10
مير صاحب تي لکڻ ويهو ته ڪتاب لکجي ويندا، مون وٽ نه اهڙا لفظ آهن نه وقت. وقت جي ڳالهه ان ڪري پيو ڪيان جو منهنجي حياتي هينئر لڙي ٽپهري تي اچي بيٺي آهي. چوندا آهن ته لهندڙ سج ويرم ئي ڪا نه ڪندو آهي. اکئين ويٺو ڏسان ته حياتي وٿين مان وهندي پئي وڃي. مير صاحب سڀ السلام عليڪم بجاءِ چوندا، ”سرڪار، بسم الله، حياتيءَ جو خير.“ بسم الله چوڻ، ڪنهن کي ويلڪم يعني ڀليڪار ڪرڻ جو ڪهڙو نه پيارو انداز آهي، گڏوگڏ حياتيءَ جو خير، وڃي ٿيا سڀ خير! موڪلائڻ جو انداز به نهايت نرالو ۽ پيارو.
اسلام آباد ڪنهن خانگي ڪم سان ويس. ٽي ڏينهن هوٽل ۾ رهيس ۽ سرڪار مير علي احمد خان، ڊفينس منسٽر کي سندس جي ايڇ ڪيو واري آفس فون ڪيم. هڪدم پڇيائين، ”سرڪار ڪٿي آهيو، ڪيترا ڏينهن ٿيا آهن.“ جواب ٻڌڻ سان پاڻمرادو ميار ڏنائين ته ”پوءِ ملاقات به ڪانه ٿي“ ٻيا منسٽر صاحب اهڙا جو ملاقات جو عرض ڪيو ته به آنا ڪاني ڪندا ته وقت ڪونهي، مير صاحب کي ڪهڙو جواب ڏيان، ڏوهاريءَ جيئن چيم، ”سرڪار اسين بيڪار ماڻهو، معافي ملي!“ مير صاحب ايڏو تيز فهم جو ’بيڪار‘ لفظ ٻڌي هڪدم چيائين ته ”سرڪار، ڪار اچيو پئي هليا اچو!“ مان تڪڙو تيار مس ٿيس ته هوٽل جو بئيرو ڀڄندو آيو ته ”توهان لاءِ جهنڊي واري گاڏي آئي آهي!“ گاڏيءَ وٽ آيس ته ڊرائيور در کولي سلام ڪيو ۽ سڌو ملٽري هيڊ ڪوارٽر ڏانهن روانو ٿيو. گيٽ اندر وڃي گاڏي هڪ هنڌ بيهاريائين.
مان لهي ورانڊي ۾ آيس ته ڪرنل يوسف، جو سرحدي پٺاڻ آهي ۽ منهنجو اڳ ئي واقف هئو جو هت ڪراچيءَ ۾ مير رسول بخش خان ٽالپر جڏهن گورنر سنڌ هئو ته سندس اي ڊي سي هئو، تنهن اچي آڌرڀاءُ ڪيو ۽ سڌو مير صاحب جي ڪمري ۾ وٺي ويو. مير صاحب سڌو اٿي بيهي رهيو ۽ گرمجوشي ۽ پنهنجي مخصوص خنده پيشاني سان ڀاڪر پائي مليو ۽ خوش خير عافيت ڪيائين. مون هتي ٻن خاص ڳالهين جو ذڪر ڪيو آهي. هڪ سڌو اٿي بيهڻ ٻيو کلمک ٿي ملڻ. اهي ٻه خوبيون مون ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ ۾ ڏٺيون ته صرف جسٽس فيروز غلام علي نانا ۾. ان جي ملڻي به اهڙي هئي جو ٿڪ ئي لهي ويندا هئا. ٻيا آفيسر ياوزير ڪيترا به ڄاڻ سڃاڻ وارا هجن ته ويٺي ئي ملندا ۽ اٿندا ته اڌ اٿي ويهي رهندا ۽ سندن پيشانيءَ جا گهنج چٽي چغلي هڻندا ته هو خفي ٿيو ويٺو آهي.
مير صاحب جي مرڪ اهڙي ته سحر انگيز (مُنڊي ڇڏڻ واري) هئي جو بلڪل پنهنجائپ وارو ماحول (وايو منڊل) پيدا ٿي ويندو هو ۽ اٿڻ تي دل ئي نه ٿيندي هئي. بهرحال مون سندس اعليٰ منصب ۽ مصروفيتن کي نظر ۾ رکندي پنج منٽ ويهي موڪلايو ته پاڻ، وجيهه شڪيل قدآور شاندار شخصيت جو مالڪ، نه رڳو اٿي بيٺو بلڪه ڪار تائين ڇڏڻ آيو. موڪلائڻ لاءِ هٿ وڌايم ته ٻئي هٿ کڻي مٿي کنيائين، يعني هٿ نه ملايائين ۽ چيائين، ”سدائين گڏ، سرڪار، سدائين گڏ!“ ملڻي: ”حياتيءَ جو خير!“ يا ”وڏي ڄمار!“ ۽ موڪلاڻي: ” سدائين، گڏ!“ ڪهڙو نه پيارو ۽ عجب جهڙو انداز آهي. شيخ اياز سان مير صاحبن جي اهڙن طور طريقن جو ذڪر ڪيم ته هڪدم چيائين ته ”مونکي به وٺي هل پر بنان ٻڌائڻ جي. ڏسجي ته اوپري ماڻهوءَ سان به مير صاحب اهڙي طرح هلن ٿا يا نه“ پر اهڙو موقعو ڪڏهن ڪو نه آيو.
شيخ اياز جو ذڪر ڪندي مير علي احمد خان ۽ سوڀي گيانچنداڻي جو ذڪر اچي ويو. ڪميونزم جو ذڪر به آيو. ان باري ۾ سوڀي جا لفظ ته سرٽيفڪيٽ آهن، ڪه نه؟ انهيءَ جي سند، باقاعدي تحريري موجود آهي ته ”اياز نه ڪڏهن ڪميونسٽ هئو، نه آهي،“ پوءِ به اسانجا اديب سڳورا اياز کي لوئيندا اچن ته هو پنهنجن ئي مقرر ڪيل معيارن کان هٽي ويو. ڳالهه اصل ۾ ڇاهي ته اسانجي اهڙن دانشورن علم جي ڏاڪڻ جو ڏاڪو ڏاڪو ڪري چڙهڻ جو اڻانگو رستو چڙهڻ بجاءِ، هڪدم دانشور سڏائڻ خاطر، ٽپ ڏئي کڏ تي چڙهي کڻي ڍنڍورو ڏنو ته هو سوشلسٽ، ڪميونسٽ، ماده پرست ۽ مذهب جي خلاف آهن تنهن ڪري هو دانشور، ترقي پسند، ڏاها ۽ انقلابي آهن. ائين پاڻمرادو پنهنجي خودساخته هڪ هٽي جي ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسي، تيسمار خان ٿي پيا، سواءِ رسول بخش پليجي، محمد ابراهيم جوئي، نورالدين سرڪي سوڀي ۽ ٻين وڏن نالن جي، جيڪي واقعي نور نچوئي، ڍڳ ڪتابن جا پڙهي، عملي اؤکاين مان گذري پچي ڪوڪ ٿي نڪتا. باقي جيڪي کڏ تي چڙهي کِجڪو مچائي بيٺا هئا، ۽ اياز کي ٿنڀو بڻائي ان جي ٽيڪ تي شهپر وٽيندا رهيا، تن جو اهو ٿنڀو کسڪندو ڏٺو ته پنهنجو احتساب ڪرڻ بجاءِ اياز تي الزامن جي بوڇاڙ ڪري ڏنائون.
الائي ڪهڙو ڪلچر پيدا ٿيو آهي جو پاڻ مان چوڪون ڪڍڻ بجاءِ ٻين مان چوڪون ٿا ڪڍن. ماڻهو پاڻ گند جو ڍير ۽ وتي ٻين جي لفظ لفظ ۽ قدم قدم مان اوڻايون ڳولهيندو ۽ ٽوڪبازي ڪندو، پاڻ تي آڱر به نه سهي ۽ ٻني لاءِ گٿا لفظ اوڳاڇڻ ۾ ذرو به نه هٻڪي. پاڻ کي افلاطون سمجهي ۽ ٻين کي نه رڳو ڀوڪ بصر پر منافق ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه سمجهي، هيءَ عجيب صورتحال آهي جو سچ چوڻ، ٽڪر ٽاڪڻ برابر آهي، ڪجي سو ڪجي ڇا؟ امير خسرو ٿو ياد اچيم جنهن چيو ته:
خلق مي گويد ڪه خسرو بت پرستي مي ڪند،
آري آري، مي ڪنم، باخلق عالم ڪار نيست.
(خلق ٿي چوي ته خسرو بت پرستي ٿو ڪري، هائو! هائو! ڪيان ٿو، مونکي خلق جي (جڳ جي) پرواهه ڪانهي). اياز هاڻي انهيءَ منزل کان به ٽپي اڳڀرو ٿي ويو آهي. پر ماڻهو ته ڪُور چشم ٿي پيا آهن، يعني ديد وڃائي ويٺا آهن پنهنجي براين ۽ جهالت جي خبر ئي ڪا نه ٿي پوين. انهن تي ظفر شاهه جو شعر بلڪل ٺهي ٿو اچي ته:
نه ٿي حال ڪي جب همين اپني خبر، رهي ديکتي اورون ڪي عيب و هنر،
پـڙي اپـني برائـيون پر جـو نظر تـو نـگـاهه مـيـن ڪـوئـي بـرا نه رهـا.
ڪيڏي نه ڀلوڙ ڳالهه ڪري ويو آهي. اها پاڻ سان لڳائي پنهنجو جائزو وٺو ته اسان مان هر ڪو وڳنڌ آهي جو کيئڻ لاءِ کڙيون کڻي ۽ اک ٽيٽ ڪري ته پهرين ڇاتي مارو ڪيان، هنڌ تي يا مانيءَ تي.
منهنجا به افعال ڏسو. مان پاڻ ڪهڙو سقراط آهيان جو پاڻ کي پاڻ پڇ ٻڌي مهري ڪيو اٿم. مان لاڏو آهيان، مهري ڪو نه آهيان. ڪنهن مونکي حق ڏنو آهي جو ويٺو آهيان ٻين مان ڪيڙا ڪڍڻ؟ نه اٿم سند، نه ڊگري نه ملي اٿم ڪا اعزازي ڊاڪٽوريٽ، پوءِ ڪيئن ٿو ڊاڪٽرن ۽ ڊگري جي مالڪن تي فتوائون صادر ڪيان. سو ڳالهه صاف ڪندو هلان ته مان رڳو آهيان ’ڊفينس ڪائونسل‘ يعني بچاءَ جو وڪيل، اياز کي ته بچاءَ جي وڪيل جي نه ضرورت آهي، نه هن مونکي وڪالت نامو ڏنو آهي. بس منهنجي دل کي جهٻي اچي ٿي. جڏهن سهي نٿو سگهان، تڏهن ٻاڦ پاڻمرادو پنهنجي نجي زور تي ڦاٽ کائي نڪري اچي ٿي. توهان ڏٺو هوندو ته ڪو ماڻهو صبر ڪندو سهندو ايندو، سهندو ايندو ۽ نيٺ هڪ ڏينهن سندس ٻنڌ ٽٽِي پوندي، پوءِ ٻوڙ ٻوڙان ڪندو، بنان روڪ ٽوڪ جي، ويندو سڀني جا وکا پڌرا ڪندو. اهو ائين آهي جيئن بئٽري اوور چارج ٿي وڃي. پوءِ چڻنگون نڪرنديون ۽ اوٻر به ٻاهر نڪري، اوتجي پوندو، پر مون ڪنهن جا وکا پڌرا ڪونه ڪيا آهن. ڪوشش ڪري، قلم تي پابندي لڳائي ڍڪ ڍڪيوم اٿم، پنهنجا عيب ڍڪڻ به سٺي ڳالهه آهي.
گند کوٽبو ته ڌپ وکرندي ۽ عيب ثواب جو سنڌو نه رهندو. پڻ پڏڻ پائي جنم وٺندي. مون ڳالهه شَب ۾ ڪئي آهي ۽ نالا نه کنيان اٿم. پوءِ به ڪنهن جي دل آزاري ٿي هجي ته مڙني کان معافي ٿو وٺان. حضور ﷺ جن ماڻهن کي پنهنجي بيڊ روم (بستري) جون جائز حرڪتون ۽ ڪارناما ظاهر ڪرڻ کان به منع فرمايو، ڏسو نفاست، حجاب، لڪ ۽ ستر ڪيڏو اهم آهي. اهڙيون وصفون هڪ ڪلچر، تمدن، سماج، معاشري ۽ گهرو سٻنڌ جون پاسبان آهن ۽ انهن کي ترتيب ڏيڻ ۾ انهن جو وڏو ڪردار آهي. اسان وٽ اهڙا پاڻ هُرتڙيا موجود آهن جو ڇاتي ٺوڪي چوندا ته، ”مان به خلقن ۾ ٽوپي نه لاهيانس (خوار نه ڪيانس) ته منهنجو نالو مٽائي رکجانءِ.“ ڀائي هيءَ ڪهڙي سورهيائي آهي. پرائو پٽڪو لاهبو ته هڪ ڏينهن پنهنجو پٽڪو به لهي ويندو. پر اهڙو پٽڪو پارايو ڇو ٿا. جو لاهڻ لاءِ پاڻ ئي سندرو ٻڌي ٿا بيهو. هيءُ ته ڪو وڏو ذهني گڙٻڙ گهوٽالو ٿو ڏسجي، ڪا ڪل ٿڙيل ٿي ڏسجي جنهن جي چڱي طرح ڳولها ڦولها ڪري اونهي عميق جي جر تائين پهچڻو پوندو. هي ڪهڙا سيبتا ساماڻا آهن جو سوچ جي وهڪرن تي به واهي ٿي ٿا بيهن ۽ ان کي پنهنجي ٻُڪن سان ٻنڊو ڏيڻ ٿا چاهين.
هڪڙو نوجوان مليم، جنهن سنڌي ٻولي ۽ ادب جي عظيم محسن ڊاڪٽر نبي بخش خان تي اها ڪاوڙ ڪڍي ته هر ڳالهه کي بلوچ جي اک سان ٿو ڏسي ۽ بلوچيت جو شڪار آهي. ڀائي انهيءَ ۾ ڪهڙي خرابي آهي. بلوچن جو ته شاندار ماضي، شاندار تاريخ ۽ شانائتيون روايتون آهن. ڇو نه ان تي فخر ڪجي، تحقيق ڪجي ۽ هر ڳالهه جي تهه تائين پهچجي. هڪڙو ڪارو آمريڪي ورهين جا ورهيه جاکوڙ ڪري، پڇائون ڪندو وڃي آفريڪا جي ان هنڌ تائين پهتو جتان سندس وڏي پڙ ڏاڏي کي پڪڙي آمريڪا ۾ غلام ڪري وڪيو هئائين. هن ذري پرزي جاچ ڪري، ننڍا وڏا واقعا معلوم ڪري هڪ ڪتاب لکيو. ”بڻ بنياد“ Roots ان کي ايڏي مڃتا ملي جو ڪتاب لکن جي تعداد ۾ ڇپيو. ان تي فلم ٺهي ۽ ليکڪ ڪروڙ پتي ٿي ويو. آمريڪا جي گورن مان ڪنهن به ان ڪاري شيديءَ تي آڱر ڪانه کنئي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ تي اسان جيترو فخر ڪيون گهٽ آهي. منهنجي ساڻس سلام دعا پنجاهه پنجونجاهه سالن کان آهي. مون ته هن ۾ ڪو جهول ڪو نه ڏٺو آهي. وضعدار، عالم، محقق، کلمک هر ڳالهه دليلن ۽ حوالن سان ڪرڻ وارو، ٿڌو ٿانئريو ماڻهو آهي. عزت ڪمانڊ ڪرڻ وارو ماڻهو آهي. سندس ڪچهري ۾ ڪڏهن به وائڙي ڳالهه ۽ غير معياري، گهٽيا زبان استعمال نه ٿيندي آهي، اهڙي وڏي پربت کي به ماڻهو چهنڊڙيون پائن ته پوءِ شيخ اياز يا مون جهڙن ٻين جيتامڙن جي ڪهڙي عزت ڪندا.
مون به پنهنجي بُڻ بنياد جي تجسس ۾ سانگي قوم بابت ڪيڏي لانڍ ڪئي آهي. اها به اڻپوري آهي، ۽ ڪيئي غلطيون ڪيون هوندم جن جي تصحيح لاءِ وري به ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ڏانهن ورڻو پوندم، ڇاڪاڻ ته هو اٿارٽي (سند) آهي.
تازو سانگي قوم جي سردار، سردار مير ظفر حسين سانگيءَ سان ڳالهه ٻولهه ٿيم ته ان منهنجي ڳالهه کي ٽيڪو ڏنو ته وڏيرو جلال خان ابڙو جنهن ميان شاهل محمد کي شهيد ڪيو سو سانگي هئو. مولانا غلام الرسول مهر تاريخ ڪلهوڙا ۾ جن مشهور وڏيرن جا نالا لکيا آهن 1. وليداد خان ابڙو 2. طبيب خان ابڙو 3. پنجل خان ابڙو 4. عمر خان ابڙو 5. جلال خان ابڙو 6. بنگل خان ابڙو 7. نظر محمد ابڙو، انهن جي نالن تي اڄ تائين ڳوٺ ۽ ديهون موجود آهن. نظر محمد ۽ شير محمدخان ابڙو، سانگي نه هئا، ڪماريا ابڙا هئا. ڪماريو ابڙن جو وڏو گهر ۽ سردار گهر آهي، تڏهن به وڏيرو شير محمد خان ابڙو، ادا شمس وٽ گهڻو ايندو هو ۽ چوندو هئو ته سانگي ۽ ابڙا هڪ قوم ۽ ڀائر آهن.
لاڙ ۽ بدين پاسي ته رڳو آهن ابڙا ۽ انهن سان لاڳاپيل قومون. ارباب جمعو خان ابڙو، بدين ضلعي جو، مون وٽ گهڻو ايندو هو. وڏو دبنگ ماڻهو ۽ رهائي پکائي وارو هئو. قوم قوم پيو ڪندو هو. ڏاڍو زور ڀري دعوت قبول ڪرايائين. مون سرڪار مير علي مدد خان ٽالپر کي عرض ڪيو ۽ هن به مهرباني ڪري هلڻ قبول ڪيو. غلام النبي سومري کي به شامل ڪيوسون. ارباب صاحب جيپ آندي ۽ حيدرآباد کان بدين منجهند ڌاري پهتاسون. ارباب صاحب پڇيو ته بدين ۾ ڪنهن سان ملڻو آهي ڇا؟ مون چيو ته بدين اچجي ۽ مولوي احمد ملاح صاحب وٽ حاضري نه ڀرجي، اهو مناسب ناهي. ڳالهه ڄڻ ته سڀني جي دل وٽان هئي. مولوي صاحب پٺا اگهاڙا ڪيون واڻ جي کٽ تي ليٽيو پيو هو. هيڏو وڏو عالم ۽ لاثاني شاعر ۽ هيڏي سادگي ۽ انڪساري. حقيقي وڏو ماڻهو هئو. اٿي وڃي پنهنجا ڇپيل ڪتاب کڻي آيو ۽ مونکي تحفو ڪري ڏنائين. منهنجي والد صاحب کي پنهنجو هم خيال سڏيائين. اهڙو فقير منش، عالم ۽ انقلابي ۽ وري ايڏو بي نياز، واهه مولوي صاحب واهه. اسين سندس ورسي به ڪانه ملهايون، نڪي ڪو يادگيرو سندس لاءِ چار چڱا لفظ چئون.
منجهند ٿي وئي ته به ارباب خان جمعي خان ابڙي کي دعوت جو ڄڻ فڪر ئي ڪو نه هجي. پوءِ ته جيپ ۾ چاڙهي الائي ڪهڙي اوجهڙ ۾ وٺي ويو. ڪچا رستا ۽ چارا ڏيندو، واهن جي ڪڙ تان ٿيندو اچي هڪ ڪکائين ڳوٺ ۾ لاٿائين. سندس اوطاق به هڪڙي منهه ۾ هئي. اسان کي ويهاري پنجن منٽن ۾ گهران ٿي آيو. گهڙي کن ۾ ٿڌا شربت جا گلاس اچي ويا. ڏٺوسون ته دعوت جو ڪو خاص انتظام ته هو ڪو نه. لڙي ٻپهري اچي ٿي هئي. سو چيوسونس ته”ارباب صاحب اسان کي حيدرآباد پهچڻو آهي سو هلڻ جي ڪجي.“ ارباب صاحب ڏاڍي اطمينان سان چيو ته ”بس! ماني اچي ٿي، ٻه گرهه کائي هلون ٿا!“ ڪجهه ابڙا به اسان سان ملڻ آيا. قدآور، جانٺا ۽ خوبصورت. مير صاحب مونکي ڪن ۾ چيو، ”هي ته بلوچن کان به گوءِ کڻي ويا!“ اسان کي اٿڻ جي آترويلا لڳي پئي هجي ۽ چئون پيا ته ”ماني ته سج لاهي ڇڏيندي“، پر ارباب صاحب کي ڪا اڻتڻ ڪا نه هئي ۽ واقعي اڌ مني ڪلاڪ ۾ مانيءَ جا طشت، رنگين ريشمي پوشن سان ڍڪيل ايندا ويا. ارباب صاحب ويو ڍڪڻ لاهيندو، ماني ڏسي ٻيا ته ٺهيو پر مير صاحب به حيران ٿي ويو. ست رڇيءَ جي جاءِ ڪا نه هئي، ٻوڙ، پلاءُ، ڪڪڙ، تتر، ٻڪر جون رانون، جيرا، بڪيون، پڪل ڪباب، زردو وغيره. کاڌو اهڙو لذيذ جو مير صاحب به پڇي ويٺو ته ”ارباب صاحب اهڙا ماهر بورچي ڪٿان گهرايا اٿؤ!“ ارباب صاحب چيو، ”مير صاحب بورچي وري ڪهڙا، گهر ۾ زناني عالم، جهڙي تهڙي ماني ٺاهي ورتي آهي!“
ٿر جا ارباب به آبڙ ۾ اچي وڃن ٿا. ارباب صاحب جڏهن سنڌ اسيمبليءَ جا ميمبرٿي آيا ته پاڻ مون سان اها ڳالهه ڪيائون. وڌيڪ ٻڌايائون ته وٽن اڄ تائين مڪمل شجرا لکت ۾ موجودآهن ۽ جڏهن به وٽن ڪو ٻار توليد ٿيندو آهي ته اڃا تائين ڀٽ ۽ چارڻ بيت ڳائيندا ايندا آهن ۽ انهن بيتن ۾ نئون نالو به شامل ڪندا آهن ”مڪةالمعظم“ ۾ به ابڙا مليا جن کان پڇڻ تي معلوم ٿيو ته هو سڏجن ئي ٿري ابڙا. ويندي هندو سوڍا ۽ ٺڪر جي ٿر ۾ مليم تن به مونکي مائٽ ڪري ڇڏيو. مشهور چيڙهالو هاري مزدور ليڊر ڄام ساقي به جهنجهي ابڙو آهي. مشهور فوجي سالار شاهه بهارو به جهنجهي يا جهنجهڻ هو. مدينة المنور ۾ ته سڄو محلو ابڙن جو آهي ۽ تمام خوشحال آهن. نج عرب ٿا لڳن. سندن زور ڀرڻ باوجود مان ڏانهن لڙي به ڪو نه ويس جو عبادتن ۽ نمازن ۾ رخنو پوي ها.
مير علي نواز خان ٽالپر هئو آبڪاري جو وزير، ڪنهن سانگي فون ڪري ملڻ جو ٽائم گهريومانس. مير صاحب هڪدم چيو ته ”ابڙا صاحب هاڻي جو هاڻي هليا اچو انهيءَ ۾ پڇڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟“ مان به ڏهن منٽن اندر سندس خيابان شمشير واري بنگلي تي پهچي ويس. خلقون ويٺيون هيون. پر مير صاحب جي پرائيويٽ سيڪريٽري اچي آڌرڀاءُ ڪيم ۽ چيائين ته ”توهين اندر ڊرائينگ روم ۾ هلي ويهو جو مير صاحب اهڙو تاڪيد ڪري ڇڏيو آهي!“ اندر ويس ته پنج ست پڳدار، خوش پوش سکر ماڻهو اڳواٽ ويٺا هئا. سلاماليڪيءَ کانپوءِ نالو ۽ ذات پڇيائون چيم ”جمال الدين ابڙو“. مير صاحب آهي لاڙ جو ۽ هي صاحب به لاڙ جا ڪي کڙپيل ابڙا هئا. هڪدم پڇيائون ”ڪهڙو ابڙو؟“ اتي مونکي احساس ٿيو ته ناحق ابڙو پيا سڏائيون. مرحوم تاج محمدابڙو فخر سان چوندو هو ته، ”ڇو، ڪاڪيپوٽو آهيان، نج ابڙو.“ سو مون کڻي چيو ته ”ڪاڪيپوٽو!“ ته تمام ٿڌائيءَ سان چيائون، ”هان....ڪاڪيپوٽو آهين!“ ڪجهه ڦڪائي ٿيم پر ڪؤڙو ڍڪ پي ويس. پر اتي جو اتي پڇيو مان ته ”ڀلا سانگي؟“ ته هڪدم گرمجوشيءَ سان چيائون ته ”سانگي ته گهرڀاتي آهي“ چيم ”گهوڙا، اڳ ۾ ئي سانگي چوان ها!“
ڪالهه ويٺي پڙهيم ته شيخ صادق علي صاحب جو انگريزي ۾ ڇپيل 1901ع جو ڪتاب سنڌ ۽ بلوچستان جو مسلمان قومون، صفحي 33 تي هن هڪ لمبو شجرو ڏنو آهي جنهن ۾ سماٽ قومون سڀ حضرت نوح عليھ اسلام جي پٽ سام بن نوح جو اولاد ڏيکاريون ويون آهن جن ۾ سورج ونسي ڪل جو شري رامچندر به اچي ٿو وڃي. شري رامچندر جي پوٽاڻ ۾ وري هڪ ٻيو سام اچي ٿو جنهن جو پٽ آهي جادم، سنڌ بلوچستان جا سما ان جادم جو اولادآهن، شيخ صادق علي صاحب ڄام جوڻو جا پنج پٽ ڏيکاريا آهن، هر هڪ ڪيريو، تاجيو، ابڙو، بلوچ ۽ بابنو (يا بابينو) صفحي 35 ۽ 36 تي هو سانگيءَ کي سوڍا، پهوڙ، مهر ۽ ڏهر جي شاخ سان ملائي ٿو، صفحي 37 تي هو صاحب، انڙ جا ٽي پٽ ڄاڻائي ٿو هر هڪ ٿيٻو، جکرو، هوت يا هوتي.
شيخ صادق علي ڪو تاريخدان يا محقق ڪو نه هو. هو هڪ اعليٰ سرڪاري آفيسر هو ۽ انگريزن جي حڪم تي ڪافي جاکوڙ ڪري، حقيقتون، چوڻيون، روايتون ۽ بلوچي بيت وغيره گڏ ڪري مختيارڪارن ۽ تر جي چڱن مڙسن سان بحث مباحثا ڪري اهو ڪتاب لکيو آهي. اها ئي تحقيق چئبي. ائين ته جناب مولائي شيدائي به ريلوي جو ملازم هو پر علم ۽ تحقيق سان چاهه هئس. مگسيءَ کي شيخ صادق علي صاحب به، انڙ جي اولاد مان ٿو سڏي (ڏسو صفحو 41) يعني نج سماٽ، چنا به انڙ جو اولاد آهن، هڪ مشهور چوڻي به لکي اٿائين ته، ”ڏاهه پٽ ڏيرو کي مائي مانگل مان ڄائو منگسي.“ چٽو ڪري ڏنائين ته منگسيءَ جي پيءُ جو نالو هئو ڏاهه ولد ڏيرو ۽ ماءٌ جو نالو هئو مائي مانگُلَ. وڃي ذاتين ۽ قومن جي خرخسي ۾ پياسون. مان انهيءَ ميدان ۾ اٿارٽي نه آهيان، جيڪي ڪتابن ۾ آيو آهي سو لکيو اٿم. تصحيح ڪري سگهي ٿو ته اهو آهي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ. انهيءَ کانپوءِ بس آهي.
مون مٿي لکيو آهي ته 16 آڪٽوبر 1965ع تي ٽنڊي الهيار مان بدلي ٿي مون حيدرآباد ۾ سول ۽ ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ طور چارج ورتي. حيدرآباد م قيام دوران، شيخ اياز صاحب سان ملاقات جا وڌيڪ موقعا مليا. اهڙا موقعا روح رهاڻ جي نسبت سان حميد سنڌي صاحب به گهڻا پيدا ڪيا. شيخ صاحب سان نجي ملاقاتون منهنجي گهر ۽ منهنجي ڀاءُ ڪمال جي گهر ۾ به اڪثر ٿينديون هيون. اهڙي هڪ ملاقات ۾ شيخ صاحب مونکي خلاصگائيءَ ۾ چيو، ”جمال مونکي سنڌ چڱي طرح ڏيکار، جيستائين سنڌ ڏٺي نه اٿم تيستائين سنڌ تي ڪيئن لکي سگهندس!“ پنهنجي ڳالهه کي وزندار بنائيندي چيائين ته ”جيسين ڪنهن شاعر يا ليکڪ بک ڪاٽي ناهي تيسين هو بک تي ڪيئن لکي سگهندو. انهيءَ ڪيفيت مان گذرڻ ضروري آهي.“ اڳ به موهن جو دڙو گهمڻ لاءِ پروگرام ٺاهيوسين. ته چيائين ”جيسين ڪنهن هنڌ رات نه گذارجي تيسين ان جي روح کي نه رسي سگهبو!“ مان يا ته اٻهرو آهيان يا ڳلن ڪنئرو سو هڪدم هائو ڪيم ۽ پڇيم ”اڳ ۾ ڇا گهمندين؟“ چيائين ”ٿر.“ مون چيومانس ”حاضر، پر مهلت ڏي جو ٿر جو سفر معنيٰ تمام وڏو اهتمام. ڪم از ڪم ٽي جيپون کپن!“ هڪ ۾ اسين، ٻي ۾ پيٽرول جا ڊرم ۽ ٽئين ۾ اٽو چانور دال گيهه ۽ بورچي وغيره. مارچ 1966ع جو مهينو هو، چيم ”مهينو مهلت ڏينم!“، چيائين ”ٽي مهينا مهلت اٿئي جو جون، جولاءِ ۾ ڪورٽن کي وئڪيشن هوندي آهي!“ مون چيو ”ڏاڍو سٺو ڇاڪاڻ ته اها وسڪاري جي مند آهي ۽ چوندا آهن ته وسي ته ٿر نه ته بر!“
مون 1953ع ۾ اليڪشن جي سلسلي ۾ ٿر جو سفر ڪيو هو سو مونکي خبر هئي ته اهو سفر ڪيڏو اڻانگو آهي. اهو ذڪر مون اڳ ۾ هن ڪتاب ۾ ڪيو آهي الائي نه، وسري ويو اٿم! ورجائڻ ۾ اهم ڪونهي. سنڌيءَ ۾ اهم معنيٰ گهٽتائي يا ڀئه ڀولو. 1953ع جي صوبائي اليڪشن ۾ اميدوار هئا ميرپورخاص وارو مير احمد خان ٽالپر ۽ ٿر جو هڪ شاهه صاحب جنهن جو نالو ياد نه اٿم، هڪ اڻ پڙهيل ماڻهو هو. سندس ٻه خصوصيتون هيون هڪ ته سيد هئو، ۽ ٻيو ته ٿر ڄائو هو. پرزائيڊنگ آفيسر هئاسون، مان، امداد علي شاهه ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ مسٽر انصاري چيف آفيسر جو ڏاڍو خوش مزاج، تجربيڪار ۽ سمجهو ماڻهو هو. مشهور ٽي وي اداڪاره غزاله رفيق جو والد. هڪ ڏينهن جي ڊيوٽي لاءِ هفتو، اٺ ڏينهن لڳندا هئا. مون گهرواريءَ کي ڪوٽڙي سندس والدين ڏي ڏياري موڪليو.
ڊي سي صاحب گهرائي هدايتون ڏنيون. جنهن ۾ ور ور ڪري خاص هدايت اها ڏنائين ته ڀلجي به هندوستان جي سرحد نه ٽپجو نه ته ٻارهن مهينا جيل ۾ پيل هوندؤ ۽ سرڪار ڪجهه به ڪري نه سگهندي. پهرين منزل ڪئي سون مٺيءَ ۾. اتي ڊپٽي ڪليڪٽر هئو هڪ ڏاڍو ڀلو ماڻهو جنهن کي نرڙ تي پراڻي زخم جو انگريزي اکر وي “v” جو چٽو نشان ٺهيل هو. نئون ڪوٽ تائين رستو سٺو هو. اهو ڪوٽ به جهڙوڪر نئون ٺهيل بيٺو هو. هاڻي ٻڌون ٿا ته زبون ٿي ويو آهي. ڊپٽي صاحب مٺيءَ ۾ رهائي ڇڏيو. رات جي مانيءَ مکيءَ ڪئي. اتي هندو ماڻهن ۽ ٺڪرن جي اڪثريت آهي. رڳي هئي واري، پڪا فرش، ته به واري. ويندي ماني يعني ڊڳڙيءَ ۾ به واري، ته به مٺي واسي چون ”مٺي، سائين، ڏاڍي مٺي آهي.“
”ڀائي ڪهڙي ڳالهه مٺي اٿس؟“ ته ڪي چون ته ”پاڻي مٺو اٿس!“ ڪي چون ته ”مٺيءَ جون عورتون ڏاڍيون سهڻيون آهن!“ ڪنهن چيو ته ”مٺي هڪ مائيءَ جو نالو هو، جنهن تان هي نالو پيو.“ شام جو کيت ۽ کوهه گهمندي مون به گهونگهٽ ۾ هڪ ٺڪرياڻي ڏسي ورتي. ڇا ٻڌائجي، باهه جو ٽڪرو هئي، نفيس نازڪ، لاجونت ۽ رنگ پيلائڻ مائل گورو. کوهه وري اهڙا اونها جو ترو نظر ئي نه اچي. نوڙ ۾ ٻڌل چمڙي جو ٻوڪو کوهه ۾ اڇلين پوءِ اٺ کي هو هو ڪن، ته اٺ اڌ فرلانگ کن هليو وڃي. جڏهن ٻوڪو پاڻيءَ ڀريل ٻاهر نڪري ته هڪ مخصوص سريلي جهونگار ڪن ته اٺ پاڻمرادو بيهي رهي. ٻوڪو خالي ڪري اٺ کي سڏ ڪن ته هليو اچي. ماڻهن ٻڌايو ته اڳي ٺاڪراڻيون پاڻ اينديون هيون دلا کڻي. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ اهو رواج جهڪو ٿي ويو، وري جو هڪ مسلمان ميڊيڪل آفيسر هندواڻيءَ سان پيار جي شادي ڪئي ته مورڳو بند ٿي ويو.
صبوح جو دال پوري ۽ سيرو کائي روانا ٿياسون ته اسلام ڪوٽ کان ٿيندا، ٽاڪ منجهند جو اچي ويراواهه جي سرڪاري بنگلي ۾ پهتاسون. اسلام ڪوٽ ۾ مشهور مهمان نواز سيٺ نهالچند زوريءَ پنهنجي اوطاق تي وٺي چانهه بسڪوٽ کارايا. ڏيڍ گرانٺ جيترو سيپڪڙو مڙس پر شينهن وانگر پيو گجي، چي ”مانيءَ کانسواءِ نه ڇڏيندو سانو!“ سڀني چيس ته ”سيٺ ويرواهه ۾ مختيارڪار انتظار ۾ هوندو“ ته چيائين ”بروبر مان به چوان ته مختيارڪار الائي ڪهڙي کپڙتال ۾ آهي، ڀلي وڃو پر موٽندي هت ڊاٻو ضرور ڪجو!“ اهڙو منجهنس ڪو مقناطيس هو جو ماڻهو ازخود ڏانهنس ڇڪجي ٿي ويو ، مقناطيس، ٻيو وري ڪهڙو؟ بس خلوص ۽ نيت صاف سچي، ان کان وڌ ٻيو ڪهڙو مقناطيس.
ويراواهه ۾ اسانجو انتظار پئي ٿيو ۽ سرڪاري آڌرڀاءُ ٿيو. ماني ٽڪي کائي، آهلي پياسين. ٽپهري ڌاري مان اڪيلو پسار تي نڪري پيس. ويراواهه، اهڙي هنڌ آهي جو صاف نظر پيو اچي ته هن هنڌ ٿر پورو ٿيو ۽ پوءِ هيٺالو آهي جو سڪل سمونڊ جي ڏِک پيو ڏئي. اڳڀرو ڪناري ڪناري سان هليس ته عجب وٺي ويم. زمين ۾ وڏا ڳؤرا لوها، لنگر کتل ڏٺم، يقين ٿيو ته ويراواهه بندر هئو جتي غوراب يا ٻيڙا لنگر هڻندا هئا. اهو سمنڊ ئي سڪي ويو ۽ بازاريون بيران (ويران) ٿي ويون. ان هيٺالي ميدان کي پارڪر چون. شام جو ئي روانا ٿي ننگر پارڪر جي سرڪاري بنگلي ۾ پهچي وياسون. ساوڪ، وڻراهه ۽ڪارونجهر جبل ڏاڍو رومانوي ماحول پيدا ڪري رهيا هئا. مختيارڪار الائي هيڊ منشي هو تنهن سان ڪچهري ڪيم. چيائين ته ”سائين هتي ڪامورا ايندي به روئندا آهن ته ويندي به روئندا آهن.“ هيءَ ڪا اهڙي پياري ۽ پيار ڀري زمين آهي جو چنبڙي ٿي پوي ۽ ڇڏڻ تي دل ئي نٿي چوي. چيائين ته ”ڪيترا ڪامورا ته هتي رهي پوندا آهن ۽ پورجڻ به هتي، پسند ڪندا آهن.“ ٻڌايائين ته هتي اهڙو هڪ پرديسين جو مقام (قبرستان) به آهي. پڇيومانس ته ”رڳو سرزمين جي سونهن آهي يا ٻيو ڪجهه به آهي“ ته اکين ۾ شرارتي چمڪ اچي ويس. چيائين ته ”هن بنگلي ۽ شهر وچ ۾ وڻڪار ۾ کوهه آهي. صبوح جو سوير نڪتؤ ته وٺي هلندو سانوَ.“
مان هنئي ئي صبوح جو پسار ڪندو آهيان سو جهٽ هائو ڪيم، صبوح جو هڪ تپيدار آيو جنهن سان گڏ گهمڻ نڪتس. واقعي ڏاڍو پيارو سمو هئو. کوهه تي ناريون هيون پر مان ان لائين جو ماڻهو نه هيس سو اڳڀرو نڪري ڪارونجهر واري پاسي مندرن طرف وياسون. پاڪستان ٺهئي ڇهه سال ٿيا هئا. ننگر ۾ هندو اڃا ڪافي آباد هئا. مندر ننڍڙا، صاف سهڻا ۽ پٿرن ۾ اڪر ٿيل مورتيون هيون. ڏاڍيون سهڻيون مورتيون هيون. تپيدار جي منع ڪرڻ باوجود، مان مندرن ۾ اندر هليو ٿي ويس. هندو ماڻهون مونکي ڀليڪار ٿي ڪئي. ڪن مندرن ۾ ته مون مهاتما گانڌيءَ جا فوٽو لڳل به ڏٺا. تعصب جي باهه پوءِ پنجهٺ جي جنگ بعد لڳي ۽ ننگر ويران ٿي ويو نه ته ٿر ۽ پارڪر ۾ هندومسلمان پاڻ ۾ کير کنڊ هئا.
پوءِ ڪارونجهر تي ٿورو چڙهي اهي تلاءَ ڏٺاسين جن ۾ مينهن جو پاڻي گڏ ٿيندو هو. ڪارونجهر ۾ به واهه جي ڪشش آهي. دل پي چيو ته ڊوڙندو ٽپا ڏيندو منجهس گم ٿي وڃجي. تپيدار منهنجي حالت محسوس ڪندي چيو ته ”سائين هتي چوڻي آهي ته،’ڪارونجهر ري ڪور، مريجي ته به مليجي نا.‘ يعني ڪارونجهر جي وٽ، مرجي ته به ڇڏجي نه.“ موٽي بنگلي تي آياسون ۽ اچي ڪامورڪي لڏي واريون اڙيون ٿڙيون ڳالهيون ٻڌڻ جي وڪڙ ۾ اڙجي وياسون. اهو به ضروري هئو. سڄو پروگرام رٿابندي سان ڪرڻو هو.
يارهين ٻارهين بجي منجهند جو، مون چيو ته ”هلي ڪي مکيھ جايون ڏسجن!“ تپيدار چيو ته ”ٿورو پري محمود غزنوي جي مسجد، تلاءَ ۽ ستين جا آستان آهن.“ هلو هلو ڪري، جيپن ۾ چڙهي ويٺاسين ۽ اڌ مني ڪلاڪ ۾ مسجد شريف وٽ پهچي وياسون. تلاءُ به هئو ۽ مسجد به سهڻي پٿر جي ٽُڪ سان هئي. مون غور سان وڃي ڏٺو ته مسجد اصل ۾ ڪو مندر هئو ڇاڪاڻ ته پيل پاون تي مورتيون گهڙيل هيون جن کي ڌڪ هڻي ڀڳو ويو هو. مسجد به غزنويءَ جي نه، بلڪ گجرات جي محمود بيگڙي جي ٺهرايل هئي. ان هنڌ لڙائيءَ لڳي هئي. ڪجهه ونيون ستيون ٿيون هيون ۽ انهن جون سماڌيون تلاءَ جي ڪپ تي هيون. مان اتي وڃي مٿو اگهاڙو ڪري منٽ ٻه، چپ چاپ عزت سان بيٺو رهيس. مون واري ڪامورڪي سٿ مونتي کلون ڪيون. ڀلي، هر ڪنهن جي پنهنجي سوچ ۽ ظرف، جس هجي انهن جوڌن کي جي سر ڏئي سوڀارا ٿيا ۽ سلام هجي انهن سنڌي سهاڳڻين تي جن پنهنجي جهونجهارن جي سوڳ ۾ پاڻ جلائي ڌارين خلاف مزاحمت جي چڻنگ کي امرتا بخشي. موٽندي ريٻاڙي نسل جا ٻڪرار مليا جن کي صدري جهڙو تهه تهه، پولڪو پاتل هئو، مردن کي سفيد ۽ زائفن کي رنگ برنگي. زائفون سامهون نٿي آيون. هڪ اڳيئي وڏو گهونگهٽ ڪڍيل، وري اوپرا ماڻهو ڏسي، هٽي پري ٿي، پٺيريون ٿي ٿي بيٺيون.
شام جو هڙئي پرزائيڊنگ آفيسر هڪڙي جيپ ۾ ويهاري، سپروائيزنگ تپيدار کي سونهون ڪري، اسان سان گڏ روانو ڪيائون. هڪ کي لاهڻو هو پيلؤ ۾ ٻئي کي ڏانو ڌانڌل ۽ مونکي اسماعيل سنگراسي. رات پئجي وئي سو ڀٽن ۾ ڀٽڪي وياسون. تپيدار صاحب هئو ته تر جو واقف پر هڪ ته رات جو وڳڙو ۽ ڀٽون ڀٽن جهڙيون. جيپ کي اجايا سجايا چڪر کارائڻ لڳو. اتي اچي رات جا ڏهه يارهن لڳا. اوچتو هڪ سڌي رستي تي چڙهي پياسين، تپيدار صاحب خوش ٿي چيو بس رستو هٿ اچي ويو، ڪٿي نه ڪٿي وڃي نڪرنداسين ڊرائيور کي چيائين ته ڀڄاءِ جيپ. مان ٻهراڙيءَ جو ماڻهو ٻيو ته بابا کان ۽ ڳوٺاڻن کان پڇ پڇ ڪري پڇڻ وارو ماڻهو. کڻي جو آسمان ڏي نظر ڪيان ته وڇون صاف نظر آيم. وڇونءَ جو پڇ اوڀر طرف ۽ منهن ڍڍري اولهه طرف ٿيندي آهي. مون ڏٺو ته سر اوڀر پيا وڃون: معنيٰ هندوستان. مون ڊرائيور کي چيو ته گاڏي روڪ. سڀني اعتراض ڪيو پر مان هيٺ لهي سڀني کي سمجهايو. اعتبار نه ڪيائون. پوءِ وري کٽ جا ست تارا ڏيکاريامان، کٽ جي سيراندي وارن ٻن تارن کان سڌي ليڪ ڪڍبي ته وڃي قطب تاري تي بيهندي جو هميشه اتر طرف ساڳي جاءِ تي هوندو آهي. مسافرن ۽ جهازرانن لاءِ قطب نما به انهيءَ ڪري ٺاهيندا آهن جو سمونڊ صحرا ۽ جهنگل ۾ طرفن جو پتو نه پوندو آهي. مون چيو ”ڏسو هي اتر، هي ڏکڻ، توهين سر اوڀر پيا وڃو!“ ته به منهنجي ڳالهه کي وزن ڪونه ڏنائون. خاص ڪري تپيدار صاحب به نه پيو مڃي. چي اوجهڙ کان نڪري ڪٿي ته وڃي ٿانئيڪا ٿينداسون. مون چيو، ”مان ڪونه ٿو هلان، توهين ڀلي ڀارت گهمي اچو!“ مان بئگڙي کڻي لهي پيس ۽ هو ڪمال بي مروتي سان مونکي اوندهه ۽ برپٽ ۾ ڇڏي هليا ويا.
مان رستي تي اچ وڃ ڪندي ٿڪجي پيس. ننڊ به پي آئي. پيئڻ بلا جو ڏهڪاءُ ويٺل هئو سو سمهي ڪير. خيال ڪيم ته بئگڙيءَ تي ويهي رهان. کڻي جو ڏسان ته بئگ وٽ هٿ جي تريءَ جيڏو وڇون، پڇ کي اُڀو ڪيو پيو ڦري. دهلجي ويس. وري اچ وڃ شروع ڪري ڏنم. چوان پيو ته شل ڪو ماڻهو منهن پويم پر ماڻهو مرونءَ جي بانس ئي ڪانه هئي. ماڻهو اڪيلائي ۽ برپٽ ۾، پنهنجي جنس جي ساهواري کي ڏسڻ يا ملڻ لاءِ ڪيڏو آسائتو ٿو ٿئي! اهو شديد احساس ٿيم. ائين ڪندي ڪنهن ايندڙ گاڏيءَ جي روشني نظر آيم. الا! دل بهار بهار ٿي ويم ۽ روشني تي کڙو ٿي بيٺس. گاڏي اچي مون وٽ رُڪي. ڏسان ته چارئي مون وارا يار، ساڳي جيپ ۽ ڊرائيور. لهي پيا ۽ مونکي ويهاريائون ۽ چيائون ته ”وڃي هڪ ڀارتي ڳوٺ ۾ نڪتاسون ۽ ماڻهن چيو ته ڀڄو پوئتي، موٽي وڃو نه ته جهلجي پوندؤ. ڦڙڦوٽ ۾ گاڏي بئڪ ڪري ڀڳا آهيون. بئڪ ڪري معنيٰ ورائي!“ هنن به شڪر ڪيو، مون به شڪر ڪيو. چيومان ته ”اسان کي اتر هلڻو آهي سو قطب تاري کي نظر ۾ رکو ۽ جيڪا واٽ سڄي هٿ تي مُڙي ان تي چڙهي پئو ته پڪ سان پهچي وينداسون.“ هاڻي چئيوان ٻار جيان منهنجو چيو ورتائون ۽ اچي پيلؤ ۾ ڊاٻو ڪيوسين.
ها، وسري ويم. اسان سان ڊپٽي ڪليڪٽر، ڊاڪٽر بوئي خان جو پيءُ به ساڻ هو جو نج ٻهراڙيءَ جو ۽ سوئرن جي شڪار جو شوقين هئو. عجب ته ان کي به تارن سان طرف سڃاڻڻ تي اعتبار نه آيو. صبوح جو مون کي اٺ تي روانو ڪيو ويو. ٻار هئس ته اٺ تي گهڻيئي سفر ڪيا هئم، پر تڏهن ته بابا جي هنج ۾ يا ٿوهي تي پلٿي ماري ويهندو هئس. هاڻي جو جوانيءَ ۾ اٺ تي سفر ڪيم ته ڏاڍو ڏکيو لڳم. هڪ ته ٽنگون ڦاڙي ٿي ويهڻو پيو جو چَڏا گسي گسي ڦٽجي پيا. ٻيو اٺ جي لوڏ ۾ عضوا الوڙجي پيا. شاباس هجي راڻي مينڌري کي جو رات وچ ۾ اٺ تي چڙهي، ڪاڪ ۾ مومل سان ملي، رنگ رليون ڪري موٽي ايندو هو. انهن ماڻهن جا لڱ ڪو رُڪ جا ٺهيل هوندا يا ٿي ويا هوندا. اٺ جي پاکڙي ۾ ٿين ٻه جايون (سيٽون). اڳئين ۾ ويهي اوٺي، مهار اوٺيءَ جي هٿ ۾ جيئن وڻيس تيئن هلائيس. گهوڙي جي هلڻي، دُڙڪي، ٽاپ رلو وغيره ته ڄاڻون ٿا پر اٺ جي هلڻين بابت ڄاڻ ڪونه اٿم. اوٺيءَ کي چيم اٺ هُشاء ته مان لهي پنڌ ٿو هلان. هو ويچارو پريشان ٿي ويو. اٺ بيهاريائين پر هشايائين ڪين. چي ”سائين جيئن چوين تيئن هلايان، باقي پنڌ ڪٿي پڄندين!“ نيٺ چيومانس ته ”ٻئي ٽنگون هڪ پاسي لڙڪائي ٿو ويهان، تون اٺ آهستي آهستي هلاءِ!“ چيائين ”هائو پر پاکڙي کي ڀاڪر ۾ جهلي ويهه نه ته ڪرڻ جو خطرو آهي!“ ائين ڪيم ۽ خدا خدا ڪري اچي منزل ڀيڙا ٿياسين.
مومل، مينڌري ۽ ڪاڪ جي ڳالهه نڪتي آهي ته هڪ ڳالهه ڪندو هلان. ڪي چون ٿا ته ڪاڪ ميرپور ماٿيلي طرف آهي. وڃ ڀيڻي! ڪٿ ماٿيلو ڪٿ عمرڪوٽ يا امرڪوٽ. امر ڪوٽ. بعد ۾ عمر ڪوٽ ٿي ويو هوندو. نالا پيا مٽجن. اڄوڪي جمهوري دؤر ۾ مانٽگومري، ساهيوال ٿي ويو، سيتا مان رحماني ننگر ۽ گدو بندر مان حسين آباد. ڇا ٿو ڪري سگهجي. حڪومت، حڪومت آهي. حڪم ٿيو ته بس.
ماٿيلي واري ڪاڪ ته مون ڪانه ڏٺي آهي. باقي جاتيءَ طرف ڪاڪ محل ۽ نندڪوٽ جا نشان ڏسي آيو آهيان. سائين ميران محمد شاهه مرحوم هڪ دفعي بابا سان ڳالهه ڪئي ته سندن ڳوٺ ٽکڙ ڀرسان ديهه ڪاڪ اڄ به نقشي تي موجود آهي ۽ اتان جي مٽي به ڳاڙهي آهي. مان نه سرزمين تي ويو آهيان نه وڌيڪ تفتيش ڪئي اٿم. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سائين قمرالزمان شاهه ۽ امداد حسيني صاحب کي وڌيڪ خبر هوندي. ڪاڪ کي ڇڏيون ٿا.
ٻي به ڳالهه سُجهي اچيم ٿي. کپري تعلقي ۾ ڀٽ ڀائتي جو وڏو شانائتو وضعدار رئيس هئو حاجي محمد عثمان مري، ننڍو ڀاءُ هئس حاجي محمد اسحاق مري. ٻئي ڀائر رڄ چڱا مڙس، نيڪ ۽ شانائتا ماڻهو هئا. باقي کاڻ جو حاجي محمد هاشم مري ته وڏو استاد هئو. عبدالحق صاحب ٿي آيو سانگهڙ جو ايس ايس پي. حاجي محمد عثمان مريءَ سان ديرينا دوستاڻا تعلقات هئس سو حاجي صاحب سندس شاندار دعوت ڪئي. شاندار معنيٰ شانائتي، نه اڄڪلهه وانگر جو مجرا ۽ شرابخوري ٿئي. عبدالحق صاحب کپري مان لنگهندي مونکي کنيون هليو. نه سوچڻ جو موقعو ڏنائين نه گهرواريءَ سان مشوري جو. بس، وارو! وارو! ويهو سائين ويهو! بس اچو، هلون ٿا. مان به سلوار قميص ۽ چمپل سان سندس سرڪاري گاڏيءَ ۾ ويهي رهيس. هل هلان! هل هلان! ڀٽ ڀائٽي ڪافي پري تعلقي عمرڪوٽ جي سرحد ويجهو آهي. حاجي محمد عثمان اهڙو ته ڀاڪر پائي مليو جو ٿڪ ئي لهي ويا. خلوص، خوشي ۽ عزت ڀريو آڌرڀاءُ ملي ته ان کان وڌ ٻي ڪهڙي نعمت کپي.
رئيس حاجي نبي بخش نظاماڻي نئين، تعلقي ماتليءَ وارو به مليم جنهن جي مرين توڙي عبدالحق سان گهاٽي ياري هئي. منهنجو پراڻو واقفڪار دوست هو. ڏاڍو مخلص ۽ سچو ماڻهو، جيڪو ڪم چئوس، حاضر! حاضر! پيو ڪندو. ڪيئن؟ يا ڇو؟ جهڙا سوال سندس زبان تي ئي ڪونه هئا. بنا چوڻ جي، يارن دوستن جي ڪم ۾ ٽپي پوندو هو. ڪمال منهنجو ننڍو ڀاءُ، عمرڪوٽ جي فرسٽ سب ڊويزن جو اسسٽنٽ انجنيئر هو. ڪمال هئو اهنڊ ۽ اصول پرست، گرم رت وارو ماڻهو اڃا شادي به ڪانه ٿي هئس. اچڻ سان سيد غلام حيدرشاهه ۽ راڻي چندر سنگهه جا واٽر ڪورس ٻڌائين جو اهي غير قانوني طرح ڀڳل هئا. حڪومت مٽي ۽ سيد غلام حيدرشاهه (سائين مظفر شاهه جو والد) وزير آبپاشي مقرر ٿيو. پهريون ڪم اهو ڪيائين جو ڪمال جي بدلي ڪيائين.
حاجي نبي بخش پاڻمرادو وٽس لنگهي ويو ۽ بدلي روڪڻ جو ڏاڍو زور ڀريائينس. پر هن اصل نه مڃيو. رات وٽس رهي پيو ۽ وري ٻئي ڏينهن هن کي زور ڀريائين ۽ ياد ڏياريائينس ته جڏهن خانبهادر وساڻ کيس چوريءَ جي ڪيس ۾ ٿي اڙايو ته عبدالحق ۽ جمال (مون) سندس حق ۾ لوڙيو هو. پر شاهه صاحب اصل نه مڙيو. مان سياستدانن سان ڪافي ويجهو رهيو آهيان ۽ منهنجي اها پختي راءِ آهي ته سياستدان تمام سخت گير، وير وٺو، ۽ اکين جي ديد وڃائي ويهن ٿا. حاجي نبي بخش اهڙو ڏکارو ٿيو جو عمرڪوٽ مان سڌو مون وٽ آيو کپري. ڳالهه ڪندي روئي ويٺو، چي ڀائرن جهڙو دوست، اهڙيون کڻي اکيون ڦيريائين جو ڄڻ سڃاڻي ئي ڪونه! مون آٿت ڏنومانس ته حاجي صاحب مڙئي خير آ، بدلي ڪاموري جو ڏاج آ، وري به انجنيئر ڪري رکندس، ڪو ڪلارڪ يا پٽيوالو ته ڪونه ڪندس.
اتي آٿت آيس. پاڻهئي چيائين ته ”ميرپورخاص ۾ رکايونس؟“مون چيو ”واهه واهه! وري ويو سيد غلام حيدر شاهه ڏي ۽ ميرپورخاص جو آرڊر ڪرائي آيو. اهڙا هئا يار ويس ماڻهو! ياري وري ڪهڙي. منهنجي ننڍي ڀيڻيوئي رئيس روشن علي خان اسراڻ سان حج جي موقعي تي مڪه معظم ۾ مليو هو ۽ ياري پڪي ڪئي هئائين. عبدالحق سان ته اڳ ئي واقفيت هئس جو عبدالحق ٽنڊي محمد خان ۾ ڊي ايس پي رهيو هو. ائين ڪمال ۽ مان به پاڻمرادو سندس دوستيءَ جي وڪڙ ۾ اچي وياسون. باقي هئو نج سون. منجهس ڪا به لالچ يا طمع جي ملاوٽ ڪانه هئي. ڪڏهن ڪو ڪم ڪونه چيائين، جيڪي سو اسان جا ڪم ڪاريون ڪيائين.