڀني کان وڌيڪ آهي؟ (سوره الحجرات). رسول الله ﷺ وٽ هڪ شخص هڪ واقفڪار کي وٺي آيو ۽ اچي عرض ڪيائين ته هن ماڻهوءَ کي ڪو عهدو ڏيو. حضور اڪرم جن ٻه ٽي سوال ڪيا جي هيٺ ڏجن ٿا:
سوال: ڇا تون هن کي چڱيءَ طرح سڃاڻين؟
جواب : هائو! يا رسول الله.
سوال: ڇا هي ڪڏهن تنهنجو پاڙيسري رهيو آهي؟
جواب: نه رسول الله.
سوال: ڇا تو ڪڏهن هن سان ڏيتي ليتي ڪئي آهي؟
جواب: نه رسول الله.
سوال: ڇا تو ڪڏهن هن سان گڏ سفر ڪيو آهي؟
جواب: نه رسول الله.
سوال: پوءِ تون ڪيئن هن کي سڃاڻين؟ (يعني ڪونه سڃاڻين)
هيءَ آهي مڪمل ڪسوٽي ڪنهن جي چڱائيءَ جي سڃاڻپ جي. پاڙي وارن سان چڱو هلي، ڏيتي ليتيءَ ۾ کرو هجي ۽ سفر ۾ سٺو ساٿي هجي. نه ته اهو ڪيئن چڱو ماڻهو چئبو؟ صوفي، بزرگ ۽ ولي به ان ڪسوٽي تي پورا اچڻ گهرجن، نه ته ناپاس آهن. باقي ماضي ۽ مستقبل کي ڄاڻڻ بابت رسول بخش پليجي جي ڳالهه وزندار آهي ته ”انساني ذهن بيحساب قوتن جو مرڪب ٿي سگهي ٿو.“ مون جو هيڏو سارو بحث ڇيڙيو سو اهو ثابت ڪرڻ لاءِ ته غيب، حيرت، غيبي قوت (الله تبارڪ و تعاليٰ ۽ فرشتا) وحي، جزا ۽ سزا (قيامت) ۽ حيات بعد ممات حقيقتون آهن ۽ انهن جو منڪر ڪڏهن به ڪاميابي ۽ سچي خوشي ماڻي نه سگهندو. اها آهي سچي ۽ صحيح راهه يعني صراط المستقيم. اڄڪلهه جا نوجوان (اسين، به ان ۾ شامل هئاسون) ڪميونزم کان ڏاڍو متاثر هئا. پاڻ اکين سان ڏٺائون ته ڪميونزم ڪهڙا ويل وهايا. روس ۾ لکين ماڻهو ماريا ويا. ڪمبوڊيا ۾ اڄ تائين ماڻهن جو ڪوس جاري آهي. ٻين ڪيترن ملڪن ۾ لکين ماڻهو ماريا ويا ۽ اڃا تائين ماريا وڃن ٿا. ڪميونزم سان وقتي آزادي ۽ خوشحالي به آئي پر جٽاءُ نه ڪيائين. ماڻهو هيسيل ۽ بددل رهيا نيٺ پنهنجي حڪومت جو پاڻ تختو اونڌو ڪيائون ۽ انهيءَ کي پنهنجي نجات سمجهن ٿا. ماڻهوءَ جي جان ۽ عزت جو تقدس نه آهي ته پوءِ باقي بچيو ڇا؟
سموري ويهين صديءَ تي ڪميونزم ڇانيو رهيو ۽ ويهين صدي منهنجي نظر ۾ تشدد جي صدي رهي آهي. مليٽنسي، جارحيت ۽ تشدد ويهين صدي جي پيداوار آهي. گهٽي گهٽيءَ ۾ جارحيت، ويڙهه، بندوق بازي، بم، چاقو زني سڀ انهيءَ جارحيت جا ناجائز ٻار آهن. مذهبي ڪٽرپڻو ۽ ملا به جارحيت جا حامي، حمايتي ۽ آله ڪار بڻجي ويا آهن. جارحيت وِرچو (virture) يعني خوبيءَ جو مقام حاصل ڪري ورتو آهي. جنگيون اڳ به لڳنديون هيون. لشڪر اڳ به هلان ڪندا هئا. پر اڄ ته گهر گهر، گهٽيءَ گهٽيءَ، ٻار ٻڍا ۽ عورتون تشدد کي نيڪ عمل سمجهي تحسين ۽ فخر سان گوليون، بم، بارود ۽ باهيون لڳائين ٿا. اڳي پُر امن شهري نه ائين ڪندا هئا نه ان جي حمايت ڪندا هئا. سنڌي ماڻهو ته ڪوس ۽ ڪِيس ڏسي گهوڙا گهوڙا ڪندا هئا ۽ يا حسين! چوندا هئا. مشهور آهي ته ماڻهو جڏهن لشڪر ۽ جنگي گهوڙا ڏسندا هئا ته هر ڦٽو ڪري، دعا گهرندا هئا ته ”يا الله ڪو رحمدل بادشاهه آڻجانءِ!“ ايڏي هئي اسان جي صلح پسندي ۽ امن پسندي. يورپ ٻن عالمي جنگين کانپوءِ عالمي امن جو نظريو پيش ڪيو.
مسلمانن به جمال الدين افغاني، مولانا عبيدالله سنڌي، علامه اقبال وغيره، سڀني شمشير ۽ تيرو تفنگ جي ڳالهه ڪئي. عرب ملڪن ۾ وري اخوان المسلمين جي تحريڪ پيدا ٿي جنهن جو باني حسين بنا هو. هندوستان ۽ پاڪستان ۾ وري اهو ڪردار جماعت اسلامي ادا ڪيو، مطلب ته جتان ڪٿان جارحيت جا پڙاڏا اٿيا ۽ مزاحمت، ترقي پسند ادب جو ضروري انگ بڻجي وئي. سڄي دنيا ۾ هڪڙو يگانو شخص هو، مهاتما گانڌي، جنهن نه رڳو اهنسا يعني عدم تشدد جي تلقين ڪئي پر عملي طرح ان کي امن پسند سياسي انقلاب جو هٿيار ڪري به ڪم آندائين. احرام وانگر گوڏ ٻڌي، انگوڇو پٺن تي رکي پيرين اگهاڙو ڳوٺن ۽ کيتن ۾ ڪاهي پيو ۽ امن شانتي ۽ ڌيرج جي تبليغ ڪيائين. بک هڙتال ۽ هٽ تاڙ جا هٿيار ايجاد ڪيائين جنهن ۾ پاڻ کي نقصان هو ۽ خلق خدا لاءِ ڪو آزار ڪونه هو. سڄي دنيا حيران هئي ته هي ڪهڙو سياسي حربو پيو استعمال ٿئي. سياستدان، سياسي مفڪر ۽ دانشور حيران هئا ته هي ڪهڙو نئون انقلاب پيو اچي ۽ انهيءَ سان ڪيئن فيل مست انگريز کان حڪومت کسبي. چرچل ٽوڪ طور چيو ته، هڪ ننگو فقير ٿو انگريز بهادر کي چوي ته هندوستان خالي ڪيو. برنارڊشا چئي ڏنو ته ايڏي چڱائي خطرناڪ به ٿي سگهي ٿي. ٿيو به ائين. سندس ملڪ جي ئي هڪ هم مذهب، گوڊسي، گانڌي کي گولي هڻي قتل ڪري ڇڏيو سو به تڏهن جڏهن گانڌي انگريز سرڪار کي تڙي، هندوستان کي آزادي وٺرائي ڏني. انهيءَ شخص کانسواءِ ڪٿان به، ڪنهن به، امن ۽ شانتي ۽ اهنسا جي ڳالهه نه ڪئي. تاريخ شاهد آهي.
انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته امن جون سوڀون ڪنهن به صورت ۾ لڙائيءَ جي سوڀ کان گهٽ نه آهن. اسلام جي اکري معنيٰ ئي آهي امن ۽ سلامتي. اها ٻي ڳالهه آهي جو اسان جي نوجوان ٽهيءَ کي لفظ اسلام تي ئي چڙ آهي. اهو برابر آهي ته جيئن گانڌيجي جا پوئلڳ اهنسا ڇڏي هنسڪ ڪارروايون ڪرڻ لڳا تيئن اسلام جا پوئلڳ به نفرت جي اُماڙي کڻي جهاد جهاد ڪرڻ لڳا. انهيءَ ڪري ئي تصوف ۽ صوفي پيدا ٿيا ۽ مون انهيءَ موضوع تي هيڏا ڪاڳر ڪارا ڪري ڇڏيا ۽ قلم بس ئي نٿو ڪري. تصوف جو بنياد آهي ته ڪو ڀيد ڀاؤ آهي ئي ڪونه سڀ انسان هڪجهڙا ۽ پاڻ ۾ ڀائر آهن. مون حضور سائين صلي الله عليھ وسلم جي هڪ حديث مٿي لکي آهي، جنهن ۾ فرمائين ٿا ته ،”مان آهيان الله جي نور مان ۽ باقي سڀ خلقت آهي منهنجي نور مان!“ علما سڳورا معاف فرمائين باقي ظاهر پيو آهي ته هر انسان، حيوانات نباتات ۽ جمادات ۾ نبي سڳورن جو نور آهي. پوءِ اهو قابل احترام ٿيو يا نه؟ الله، رب العالمين آهي ۽ نبي سڳورو رحمت للعالمين. فرمايو رحمت للعالمين ته؟ ”مسلمان اهو آهي جنهن جي هٿ ۽ زبان کان ٻيا سلامت هجن!“ ڏسو ڪيڏي نه وڏي ڳالهه آهي ته هٿ ته ٺهيو. زبان سان به نه ڪنهن کي ڏکوئجي نه نقصان رسائجي. اهڙوئي ماڻهو آهي سچو صوفي. اهڙن ئي صاف صوفي بزرگن جهڙوڪ حضرت علي هجويري، خواجه اجميري، خواجه سليم چشتي ۽ ٻين اڪيچار بزرگن جي رويه اخلاق ۽ عمل صالح جي نتيجي ۾ برصغير هندوستان ۾ اسلام ڦهليو جنهن کي ٻنجو اچي ڏنو محمود غزنوي، محمد غوري، علاؤالدين خلجي وغيره جي تلوارن، ۽ اورنگزيب جي ڪٽرپڻي.
اجر توڙي بهشت يا سرڳ تي به ڪو مسلمانن جي ٺيڪيداري يا هڪ هٽي ڪانهي. ذات باري تعاليٰ ته رحمان ۽ رحيم آهي ۽ سندس رحم ۽ اجر جي پالوٽ ته انسانن تي بلا تفريق پيئي ٿئي. سورة زلزال، آيت 8 ۽ 9 ۾ صاف فرمايو ويو ته ”جنهن به ذره برابر نيڪي ڪئي سو ان کي ڏسندو(يعني اجر لهندو) ۽ جنهن به ذره برابر بڇڙائي ڪئي سو ان کي ڏسندو“ يعني نتيجو ڀوڳيندو. سڀني مفسرن اهو ئي چيو آهي ته سڀني انسانن ۽ قومن سان سندن اعمال مطابق ورتاءُ ٿيندو يعني اجر ۽ ثواب يا سزا ڏني ويندي. قرآن الحڪيم جو سڄو زور اعمال صالح (ويدانتي ٻوليءَ ۾ ڪرم) تي آهي. سورة المائدة، 70 ۾ ته عجب ۽ صاف صاف انڪشاف ٿيل آهي ته ،”بيشڪ جن ايمان آندو (يعني مسلمان) ۽ پڻ يهودي نصارا يعني عيسائي ۽ صابئي (يعني انهن کانسواءِ ٻيا). انهن مان جن به ايمان آندو الله تي، ڏينهن قيامت تي ۽ ڪيا ڪم چڱا ته انهن لاءِ اجر آهي ۽ انهن لاءِ ڪو خوف خطرو ڪونهي، نه ئي اهي ملال (رنج) ڏسندا.“ ڏسو الله تعاليٰ قرآن الحڪيم ۾ مسلمان توڙي يهودي، عيسائي ۽ صابيءَ کي الڳ الڳ سندن ئي حيثيت ۾ اجر جي بشارت ڏني. البت ٽي اهم شرط آهن: (1) الله تي ايمان، (2) قيامت جي ڏينهن تي ايمان ۽ (3) عمل صالح. انهن ٽنهي موضوعن تي مولانا ابوالڪلام آزاد تفصيلي روشني وڌي آهي ته انهن ٽن لازمي شرطن کانسواءِ ڪو به ماڻهو يا قوم ترقي نٿي ڪري سگهي. پاڻ پڙهي ڏسو. مون جهڙو ڪم مايه انسان ان تي تفصيلي ۽ فلسفيانه روشني نٿو وجهي سگهي.
مولانا عبيدالله سنڌي به قرآني آيتن جي آڌار تي ”توڪل“ ۽ صبر جي معنيٰ ۽ مفهوم سمجهائيندي فرمائي ٿو ته ”توڪل معنيٰ انتهائي ڏکين حالتن ۾ پوري همت سان، نتيجن کان بينياز ٿي ڪم ڪرڻ ۽ خوفزده ٿي ڪم نه ڇڏڻ.“ مولانا صبر جي معنيٰ ۽ مفهوم بابت فرمائي ٿو ته، ”صحيح اصولن تي ڪم ڪندو رهڻ، جيڪڏهن ڏکيائيون پيش اچن ته انهن کي برداشت ڪري ڪم جاري رکڻ ۽ پوئتي نه هٽڻ.“ قرآن پاڪ ۾ سورة انفال، آيت 66) بابت مولانا فرمائي ٿو ته ”صابر معنيٰ اهڙا ثابت قدم ماڻهو جي پاڻ کان ٻيڻي طاقت تي غالب اچن.“ قرآن الحڪيم ۾ بار بار عمل صالح تي ڀرپور زور ڏنو ويو آهي. باقي جوڳي ٿي ماٺ ڪري ويهڻ ۽ ورد وظائف سان ڪو ولي، بزرگ ۽ اصلاح ڪندڙڪونه بڻجي پوندو. سورة العصر جي تشريح ڪندي مولانا لکي ٿو ، بلڪ توهان پاڻ اکري معنيٰ ڪري ڏسو سورة العصر جي صاف ۽ سؤلو ترجمو آهي ته:
”قسم آهي زماني جو (مولانا لکي ٿو، شاهد آهي تاريخ) ته انسان آهي خساري (نقصان) ۾، سواءِ انهن جي جن ايمان آندو، ۽ عمل صالح ڪيا، حق جي وصيت ڪندا رهيا ۽ صبر جي تلقين ڪندا رهيا.“
هيءَ ننڍڙي سورة ڄڻ ته سموري انسان ذات لاءِ جامع ۽ مڪمل منشور آهي. ان موجب عمل نه ڪبو ته خسارو لازمي آهي. معلوم ٿيو ته انسانذات جي ترقي لاءِ عمل صالح لازمي آهن نه ته نقصان اڻٽرآهي. سچ چوڻ ۽ صبر سان مسلسل باعمل رهڻ لازمي شرط آهن. پوءِ الله تعاليٰ جو وعدو آهي ته ”ان الارض يرثها عبادي الصالحون“ (الانبيا، 25) معنيٰ تحقيق صالح ٻانها ئي زمين جا وارث آهن. مولانا سنڌي اکري معنيٰ بجاءِ لکي ٿو ته اسان جا صالح ٻانها ئي حڪومت جا وارث بڻبا، علامه المشرقي به پنهنجي شهره آفاق ڪتاب تذڪره ۾ ائين لکي ٿو. الله تبارڪ و تعاليٰ (سورة النور: 55) صاف فرمايو آهي، ”الله جو وعدو آهي صالح مؤمنن سان ته انهن کي ملڪ جي خلافت ضرور عطا ڪندو.“ علامه المشرقي ته جرئت سان چوندو هو ته ”جيڪا قوم حڪومت ڪري ٿي سا ضرور نسبتاََ صالح هوندي“ يعني انگريز به ٻين قومن کان نسبتاََ صالح هئڻ ڪري دنيا جا حڪمران بڻيا. اهڙن خيالن جي ڪري ملن مولوين علامه صاحب لاءِ ڪفر جي فتويٰ ڪڍي. سڄي ڳالهه جو محور وڃي بيٺو عمل صالح يا نيڪيءَ جا ڪم يا خُلق اخلاقي تي.
چڱايون يا چڱا ڪم، صرف روزا، نمازون ۽ ورد وظائف ناهن. اهي ته سڀ تياري يا ارادا يا وعدا آهن چڱا ڪم ڪرڻ جا. علامه المشرقي ته صاف ۽ سڌو چوندو ۽ لکندو هو ته ”نمازون ۽ روزا بذات عبادت نه آهن بلڪ صرف وعده آهن عبادت جا. اصل عبادت آهي الاهي احڪامن جي تعميل“ انهيءَ کي ئي عبديت چئي سگهجي ٿو. ڳالهه وري به اخلاق ۽ عمل صالح تي وڃي بيٺي.
مان اڃا ڪاليج ۾ پڙهندو هئس ته قاضي فضل الله صاحب سان چڱي ڏيٺ ويٺ هئي ۽ هو صاحب مونکي گهڻي عزت ڏيندو هو پڪو مسلم ليگي هو ان ڪري علامه المشرقي تي ٽوڪ ڪندو هو. مون سان به بحث ۾ الجهيو. چي ”اها اخلاق! اخلاق! جي ڪهڙي کڻي مسخري وڌي اٿؤ. ماڻهن کي ملان بڻائي ڏاڙهيون رکائي آزادي وٺندؤ ۽ انقلاب آڻيندؤ؟“ مون به گهڻن ماڻهن وچ ۾ کيس برجستو جواب ڏنو ته، ”قاضي صاحب هيڏا وڏا وڪيل آهيو، وزير آهيو پر توهان کي اها خبر ئي ڪانهي ته اخلاق ڇاهي ۽ ويـٺا ٿا وائڙي تنقيد ڪيو!“ چيائين ”ڀلا تون ٻڌاءِ!“ چيم ”اخلاق جو بنياد آهي ايمان، يعني يقين محڪم conviction، تنهن کانپوءِ نظم ضبط ۽ ڊسپلين ۽ پوءِ اطاعت، ايثار ۽ قرباني!“ هڪدم چيائين ته ”جي ائين آهي ته پوءِ مان توسان متفق آهيان!“
محترم محمد ابراهيم جويو صاحب به حيدربخش جتوئي جي اليڪشن ۾ لاڙڪاڻي آيل هو ۽ گهڻائي ڪميونسٽ ليڊر حسن ناصر سميت آيل هئا. ڪي تاج محمد ابڙي وٽ ٽڪيل هئا ڪي اسان جي اوطاق تي. جوئي صاحب مون کي پنهنجو هم خيال بنائڻ خاطر ڏاڍي ڌيرج سان ۽ دليلن سان خلاصگائيءَ ۾ چڱو لمبو چوڙو ليڪچر ڏنو ۽ مان هائو هائو ڪندو رهيس. آخر ۾ چيومانس ته ”جويا صاحب توهان جو ۽ اسان جو مقصد هڪ ئي آهي يعني عوام جي ڀلائي.“ هن به هائو ڪئي. مون چيو ”عوام جي ڀلائي ٿيندي عوامي جدوجهد سان!“ چيائين ”هائو!“ مون چيو ”ان لاءِ ماڻهن ۾ اهڙي تنظيم پيدا ڪئي وڃي جو هو اطاعت گذار ٿي ايثار ۽ قرباني لاءِ تيار ٿين.“ چيائين ”بلڪل ائين!“ مون چيو ”بس اختلاف رڳو اهو آهي ته اهڙو جذبو ڪيئن پيدا ڪجي. توهان سمجهو ٿا ته ماني ٽڪر لاءِ شخصي مفاد لاءِ ماڻهو منظم جدوجهد ڪندا ۽ قربانيون ڏيندا، پر اسين سمجهون ٿا ته اخلاقيات، خدمت خلق ۽ هڙان وڙان خرچ ڪرڻ سان ماڻهن ۾ ڀرپور جذبو ۽ تنظيم پيدا ڪري سگهجي ٿي ۽ نه رڳو ٽريڊ يونينزم سان!“ جويو صاحب ماٺ ٿي ويو ۽ وري ان موضوع تي مونسان نه ڳالهايائين جيتوڻيڪ ان ڳالهه کي چاليهه پنجاهه سال گذري ويا آهن ۽ اسين ملندا رهندا ۽ گڏ کائيندا پيئندا رهيا آهيون. جويو صاحب تمام سمجهدار ۽ قابل ماڻهو آهي ۽ هن شايد پهرين ملاقات ۾ مونکي رد ڪري ڇڏيو پر مان اڄ تائين سندس مداح آهيان.
هڪ دفعي ڪوٽڙيءَ جا شاگرد مون وٽ حيدرآباد آيا ۽ چيائون ته ”هڪ عليڳڙهه جو صاحب آيو آهي، ڏاڍو قابل آهي ۽ ڪنهن کي وٺ ئي نٿو ڏئي سو تون هل ۽ هلي ساڻس منهن ڏي. هي 43 ـ 1942ع جو واقعو آهي جڏهن مان اڃا حيدرآباد نئشنل ڪاليج ۾ ارڙهن سالن جو، انٽر سائنس جو شاگرد هئس. مون گهڻو ئي جند ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڇوڪرا ضد ڪري بيٺا ۽ مونکي ڪوٽڙي وٺي ويا. هو صاحب آيو ۽ ڏاڍو زور شور سان بحث ڪرڻ شروع ڪيائين. مون چيو مانس ته ”اسين سنڌي ماڻهو بحث کي چوندا آهيون ’ڀئنش‘ معنيٰ اجايو ضد، سو اچ ته رڳو حقيقتن تي ڳالهايون!“ مڙس جي ٽائر مان هوا نڪري وئي ۽ مونکي چيائين ”ڀلي تون حقيقتون بيان ڪر!“ پوءِ ته اهڙي وٺ ڪئي مانس جو ماٺ وٺي ويس ۽ جيڪي مون چيو سو مڃي اٿيو. اها به ڪا الاهي ڏات آهي يا چئجي ته حقيقتن جي ڄاڻ ۽ پنهنجي مؤقف جي سچي هجڻ جو يقين، ته پوءِ دليل از خود اچي ٿا وڃن. صدقِ دل به ضروري آهي.
حضور سائين صلي الله عليھ وسلم فرمائين ٿا ته ”دنيا ۾ خوبصورت ترين شيءِ آهي، دليل.“ سبحان الله! حضرت علي رضي الله عنھ به فرمايو آهي ته ”ڪائنات ۾ سڀ کان اول جا چيز پيدا ٿي سو آهي، دليل“ 1941ع ۾ مان ڪاليج ۾ گهڙيو آهيان ته کاٻي ڌر وارن شاگردن جو اهو بحث ٻڌندو آيو آهيان ته ”مادو اڳ ۾ پيدا ٿيو يا دليل.“ اسين سنڌي ماڻهو خيال کي به دليل چوندا آهيون جيئن لطيف سائين فرمايو آهي ته ”پيئي ڊوڙائي دليل ته پنهونءَ ماڻهو موڪليو.“ منهنجو نجي خيال آهي ته دليل، خيال يا آئيڊيا اول آهي ۽ مادو پوءِ. الله تعاليٰ مسبب الاسباب آهي، اهو منهنجو ايمان آهي ۽ ان ڳالهه کي دليلن سان ثابت ڪري سگهجي ٿو پر بحث ڏاڍو لمبو ٿي ويندو. اصل ڳالهه آهي ايمان جي. جي ايمان ناهي ته پوءِ ”مين نه مانون!“ واري رٽ کي ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ انهن لاءِ الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته .”اهي گونگا آهن، ٻوڙا آهن، سندن اکين تي پڙدا چڙهيل آهن ۽ اهي ڪونه سمجهندا.“ انهي الاهي فيصلي کانپوءِ ڇا ٿو ڪري سگهجي، پر اسانجا دانشور دوست مغربي عالمن تي انڌو يقين رکن ٿا. مون هڪ مغربي دانشور جو قول پڙهيو هو ته، ”جيڪڏهن ڪنهن ملڪ يا قوم کي تباهه ڪرڻ جو ارادو رکو ٿا ته اول انهن جو ايمان ٽوڙيو.“ ايمان ايڏي وڏي ڳالهه آهي. انهيءَ دانشور جو ۽ سندس ڪتاب جو نالو ياد ڪونه اٿم. باقي برنارڊشا ۽ لارڊ بيڪن جا نالا ۽ قول ياد اٿم.
برنارڊشا، صاف چوي ٿو ته،”يورپ کي پنهنجي مشڪلاتن ۽ ڏکين مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ حضرت محمد صلي الله عليھ وسلم جي نقشِ قدم تي هلڻو پوندو.“
لارڊ بيڪن مشهور فلسفي ۽ دانشور لکي ٿو ته ،”جيڪو ماڻهو ٿورو علم ٿو پڙهي سو الله تعاليٰ جي وجود جو منڪر ٿي ٿو پوي، پر جڏهن گهڻو علم حاصل ڪري ٿو تڏهن وري قائل ۽ مڃيندڙ ٿي ٿو پوي.“
ڪم علم متعلق ڊاڪٽر سئميوئل جانس جو گفتو ٿو ياد پويم ته، ”ڊڄو ان ڏينهن کان جڏهن سڀني جاهلن کي لکڻ پڙهڻ اچي ويندو.“
ڪارلائيل، ”هيرو آف دي پرافٽس“ ۾ حضور صلي الله عليھ وسلم کي پيغمبرن جو هيرو مڃي ٿو. اسان جا دانشور جيڪڏهن اهڙن وڏن فلسفي دانشورن کان به پاڻ کي وڏو دانشور سمجهن ٿا سي لهي اچن ميدان ۾ ۽ ڪن اهڙي دعويٰ.
هالا پراڻا جو محترم محمد حفيظ قريشي هڪ منفرد ۽ يگانه سوچ جو مالڪ آهي. وٽس جڏهن مٿين دانشورن جا رايا پيش ڪيا ويا ته پنهنجي مخصوص انداز ۾ چيائين ته ”حضرت محمد صلي الله عليھ وسلم کي اهڙن سرٽيفڪيٽن جي ڪا ضرورت ناهي. البت جن ائين چيو آهي، اهو انهن جي ذات لاءِ سرٽيفڪيٽ آهي.“
الله ۽ سندس رسول الله صلي الله عليھ وسلم ۾ ايمان ۽ عمل صالح تت آهي تصوف جو. ان کانسواءِ ڪو چارو ناهي. الله ۽ رسول جي اطاعت معنيٰ سندن حڪمن تي عمل ڪرڻ يعني عمل صالح. مٿي مان اهي نقطا صاف ڪري آيو آهيان ته ايمان کانسواءِ علم نٿو اچي. (ٻار جو باهه ۾ آڱر وجهڻ جو مثال) ۽ علم معنيٰ عمل. ان تي به مان مٿي ڪافي روشني وجهي چڪو آهيان. حضرت علي رضي تعاليٰ عنھ جي قول تي هن طويل بحث جو اختتام ٿو ڪجي، فرمائين ٿا ته، ”علم جو لازم نتيجو عمل آهي پر جيڪڏهن ڪو عمل (عمل صالح) نٿو ڪري ته پوءِ چئبو ته کيس علم آهي ئي ڪونه.“ عمل صالح تي به مان ڪجهه روشني وجهي چڪو آهيان ته ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موهه، اهنڪار، ڇڏي، چار ”خ“ يعني خلوص، خُلق، خير خواهي ۽ خدمت اختيار ڪجي ته ٻيڙائي پار آهن. هوت پاڻهئي اچي هنج ۾ پوندو. تصوف جون سڀ منزلون طئي ٿي وينديون.
”عطا“ ۽ ”رياضت“ جي مسئلي کي ختم ڪرڻ کان پوءِ وڌيڪ بکيڙي ۾ نه پئجي ته چڱو. مون اڳ ئي عرض ڪيو آهي ته ڪا ڳنڍ مڙيئي آهي جا ڇوڙي نٿي سگهجي ۽ نڪي انکي ڇوڙڻ يا ڇيڙڻ جي ڪوشش ڪجي ڇو ته اها ڳنڍ کولڻ به صرف ۽ صرف ساهڙ (الله تبارڪ وتعاليٰ) جو مخصوص اختيار آهي. انهيءَ ڪري ڪاني ڪرامت جو منڪر نٿو ٿي سگهجي. اهو ڪيئن ٿو ٿئي، ڇو ٿو ٿئي، اهو علم به ان وحده لاشريڪ لھ کي آهي. مالڪ مختار آهي ۽ مداخلت ممنوع. انسان، امر ربي کانسواءِ بيوس آهي. ڀٽائي گهوٽ به بيوسيءَ جو اظهار ڪهڙو نه سهڻو ڪيو.
مونکي مون پرين، ٻڌي وڌو تار ۾،
اڀا ائين چون، مڇڻ پاند پسائين.
(سر آسا، فصل چوٿون، بيت 4)
اها هڪ نازڪ ۽ ناممڪن صورتحال آهي. مولانا روم به ساڳيو بيت چيو آهي. مولانا جي مثنوي جا ڇهه ڪتاب منهنجي آڏو ٽيبل تي پيا آهن پر بيت ۽ حوالو ڳولهڻ جي فرصت ڪانه اٿم. رڳو آخري لفظ بيت جا ياد اٿم ته ”دامن تر م ڪن“ يعني پاند نه پسائجانءِ. اهو ٿئي ڪيئن! مولانا جي مثنوي ته سڄي عمل صالح جي مثالن ۽ ڪهاڻين سان ڀري پئي آهي، پر ڀٽائي گهوٽ اتي جو اتي انتهائي بيوسيءَ مان دانهن ٿو ڪري ته:
پيو جو پاتار، سو ڪئن پسڻ کان پالهو رهي،
سالڪ مون سيکار، ڪو پهه انهيءَ پاند جو.
(بيت 41)
سيکاريندو به اهو ئي. پوءِ بيت 42 کان 51 تائين نهايت غور سان پڙهو ته سڀ منزلون کوليندو ٿو وڃي. حل اهو ئي آهي ته:
ڪر طريقت تڪيو، شريعت سڃاڻ،
هِنيون حقيقت هير تون، ماڳ معرفت ڄاڻ.
شريعت جي پابندي ۽ ٻيون منزلون ٻڌائي، آخر وائيءَ ۾ فرمائي ٿو ته:
خدمت ڪر خلقين، پاند ڳچيءَ ۾ پائي،
اديون عبداللطيف چئي، اتاهين ڪي آهي.
خلق جي خدمت سو به پاند ڳچيءَ ۾ پائي. اڄڪلهه جي پيرن فقيرن وانگر نه، جو خلق خدا جي ويٺي، پير صاحب جا پير چمي، زور ڏئي، ٻهاريون پائي ۽ گهڙا ڀري ۽ پير صاحب، پاند ڳچي پائڻ بدران، ڳاٽ اونچو ڪيون ويٺو اوڳرايون ڏئي. شاهه صاحب ته فرمائش ٿو ڪري ته:
پنهنجون ڇڏي پٽ ۾، رِڙهه انهيءَ جي رائي (وائي : آسا)
پنهنجون خواهشون پٽ ۾ ڦٽي ڪري، انهيءَ ذات پاڪ جي راءِ تي رڙهڻ گهرجي. پنهنجي راءِ ناهي رکڻي. ’جي ٿيا حل حبيب سين، سمهڻ تن ثواب‘ (شاهه). اها آهي مڪمل ارپنا. سي ستا ئي جاڳن، ننڊ عبادت اُن جي. آخر حل اهو ٿو ٻڌائي ته ”پُسو منجهه پريت!“ جڏهن پريت ۾ پُسي وڃبو ته ٻي آلاڻ ڪيئن لڳندي. ڳالهه جو حل نڪري آيو نه؟
وري بکيڙي ۾ پئجي وياسون. ان ڪري هي دروازو بند ٿا ڪيون. کولڻ وارا کوڙ. مون ته رڳو رنڍا روڙيا. پر سوچ جا دروازا ڪڏهن به، ڪوئي به، بند نٿو ڪري سگهي. انهيءَ وصف جي ڪري ئي انسان افضل المخلوقات آهي. هڪ وڏي تعليمي ماهر سان گفتگو ٿيم. هن مونکي وڏي سوچ ۾ وجهي ڇڏيو ۽ يقيناََ توهان به سوچ ۾ پئجي ويندا ته ائين بالآخر ڇو آهي. ٻڌايائين ته ٽيهن کان چاليهه سيڪڙو ٻار (شاگرد) اهڙا هوندا آهن جن کي پڙهائڻ جي ضرورت ئي ڪونه هوندي آهي. اهي پاڻ ئي سمجهي ۽ پڙهي ويندا آهن. ٻيا ٽيهه پنجٽيهه سيڪڙو شاگرد اهڙا هوندا آهن جن کي پڙهائڻ ۽ سمجهائڻ جي ضرورت هوندي ۽ هو سمجهي ويندا. باقي پنجويهه ٽيهه سيڪڙو شاگرد اهڙا هوندا آهن، جو توهان کين ڪيترو به پڙهايو ۽ سمجهايو ته به اهي نڪي پڙهندا نڪي سمجهندا. هي ڪهڙو مامرو آهي؟ ڇو آهي، ڇا آهي؟ پوءِ اي اکين ۽ عقل وارا ڪجهه سوچو ۽ سمجهو. تفڪر ۽ تدبر ڪيو (قرآن).
روس ۾ 1974ع ۾ الماٽا جي شهر ۾ مونسان ماسڪو جو پروفيسر سخاچوف گڏ هو. مون هڪ ماڻهوءَ کي رستي تي ٻهاري ڏيندي ڏسي، پروفيسر کي چيو ته ”هي ڇا آهي، هتي به ته طبقاتي معاشرو ڪونه آهي. هڪڙا ٻهاري پيا ڏين ۽ ٻيا ڪارن ۾ پيا گهمن چئبو ته سڀني کي هڪ جهڙا موقعا ۽ سهوليتون ميسر نه آهن.“ ويچار ۾ پئجي ويو. نيٺ مونکي چيائين ته ”موقعا ۽ سهوليتون سڀني کي ميسر آهن پر ڪي ماڻهو طبيعتاََ اهڙا آهن جو منجهن اڳتي وڌڻ ۽ ترقي ڪرڻ جي صلاحيت ۽ تمنا ئي نه آهي.“
روس ۾ هڪڙي فولادي ڪارخاني جي مئنيجر به مونکي بلڪل اهڙو ئي جواب ڏنو. مون کيس مهڻو ڏنو ته ”تون ته مئنيجر ٿيو ويٺو آهين ۽ ٻيا سڄي ڄمار محنت مزدوري ۾ وڃايو ڇڏين!“ هن هڪدم پنهنجا ٻئي هٿ کولي مونکي ڏيکاريا. سندس هٿن جون تريون ۽ آڱريون سخت هيون ۽ لڦن جا به نشان هئا. چيائين ته ”ڏس! مون به مزدور ٿي سڄي عمر محنت ۽ مزوري ڪئي آهي پر ترقيءَ لاءِ جاکوڙيندو رهيس. امتحان ڏنم، تربيتون ورتم ۽ مختلف شعبن ۾ ڊپلوما حاصل ڪيم ۽ ائين ڏاڪو ڏاڪو چڙهي هن درجي تي پهتو آهيان. باقي جيڪي مزور پنهنجي فطرت ۾ ئي اهڙا آهن جو نه چاهه ٿا وٺن، نه سکڻ جي ڪوشش ٿا ڪن ۽ نه اڳتي وڌڻ جو شوق اٿن ته اهڙن کي مان ڇا ٿو ڪري سگهان. محنت ۽ جاکوڙ ڪري ۽ ڪتاب پڙهي مون ڪهڙو ڏوهه ڪيو؟“ ڳالهه ته وزندار آهي پر اها انساني ”فطرت“ ۽ ”ترقي جي چاهنا“ وغيره آهي ڇا ۽ اچي ڪٿان ٿي. ماڻهو ماڻهوءَ جهڙو آهي. اهو به سچ ته، ماڻهو ماڻهوءَ جهڙو ناهي. ڀٽائي گهوٽ ته اٿارٽي آهي. اهو به فرمائي ٿو ته:
”ماڻهو مڙيئي نه سهڻا، پکي مڙيئي نه هنج،
ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه اچي بوءِ بهار جي.“
سُرآسا ۾ ته جهڙوڪر موچڙو هڻي ٿو ڪڍي ته،”منهن ۾ موسيٰ جهڙو، اندر ۾ ابليس.“ اها آخر آهي ڪهڙي ماجرا، ڪي ڄمندي ڄام، ڪي اٿنديئي ابليس. هي قدرت جو ڪارخانو ڪير سمجهي؟ سمجهو ڪي سمجهن. ڊاڪٽر تنوير عباسي به سچو جو چوي ٿو ته ”هرڪو ماڻهو موتيءَ داڻو“ ته جنهاڻ سومرو جو لاڙي شاعر ابراهيم منشي به سچو ته ”ڪو ڪو ماڻهو موتيءَ داڻو“.
حق ته اهو آهي، ته ”سچ به ساقط ناهي“. علم بي انت آهي ۽ علم جو دروازو بند ٿيڻو ناهي. انسان جو ازلي ورثو آهي تلاش. انهيءَ ڪري ڀٽائي گهوٽ چيو ته، ”شال مَ ملان هوت“، امير خسرو به فرمايو ته ،”اس وقت مجھےبھٹکا دینا جب سامنے منزل آجائے ۔“ انسان جو ڪم آهي ڳولهه ڳولهان، تلاش ۽ جاکوڙ. جنهن جو تت منهنجي نظر ۾ آهي عمل صالح، جو مقصود نبوي آهي ۽ الهام الاهي، ڀلي امر ربي به چئوس، ڇاڪاڻ ته ضمير جو آواز امر ربي آهي. وويڪ جا وڍ پيا ته ڄڻ غلط ڪاري ٿي ئي ڪانه، ڌوپجي وئي. اسان جا نام نهاد دانشور اخلاقيات تي چٿرون ڪندا هئا ۽ ان کي ’مڊل ڪلاس مورالٽي‘ سڏي طنز ڪندا هئا. پنهنجيون بڇڙايون ۽ بداخلاقيون بيان ڪري کلندا ۽ کڳيون هڻندا هئا ڄڻ وڏو ڪو تير ماريو هجين. خدا جو شان! اڄ اهي ساڳيا دانشور حضرات، ناڪاميون پسي ۽ پنهنجن جا ڏنگ، ڌوڪا مخالفتون ۽ خود غرضيون ڏسي، گهوڙا گهوڙا پيا ڪن. ٻيو ته ٺهيو، رسول بخش پليجي جهڙو زيرڪ سمجهدار ۽ آزمودگار ماڻهو به دانهون پيو ڪري ته ڪارڪنن توڙي سياستدانن ۾ لوڀ، لالچ، خود غرضي ۽ پڏڻ پائيءَ جي وبا ڦهلجي ويئي آهي ۽ اخلاقي قدر جهڙوڪ وفاداري، لگن، نظام ۾ جڪڙجي هلڻ، ايثار قرباني مفقود ٿي ويا آهن.
خود غرضي ۽ خود مطلبي اچي ٿي وڃي ته عقل تي ۽ اکين تي ڇئوڙا چڙهي ٿا وڃن. مان پنهنجي ڪنن ٻڌي ۽ اکين ڏٺي ڳالهه ٿو ڪيان ته سائين جي ايم سيد جو هڪ منظور نظر شاگرد ليڊر، جنهن کي حڪومت مٿي تي هٿ ڦيريو ۽ سٺي نوڪري ڏني ته تمام شيطاني ٽهڪ ڏئي وچين آڱر ٻاهر ڪڍي سائينءَ لاءِ چيائين ته هڻوس ... وجهوس سينٽرل جيل ۾، ته خبر پويس ته گهڻي ويهين سؤ آهي، باقي بنگلي تي ويٺي ٿو اوڳرايون ڏئي ۽ پستيون هڻي. توبهه! سياست مان اخلاقي قدر نڪتا ته بچندي چنگيزي ٻيو ڇا؟ اڄڪلهه ته ماڻهو فخر وچان ذات جا چنگيزي ٿا سڏائين.
مان مٿي عرض ڪري چڪو آهيان ته وڏي ۾ وڏي يونيورسٽي آهي گهر ۽ گهرو ماحول. تهان پوءِ ڳوٺ يا پاڙي جو ماحول جتي هرڪو هر ڪنهن کي ڄاڻي سڃاڻي ٿو. عبدالله ميمڻ سابق هوم سيڪريٽري، ڪراچيءَ جي شهري ماحول سو به لياري ۾ اڇي قبر جو پليل، سو جو خوبين جي کاڻ ڏٺم ته هڪ دفعي سرڪار مير علي مدد خان جي ڪچهريءَ ۾ پنهنجي حيرت جو اظهار ڪري ويٺس. مير صاحب فرمايو ته ”جمال صاحب اهو پاڙي جي ڪلچر جو اثر آهي.“ مطمئن ڪونه ٿيس سو هڪ ڏينهن عبدالله کان پڇي ويٺس. چيائين ته ”سائين پاڙي جي هڪ هڪ ماڻهوءَ تي پاڙي وارن جي نظر هوندي هئي. اتفاق سان تڪڙ ۾ بنا ٽوپي پائڻ جي مٿي اگهاڙو گهران نڪربو هو ته دڪانن وارا توڙي فوٽ پاٿن تي ويٺل ۽ ٻاڪڙن تي چانهه پيئندڙ به چوندا هئا، ’ڏس ڏس جانوءَ جو ڏيڪرو (جان محمد جو پٽ) هاڻي مٿو اگهاڙو ڪري ٿو گهمي.‘ بس ايترو ٻڌي ڊوڙي موٽي گهر وڃي ٽوپي پائي نڪرندو هئس!“ ائين هر ڪنهن کي حق هو تنقيد جو ۽ ننڍن نيٽن جون ڪنڊون پاسا ڀڃي، گهڙي ٺيڪ ٺاڪ ڪري ڇڏيندا هئا. اهو ڪلچر به پاڪ صاف ٿي ويو.
منهنجو ننڍپڻ ڪيئن گذريو، ان تي بابا، امان ۽ ڳوٺ جو ذڪر ڪندي ڪجهه روشني وجهي چڪو آهيان. ڳوٺاڻا به اڻ پڙهيل دانشور آهن. ڳالهين ڳالهين ۾ اهڙيون ڳالهيون ڪري ويندا هئا جو حيرت آ حيرت! اڄ به دلين تي نقش آهن. چي، ”ابا هڪڙو درويش ويٺو هو اڪيلو ئي اڪيلو جهنگل ۾ ته ٽي اوپرا مهمان سلام ڪري اچي سندس ساڄي پاسي ويٺا. ٽئي سهڻا خوش شڪل ۽ خوش لباس. درويش کين کيڪاري هڪ هڪ کان واقفيت پڇي. هڪڙي چيو ته منهنجو نالو حيا آهي. رهين ڪٿي؟ چي اکين ۾. ٻئي چيو ته منهنجو نالو محبت آهي، رهين ڪٿي؟ چي دل ۾. ٽئين چيو ته منهنجو نالو عقل آهي، رهان دماغ ۾. ائين ڪندي ٽي ٻيا مهمان به آيا ڪوجها، گدلا، ميرا ۽ درويش جي کٻي پاسي ويهي رهيا. هڪڙي چيو ته مان لوڀ لالچ آهيان. رهين ڪٿي؟ چي اکين ۾. ابا اتي ته حيا شرم رهندو آهي. چي، مان ايندو آهيان ته اهو هليو ويندو آهي. ٻئي چيو ته مان ڪينو بغض آهيان. رهين ڪٿي؟ چي دل ۾. ابا اتي ته پيار ۽ محبت رهندو آهي. هائو، پر مان ايندو آهيان ته اهو هليو ويندو آهي. ٽئين چيو ته مان آهيان ساڙ ۽ حسد. ابا رهين ڪٿي؟ چي دماغ ۾. ابا اتي ته عقل رهندو آهي. ها پر مان ايندو آهيان ته اهو اٿي ويندو آهي.
ڳوٺاڻن جا ڏنل اهڙا سبق دل جي ڦرهيءَ تي هميشھ لاءِ لکجي ٿا وڃن. ٻار پاڻ ۾ وڙهندا هئا ته چوندا هئا ته ”ابا پاڻ ۾ ته ڪتا وڙهندا آهن، ڪتو آهي ئي ڪڙم جو ويري.“ اها ڳالهه به وڙهڻ کان روڪيندي هئي سو روئي وڃي ماءُ کي دانهن ڏيندا هئاسين. اها ڳالهه کي سلجهائي ڇڏيندي هئي. دانهن، پيءُ کي نه ڏبي هئي. اصل نه. اسان جي سنڌي ۽ هندي ڪلچر ۾ ماءُ جو ڪردار امن وارو ۽ امين وارو آهي. مڙدن ۾ ڳالهه وئي ته خُلم مچندو، اوطاقن ۽ گهر گهر ۾ پهچندي. مڙدن ۾ به وڏڙا، اونها ۽ عميق هوندا هئا. اوڙي پاڙي ۾ ڪا ڪچي ڦڪي ٿيندي هئي ته مٿا ميڙ ڪري ويهندا هئا ۽ چوندا هئا ته ڍڪي ڀلي، هرڪو نياڻين سياڻين وارو آهي. ائين ڍڪ ڍڪي ويندا هئا. وڏ گڙدا ماڻهو هئا، ٻاڦ ٻاهر ڪونه ڪڍندا هئا. باقي جيڪو آڏو پٽڪو ٻڌندو هو ۽ سينڍيون وڄائيندو هو ان کي ڇينڀ ڪڍندا هئا ۽ سندس وڏڙن کي به خبردار ڪري ڇڏيندا هئا. ائين امن آشتيءَ ۾ وقت گذرندو هو ۽ ڪورٽ ڪچهريءَ تائين ڳالهه ڪانه ويندي هئي. جي ڳوٺ برادريءَ کان ڳالهه ٻاهر نڪتي ته اهو عيب سمجهيو ويندو هو. اهڙو هو مضبوط سماجڪ نظام. هندو ماڻهن ۾ ته اڃا به وڌيڪ مضبوط هو ڇاڪاڻ ته انهن ۾ پنئچات ۽ مکيءَ جو جاندار نظام هو.
اسان جي تر جو مکيه ڳوٺ آهي منگواڻي جنهن کي شهر سڏيندا هئا. ”ڪاڏي ٿو وڃين؟“ ته جواب ملندو هو ته ”شهر ٿو وڃان؟“ معنيٰ منگواڻي، جو هڪ ڳوٺڙو آهي. وچ ۾ ننڍي بازار جنهن ۾ هندو ڀائرن جا دُڪان هئا. وڏيرا هئا جانوري جن جو وڏو هو وڏيرو محمد صادق جانوري جو رڄ چڱو مڙس ۽ راڄائتو ماڻهو هو. هندو مسلمانن جا فيصلا انصاف سان ڪندو هو. چار پٽ هئس: محمد صالح، محمد صديق، مير محمد ۽ شاهنواز. پاڪستان ٺهيو ته محمد صالح لڏي راڌڻ هليو ويو جتي هندن جي جاين ۽ زمينن جو مالڪ بڻجي ويو. محمد صديق بلڪل پيءُ جهڙو هو پر لاڏاڻو ڪري ويو. پوءِ ته مير محمد اڇي ڪاري جو مالڪ ٿي ويٺو. چور، ڌاڙيل به پاليائين سو پوليس ۽ انتظاميه جي ڪٽڪي مٿانس هلي آئي پر مڙسان مڙسي منهن ڏئي ويو. باقي ننڍو شاهنواز، جنهن جي مونسان به دوستي ٿي وئي هئي. سو وڃي نشي پتي تي لٿو. وڃي مڪان وسايائين جتي موالين سان ڀنگ چرس تي لهي آيو. سهڻو ٺاهوڪو جوان سو ڪاراٽجي هڙٻاٺيون ٿي ويو. 67ـ 1966ع ۾ مان جڏهن حيدرآباد ۾ جج هئس ته مون وٽ به حجت ڪري مهمان ٿي آيو پر هڪ ڏينهن ۾ تنگ ٿي ڀڄي ويو جو وزم پاڻيءَ جي ٻاڙائي ٿي پيس. ٻڌم ته اهو به جلد گذاري ويو.
باقي مير محمد، منگواڻيءَ کي ڄمايو ويٺو آهي. ميهڙ ۾ سؤٽن وٽ ويس ته ايس ڊي ايم هو نظر محمد پٺاڻ. کيس فون ڪيم ته ”جيپ ڏي ته ڳوٺان زمين تان ٿي اچان!“ اهڙو وضعدار ماڻهو جو هيڊ منشيءَ کي به موڪليائين ته روبرو جمال صاحب کي روانو ڪري اچ ۽ دعوت به ڏينس ته موٽندي مون وٽ اچي. ڳوٺ ويس ته سانگين جي مخالفت جي باوجود وڏيري مير محمد وٽ منگواڻي ويس ته ڏاڍو خوش ٿيو. حال احوال ڪندي چيائين ته ”ايس ڊي ايم جي گاڏيءَ ۾ آيا آهيو کيس منهنجي پارت ڪري ڇڏيندا!“ موٽندي نظر محمد پٺاڻ وٽ ويس ته چانهه سان خاطر تواضع ڪيائين ۽ ميهڙ جو مشهور مائو بادامين وارو سوکڙيءَ طور به ڏنائين. چيائين ڪو ڪم ڪار هجي ته حڪم ڪيو. پاڻهئي جو بُل ڏنائين ته چيومانس ته ”وڏيري مير محمد جانوريءَ جي پارت هجيئي!“ ته حيرت ۽ ناراضگيءَ جي گڏيل لهجي ۾ چيائين ته ”جمال صاحب ڪهڙي بدمعاش جي پارت پيا ڪيو، مونکي ته اڄ هٿ اچي ته اڄ جيل ۾ وجهانس، توهان ڪيئن ٿا اهڙي ماڻهوءَ جي پارت ڪيو!“ مون چيو ”اسان جو وڏيرو آهي!“ وري به چيائين ته ”توهان سانگي هو جانوري. سانگين سان به ڪو چڱو ڪونه ٿو هلي، اهو توهان جو وڏيرو ڪيئن ٿيو؟“ مون چيو ته ”منهنجو ابو ڏاڏو، سندس پيءُ جا سلامي هئا سو اها واٽ قائم رکڻي اٿم!“ کڻي ماٺ ڪيائين ته به پڇيائين ته ”ڇا ڏنگو ناهي؟“ مون چيو ”ڏنگو به آهي، ڏاڍ به ڪري ٿو پر وڏن واري ساڃاهه اٿس!“ اها ڪا ڪنهن وڏيري جي حمايت نه هئي. اهو هڪ نظام هو جو تمام جاندار ۽ لچ لوفر، چور چڪار لاءِ وڏو دهمان هو ۽ پڻ برادرين کي جوڙي رکڻ جو ضابطو هو. ڪو لچ لوفر ساماڻو يا ڪا نازيبا حرڪت ڪيائين ته وڏيرو کيس گهرائي ڀري ڪچهريءَ ۾ سندس ٽَڪَ مان ور ڪڍي ڇڏيندو هو ۽ بيعزتو ڪندو هو ته هميشھ لاءِ سندس ميس مري ويندي هئي.
ڀٽي صاحب جو عوام کي وڏيري جي جڪڙ مان ڪڍي آزاد ۽ آزاد خيال بڻايو ته سڄو سماجڪ نظام درهم برهم ٿي ويو. هڪ سماجڪ نظام کي ٽوڙڻ کان اڳ ۾ ٻيو متبادل نظام قائم ڪرڻ لازمي بلڪ ضروري آهي. ائين نه ڪيو ويو. نتيجو اهو نڪتو جو ڇورا پاڻ زورآور ٿي ويا ۽ هرڪو بندوق، ڪهاڙي ۽ ڪلاشنڪوف کڻي ڌاڙيل بڻجي ويو. خود وڏيرا به پاڻ کي غير محفوظ سمجهڻ لڳا ۽ اهڙن لوفرن بدمعاشن تي هٿ رکڻو پين. پوءِ ته وڏيرن بجاءِ، ڌاڙيلن جو راڄ شروع ٿي ويو. ڪانگ کي لڙ ۾ مزو سو ملٽري ڊڪٽيٽر به کين هُشي ڏني. هيٺئين سطح وارن فوجي توڙي پوليس عملدارن ته ڌاڙيلن سان حصو پتي رکي ڇڏيو. ائين کين حڪومتي تحفظ به ملي ويو. پوءِ اغوا جو سلسلو شروع ٿيو ڇاڪاڻ ته حصي پتيءَ جو ريٽ وڌي ويو. بعد ۾ ڪن دهشت پسند سياسي جماعتن به جلد ۽ گهڻا پئسا ڪمائڻ خاطر اغوا ۽ بينڪون ڦرڻ جو باقاعدي نظام ٺاهي ورتو.
سياسي گروهه وڏي چالاڪيءَ سان عملي طرز جوڙي وٺن ٿا سو ڌيان هٽائڻ لاءِ اخباري دنيا ۽ سياسي ايوانن ۾ شور اهو مچايايون ته ٻهراڙين ۾ بدامني، اغوا ۽ ڌاڙا زور وٺي ويا آهن حالانڪ انگن اکرن موجب شهرن ۾ وڌيڪ بدامني، قتل، اغوا، ڌاڙا ۽ ڦرون روان دوان هيون. هٿ وٺي، دهشت پيدا ڪرڻ خاطر لاشن جون اکيون ڪڍي ڇڏيندا هئا، سندن مٿا ڀڃي ڇڏيندا هئا ۽ لاش ڳوڻين ۾ بند ڪري اڇلائيندا هئا. انهيءَ خرافات کي وري چنگيز ۽ هلاڪوءَ جي اولاد، نالو ڏنو ’سياسي حڪمت عمليءَ‘ جو. ڇا ڪجي ڇا چئجي؟ جواب جاهلان باشد خموشي. مزو وري اهو جو اهڙا نپٽ نڪور جاهل پاڻ کي سمجهن پڙهيل عاقل ۽ پاڪستان جو ذهني ذخيرو، ذهني ذخيرو يا شيطاني آکيرو يا بالڪل عقلي انڌارو. هي ايڏو وڏو موضوع آهي جنهن تي انگن اکرن جي وچور سان رسول بخش پليجي يا ڊاڪٽر سليمان شيخ جهڙا دانشور جدا ضخيم ڪتاب لکي سگهن ٿا.
***