5
مان هن معاملي ۾ تمام اونهو هليو ويو آهيان. گهڻن ئي ڪتابن جا پنا اٿلايا اٿم. قرآن الحڪيم، حديث شريف. فقه اڳوڻويون فتوائون ۽ تاريخي حقيقتون جاچيون اٿم ۽ غير جانبدارانه طور تي ڇنڊڇاڻ ڪئي اٿم جڏهن ماڻهو ايمانداريءَ سان ڪنهن مسئلي ۾ ايترو گم (involve) ٿي وڃي ٿو ته ڪيتريون نيون نيون حقيقتون جند ۾ القا ٿيون ٿين. هڪ سچو ۽ ايماندار تاريخ نويس اهڙي حالت مان ضرور گذرندو ۽ پوءِ هو خاموش نه رهي سگهندو. سائين پير حسام الدين شاهه راشدي اهڙو ئي يگانو تاريخدان هو ۽ سچ چئي ڏيندو هو، ڀلي پيا ٻيا ساڻس اختلاف ڪن. مون کي به هڪ ڳالهه سجهي آئي آهي ۽ ور ور ڪري پئي منهنجي ذهن تي مترڪا هڻي.
هڪڙي اتفاقي واقعي کي وٽ وڪڙ ڏئي، هڪ وڏي جليل القدر صحابيءَ لاءِ چيو ويو آهي ته ام المومنين بيبي حضرت عائشه صديقه لاءِ رمارڪ ڏنائين ته ’ان هي الا تسمسه نعلک‘ يعني هيءَ ته توهانجي جتيءَ جي ڪهي آهي. انهيءَ کي ڇڏي ڏيو ۽ طلاق ڏيو الڳ ڪيو. توبه، نعوذ بالله! هيڏي جليل القدر صحابيءَ تي هيڏو وڏو الزام هڻندي لکندڙ کي ڏرڙي ئي ڪانه آئي. آهي اختلافي مسئلو جو نه ڇيڙڻ کپي جو سواءِ گارين ۽ لعنتن جي ٻيو ڪجهه هڙ پلئه ڪونه پوندو. پر ايڏو ڪوڙ ڪيئن هضم ڪيان ۽ ڇو ڪيان؟ صحابي سڳورا، حضور صلعم جو ايڏو ادب ۽ احترام ڪندا هئا جو سندن آڏو ڪڇي نه سگهندا هئا، سو اهو ناممڪن پيو لڳي ته هڪ صحابي سڳورو ايڏي اٻهرائي ڪري، رسول صله کي مشورو ڏئي ته ام المومنين کي طلاق ڏئي ڇڏي جو ان جي حيثيت جتيءَ جي ڪهيءَ کان مٿي ڪانه هئي. ڪنهن ۾ به اهڙي جرئت ڪانه هئي جو رسول خدا صلعم جن کي اهڙي نجي معاملي ۾ چيو وڃي ته پنهنجي زال کي طلاق ڏئي ڇڏ.
ڪتابن مان اهو به صاف ظاهر آهي ته رسول پاڪ صلعم جن ان مشوري تي نه ڪو ڌيان ڏنو نه جواب ڏنو، جنهن جي معنيٰ اها ٿي ته ان مشوري کي ڪا اهميت ڪانه ڏنائون بلڪه ائين به چئي سگهجي ٿو ته ناپسند فرمايائون . ههڙو جليل القدر صحابي سڳورو اهڙي اٻهرائي ڪري اهڙو مشورو ڪيئن ڏيندو جو حضور سرور ڪائنات صلعم کي ناپسند هجي. ناپسند ته پري جي ڳالهه ٿي پر قرآن الحڪيم، الله تبارڪ تعاليٰ جبرئيل عليه السلام ۽ نبي سڳوري صلعم جن ، نه رڳو ناپسند بلڪه ان کي ننديو (condemn ڪيو). سورة النور ۾ واضح فرمايو ويو ته جڏهن ٻڌو هو توهان (اهو افواهه) ته ڇو نه گمان ڪيو مومنن چڱو ۽ چون ها ته هي ته ڪوڙ آهي پڌرو پوءِ جڏهن نه آندائون چار گواهه ته اهي (الله وٽ) ڪوڙا آهن. هي آهي بهتان وڏو، سيکت ڏئي ٿو اوهان کي الله، متان وري ڪم ڪريو اهڙو، جيڪڏهن آهيو اوهين ايمان وارا انهن لاءِ آهي عذاب دردناڪ دنيا ۾ ۽ آخرت ۾.
هاڻي پاڻ انصاف ڪيو ته ههڙي ۽ هيڏي وڏي ڇينڀ الله تبارڪ تعاليٰ طرفان اهڙي وڏي جليل القدر صحابيءَ لاءِ اچي سگهي ٿي ته هي ڪوڙ آهي پڌرو، اوهان ئي ڪوڙا آهيو. متان وري ڪم ڪريو اهڙو جيڪڏهن آهيو ايمان وارا، انهن لاءِ آهي عذاب دردناڪ دنيا ۾ ۽ آخرت ۾.
ظاهر آهي ته اهو جليل القدر صحابي سڳورو نڪي ڪوڙ چوندو، نه پڌرو ڪوڙ ورجائيندو، نڪي مومنن مان خارج هوندو، نه مٿس الله طرفان دردناڪ عذاب نازل ٿيندو دنيا ۽ آخرت ۾ ! نه ئي کيس اسي ڦٽڪا هنيا ويا پڌرو ڪوڙ ڳالهائڻ تي. جيتوڻيڪ نبي سڳوري صلعم هڪ موقعي تي فرمايو هو ته جيڪڏهن سندس پنهنجي ڌي بي بي خاتون جنت علي سلمها، به چوري ڪري ها ته هو ضرور سندس هٿ ڪپائين ها.(عدل، اسلام جو بنيادي رڪن آهي).
صاف ظاهر پيو آهي ته ان جليل القدر صحابي سڳوري، اُم المومنين لاءِ اهڙا لفظ قطعي ڪم نه آندا هوندا. سندس نادان پوئلڳ بغض ۽ عناد خاطر مٿن (صحابي سڳوري تي) بهتان مڙهي، ڪوڙا ۽ بي بنياد جواز گهڙي، صحابي سڳوري کي عام ۽ معمولي ماڻهو جي سطح تي آڻي سندس توهين ڪئي آهي. انگريزي ۾ چوڻي آهي ته ”خدايا مونکي پنهنجي دوستن کان بچاءِ!“
باقي هي ڪهڙا ڪار منهان قبيلائي سردار ساماڻا آهن ۽ هي ڪهڙا ڪوڙا، ڪميڻا، ڪافر، ڪتا هٿرادو پاڻ ننهن چوٽي ڪارا ڪوڙا، غيرتي ساماڻا آهن جي الله، قرآن ۽ نبي ڪريم صلعم جي صاف حڪمن خلاف ڪافر بڻجي بيڏوهي نياڻين، ڀينرن ۽ ونين کي ڪهاڙين مان ڪڍن ٿا. بنا شاهدي جي بنا ڏسڻ جي ۽ رڳو ٻڌ سڌ تي سو به دشمنيون نباهڻ يا ڳپل مال هٿ ڪرڻ خاطر. اهي غيرتي ڪين آهن. ڪافر آهن. ڪميڻا آهن، ڪتا آهن ۽ وڏا بي غيرت، بيشرم ۽ بيحيا آهن جي پنهنجن مائرن، ڀينرن ۽ ونين تي اهڙا بيهودا الزام مڙهين ٿا. جي غيرتي آهن ته پُٽن کي ڇو نه ٿا ڪهن جي پاڻ به ڪارا ٿا ٿين ۽ پرائي نياڻيءَ کي به ڪاري ٿا ڪن. اتي اهڙن بيغيرت ڪتن جي غيرت ڇو نٿي جاڳي؟ معنيٰ ته رڳو ٺڙڪ ٺڳيءَ جو ٺاهه ٺاهي، ڪمزور تي هٿ هلائي پاڻ کي پاڻ غيرتيءَ جي ڪوڙي پڳ ٿا پارائن. حقيقت ۾ وڏا بيغرت، بي شرم ڀاڙيا ۽ بزدل آهن. سندن مڇ جو وٽ ڪوڙو، ڪڌو، ڪميڻپ ۽ ڀاڙيائپ وارو آهي. ڪڏهن ڪنهن پنهنجي پٽ کي ڪارو ڪري ماريوَ؟ پاڻ جيڪي سو هٿ ناٽ ڪري، جرڳو سڏائي، سوين گهنتريون هڻي پٽ کي اڇڙو پڇڙو ڪرائي ڇڏائي ويندا. نياڻي لاءِ ڇو نه ٿا ائين ڪن.
مون ڇاڪاڻ ته هن معاملي تي چڱي چوکي ڇنڊڇاڻ ۽ محنت ڪئي آهي، تنهن ڪري ڀانيان ٿو ته اڳو پوءِ مثال به ڏيندو هلان. جيئن اڄڪلهه قانون ۾ پي ايل ڊي ۾ درج ٿيل هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ جون فتوائون قانون جو درجون رکن ٿيون، بلڪل انهي طرح اوائلي اسلامي دور جون فتوائون نج قانون آهن. نج قانون معنيٰ صرف قانوني حيثيت نه، بلڪه خود قانون جو درجو رکن ٿيون. ياد رکڻ گهرجي ته حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم، نه رڳو حاڪم، قاضي يا مذهبي رهنما، بلڪه خود قانون ڏيندڙ Lawgiver هئا. سندن اٿڻ، ويهڻ ڳالهائڻ ۽ اظهار خيال، قانون آهي، هو ذات ۾ قانون ساز ادارو هئا. هنن جي چوڻي ڪرڻي قانون هئو. سندن فيصلا به قانون هئا.
هاڻي ٻڌو فتوائون انهن کي پي ايل ڊي P.L.D کان مٿي وزن ڏيندئو يا نه؟ هلال بن اميه واري فتوا جو ته مان مٿي ذڪر ڪري چڪو آهيان. جنهن حضور صلعم جن کي اچي پنهنجي اکين ڏٺي شاهدي ڏني ۽ چيو ته يا رسول الله فلاڻو (شرق بن سمهاس) منهنجي زال تي سوار آهي. حضور صلعم جن سندن اکين ڏٺي گواهي کي رد ڪندي فرمايو ته وڃ! وڃي چار اکين ڏٺا گواهه وٺي اچ يا پنهنجي پٺيءَ تي اسي ڦٽڪا کاءُ (زال تي الزام رکڻ جا). اڄڪلهه جا گڏهه دماغ جاهل سردار يا اهي ڪوڙا هٿ ٺوڪيا غيرتي هَنبس ڦوسڙيا جوان، حضور صلعم جن جي اهڙي فيصلي کي بيغيرتو سڏيندا؟ جي ائين ڪندا ته خود ڪافر ۽ قتل لائق ٿي پوندا.
بحث کي ڊگهو ڪبو ته لمبو داستان ٿي ويندو. ان ڪري صرف ٻه ٽي فيصله ڪن فتوائن وارا ڪيس پيش ڪجن ٿا. اڄڪلهه جا ٽرڙا جوان ٽنڊ تي ٽوپي رکي يا آڏو پٽڪو ٻڌي، ڪهاڙي ڪلهي تي رکي پاڻ کي ملڪ جا والي پيا سمجهن، پاڻ کي پاڻ پڏڻ پائيءَ وچان ’غيرتي مڙس‘ جو لقب عطا ڪري، مڇون وٽيندا ۽ ڊاڙ ۽ لٻاڙ ۾ اجايو وات پيا هڻندا ۽ يخي پئي لڳندن. نياڻي ويچاري ماءُ پي جي گهر ملڻ ايندي ته به مڙس کي آڦري وٺي ويندي. ڪهاڙي يا بندوق کڻي ساهرين گهر ويندو ۽ حڪما حڪمي زال کي آرڊر هڻندو ته ”هل گهر، نه ته آنڊا ڪڍي ڇڏيندوسانءِ“ جي زال ويچاري يا سندس ماءُ پي ٿوري آناڪاني ڪئي ته زال ۽ سس ٻنهي کي بندوقون هڻي ماري ايندو ۽ اچي يارن وچ ۾ مڇن کي تاءُ ڏيندو ڄڻ وڏو ڪو ميدان ماريو هجائين. اهڙن ٽيٽيهرن کي موچڙا هڻي ڦاهي نه چاڙهجي ته ٻيو ڇا ڪجي؟
ماءُ پي جي گهر وڃي رهڻ جو مثال مون زور ڪري ڏنو آهي جو هڪ مشهور ڪيس آهي، بريطه نالي عورت جو، جيڪو خود حضور صلعم جو فيصلو ڪيل آهي. هوءَ مڙس وٽ ڪانه ويندي هئي. سندس مڙس مغيث هڪ سٺو ۽ با اخلاق ماڻهو هئو. مغيث جي بريره سان شادي ٿيل هئي پر هوءَ ساڻس ڪانه رهي ۽ سڄو ڏينهن گهٽين ۾ هلندي وتندي هئي. مغيث سندس پٺيان روئيندو آهه و بڪا ڪندو. منٿون ڪندو رهندو هو. حضور صلعم جن بريره کي فرمايو ته ”پنهنجي مڙس ڏي وڃ!“ بريره چيو ته ”ڇا هي حڪم آهي؟“ هي تمام نازڪ سماجڪ ۽ ڪٽنبي ۽ خانگي مسئلو هو جنهن جو اثر سڄي معاشري تي پوي ها. حضور صلعم جن جي نه رڳو حاڪم پر رسول الله به هئا. تن جواب ۾ فرمايو ”نه! صرف سفارش.“ اڳيان به هڪ عورت جو مزاج هئو جنهن جرئت ڪري اهڙو سوال پڇيو هو. حضور صلعم جن جو جواب ٻڌي چيائين ته ”مونکي هن (مغيث) جي ڪا ضرورت ناهي!“ ۽ مڙس ڏانهن وڃڻ کان انڪار ڪيائين. ظاهر ٿيو ته خود رسول الله صلعم جن به ان ڳالهه جي حق ۾ نه هئا ته زال کي زبردستي مجبور ڪري مڙس سان گڏ رهائجي، جڏهن ته زال کي اها ڳالهه سخت ناپسند هجي. پوءِ ڪير ٿيندا آهن هي ڏاڙهيل سردار، وڏيرا ۽ ملان جي حضور صلعم جي فتوا خلاف وتن فيصلا ڪندا ته ”رن کي ڄنڊن کان گهلي موچڙا هڻي مڙس جي گهر ڇڏي اچوس ته ڀلي سڌو ڪريس ۽ ڦيهه ڪڍيس!“ هي ته ٿي زوري زنا ٻيو ڇا.
(ٻيو واقعو) هڪ عورت جميلا حضور صلعم جن وٽ آئي ۽ پنهنجي مڙس ثابت بن قيس لاءِ چيائين ته ”يارسول الله ڪنهن به صورت ۾ مان ۽ هو پاڻ ۾ گڏ نٿا رهي سگهون، جڏهن هو ٻين مڙدن سان گڏ آيو پئي ته مون ڏٺو ته هو سڀني ۾ بندرو ۽ بدصورت هو. خدا جو قسم ته مان هن جي اخلاق يا مذهبي اعمال وغيره جي ڪري نه پر انهي ڪري نفرت ڪريان ٿي ته هو بدصورت آهي. خدا جو قسم ته جيڪڏهن مون کي الله جو خوف نه هجي ها ته مون ڏانهن ويجهي اچڻ تي مان کيس منهن ۾ ٿڪ هڻان ها. مان ڪيتري سهڻي آهيان ۽ ثابت ڪيڏو ڪوجهو آهي. مان هن جي اخلاق تي ڏوهه نٿي ڏيان پر مان ڊڄان ٿي ته اسلامي اخلاق جون حدون نه اورانگهيان!“ رحمت العالمين صلعم ثابت بن قيس کي گهرائي چيو ته ”جيڪو باغ تو هن کي ڏنو هو سو واپس وٺ ۽ هن کي طلاق ڏي!“
اڄڪلهه جي سماج ۾ جيڪڏهن ڪا عورت ائين بيڌڙڪ چوي ته متان مونکان ڪو غلط ڪم ٿي وڃي ته هوند ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏينس. جميلا رڳو اهو عذر ڏنو ته سندس مڙس ڪوجهو آهي ۽ کيس نٿو وڻي ايتري قدر جو هو کيس ٿُڪ نه هڻي ڪڍي! حضور صلعم سندن مڙس ثابت بن قيس کي گهرائي فرمايو ته هو زال کي آزاد ڪري (طلاق ڏئي ڇڏي) عورت زاد واريون مايون سڳوريون بيلاڳ نعرا هڻڻ بجاءِ پنهنجا اسلامي حق طلبين ته اهو سندن حق ۾ بهتر آهي. پر ڇا ڪجي! زميني حقيقت اها آهي ته هن مڙداڻي ۽ مُلائي معاشري ۾ نڪي ڪير سندن ٻڌندو، نه پٺڀرائي ڪندو. هڪ جمال ابڙو حاضر آهي. پوءِ ڀلي سوري چڙهي وڃي. پوئتي ڪونه موٽندو. ڪونه موٽندو. پر ڇا ڪجي هاڻي پوڙهو ٿي ويو آهيان. هڏ ساٿ نٿا ڏين. عجب آهي جو فوجي پريڊ ڪبي هئي، ميلن جا ميل ڊوڙبو هو. گرمي مينهن ۽ گپ ۾ ڪاهي پئبو هو. وڏن وڏن ٽسينگن کي منهن تي ست سري ٻڌائبي هئي. اسڪول ۾ به ائين ڪاليج ۾ به ائين وڪالت ۽ سياست ۾ به ائين نوڪري ۾ به ائين، اڄ به زبان ۽ قلم آزاد ۽ لاپرواهه اٿم پر جسم ساٿ نٿو ڏئي، جيڪي حال حاضر! سچ جو ساٿ، سر ڪپائي به ڏبو. ڊاڙ ناهي آزمائي ڏسو.
تمام وڏي حيرت جو مقام آهي جو چوڏهن سو سال اڳ عرب جي جاهل ۽ قبائلي سماج ۾ جتي ڌيئرن کي جيئري پوريو ويندو هو اتي اهڙو ڌماڪيدار اعلان ۽ حڪم نامو جاري ڪيو وڃي ته ”جيڪڏهن توهانجيون عورتون ڪن ٿيون (اهڙو فعل) شاهد آڻيو چار، پوءِ اهي جيڪڏن شاهدي ڏين ته پوءِ جهليو انهن (عورتن) کي گهرن ۾ جيسين اچي مٿن موت يا ڪري الله انهن لاءِ ٻيو رستو، بيشڪ! الله آهي تو بهه قبول ڪندڙ ۽ وڏو مهربان. (سورة النسا رڪوع 3 آيت نمبر 16 کان 21) چار شاهد شاهدي ڏئي وڃن پوءِ به رکو اهڙين عورتن کي گهرن ۾ معنيٰ ته سچي ثابتي ملڻ کانپوءِ به کين گهرن ۾ رکو ۽ سڄي عمر سندن کاڌ خوراڪ ۽ پوشاڪ جو ذمو به مڙد تي! هاڻي ڇا چوندا اهي ڪوڙا هٿ ٺوڪيا غيرتي؟
ناولن ۾ ۽ هندستاني فلمن ۾ اهڙي هڪ واقعي کي اجاگر ڪري ڊرامائي انداز ۾ پيش ڪري، اهڙي مڙد کي مها پرش يا ڀلومانس ڪري پيش ڪيو ويندو آهي ۽ ان کي هڪ عجوبو سمجهيو ويندو آهي، هتي ته هڪ مذهبي ۽ مقدس ڪتاب ۾ لکت ۾ اهڙو فرمان جاري ٿيو پيو آهي. هي ته عام معافي نامو ٿيو، ڪو عجوبو ناهي. چئلينج آهي. سڀني مذهبن ۽ مذهبي ڪتابن کي جن اهڙو فراخ دلانو فرمان جاري ڪيو هجي. اها ٻي ڳالهه آهي ته خود مسلمانن انهي فرمان کي ذهني طور يا دلئون اڃا قبول نه ڪيو آهي. صديون گذرڻ باوجود اسان اڃا شري رامچند واري دور مان ڪونه نڪتا آهيون. اڃا وحشي مرون جيان وڄ ڪڍيون بيٺا آهيون.
سعودي حڪومت اهو ڪارنامو ڪري ڏيکاريو آهي. مونکي پنج ڇهه دفعا سعودي عرب وڃڻ جي سعادت نصيب ٿي چڪي آهي. اتي سنڌي ماڻهو تمام گهڻا آهن. جده ۾ مڪه معظم ۾، مدينه منور ۾، رياض ۾، بلڪه هر شهر ۾ گهڻو تڻو پورهيت ۽ هنر مند آهن، پڙهيل لکيل به آهن جيڪي چڱن عهدن تي فائز آهن يا ڌنڌا ڌاڙي ڪن ٿا. کانئن معلوم ٿيو ته ڪوئي عرب سڳورو اوچتو گهر ۾ داخل ٿيو ۽ ڪنهن غير مڙد کي زال سان گڏ ويٺل ڏٺائين ته چپڙي ڪري ٻاهر نڪري بيهندو. غير مڙد به آرام سان فارغ ٿي منهن ڪپڙي سان لپيٽي نڪري ويندو! تهان پوءِ حقيقي مڙس گهر ۾ داخل ٿيندو ۽ ٻڙڪ به ٻاهر نه ڪڍندو. منهنجي خيال ۾ اهو انهيءَ ڪري آهي جو اتي قانون جو نفاذ سختيءَ سان ٿئي ٿو. جي ٿو مڙس ڪڇي ته اسي لڪڻ به کائي، زال به وڃائي ۽ بدنامي جو ڍنڍورو به پوي. مٺي به ماٺ، مٺي به ماٺ. اهڙو مڙد نهايت شريف ۽ مثالي ماڻهو چئبو. ان ۾ ڪا بيغيرتيءَ جي ڳالهه ڪانه آهي. هي سنئون سڌو قرآني حڪم آهي ته: جيڪڏهن توهان جون عورتون ڪوئي معروف ناپسنديده فعل ڪن ته چار گواهه طلب ڪيو ۽ اهي گواهي ڏئي وڃن ته رکو انهن عورتن کي پنهنجي گهرن ۾ جيسين الله انهن لاءِ ڪا راهه ڪڍي. (النسا، آيت نمبر 16 کان آيت نمبر 20) ۾ وڌيڪ فرمايو ويو ته جيڪڏهن اهي ”کلم کلا“ بدي ڪن ته ان لاءِ اڳ ۾ حڪم اچي چڪو آهي. توهان انهن سان سٺو سلوڪ ڪيو. جي توهان اهو ناپسند ڪيو ته به ياد رکو ته اهو بلڪل ممڪن آهي ته جنهن ڳالهه کي توهان ناپسند ٿا ڪيو. الله ان ۾ گهڻي بهتري پيدا ڪري. هي قرآني حڪم آهن. چٽا چٽا. دنيا جو ڪو به سڌريل ملڪ ايڏو لبرل(فراخدل) هجڻ جي لٻاڙ نٿو هڻي سگهي.
سعودي عرب حڪومت ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته قرآني حڪم توڻي رسول الله صلعم جا فيصلا بلڪل عمل جوڳا آهن ۽ سڄي دنيا اهوئي رستو وٺندي. باقي مغربي ملڪن ڪوڙي واويلا ڪري اسلام ۽ مسلمانن کي بدنام ڪرڻ خاطر ڪوڙا افسانا گهڙي، ڪوڙيون فلمون ٺاهي رڳو پنهنجي اندر جي باهه ڪڍي آهي. هڪ شهزاديءَ کي قتل ڪرڻ واري فلم به نسورو ڪوڙ هو ۽ جاچ ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته اهڙو ڪو به واقعو ڪونه ٿيو هو. نه ان شهزاديءَ جو نالو نه ان مڙد جو نالو پتو يا ائڊريس ڏني وئي. نه اهڙو ڪو رڪارڊ (لکپڙهه) يا ڪنهن قاضيءَ جي فتوا يا قاضيءَ جو نالو، نه وري ڪورٽ ڪچهريءَ جو هنڌ ڳوٺ يا شهر ٻڌايو ويو. سعودي عرب ۾ اهڙيون سزائون کلئي عام جمعي نماز کان پوءِ مسجد جي ٻاهران دروازي جي ڀرسان ڏنيون وينديون آهن. لڪ ڇپ آهي ئي ڪانه. سزا جو هڪ اصول اهو به آهي ته عام خلق کي خبر پوي ته انصاف ٿئي پيو، انصاف جو اهو اصول آهي ته انصاف نه رڳو ٿيڻ کپي پر ڏسجڻ ۾ اچي! رومن لا ۽ جورس پروڊنس (jurisprudence) جو به اهوئي بنيادي اصول آهي. جورس پروڊنس جو اهو ساڳيو اسلامي اصول آهي ته ڀلي نوانوي ڏوهاري ڇٽي وڃن پر هڪ بيگناهه کي سزا نه اچڻ کپي! انهي اصول جي پوئواري لاءِ شاهدي ۽ ثابتين جا اصول سخت ڪرڻا ئي پوندا. انهيءَ ڪري ڪو عجب ناهي جو زنا جي حد جاري ڪرڻ لاءِ اهڙا سخت اصول رکيا ويا جو ڪنهن کي ڪارو ڪرڻ ذري گهٽ ناممڪن بڻجي ويو.
اسان وٽ ماڻهن ۾ سزا ڏيڻ جو هڪ جنون پيدا ڪيو ويو آهي. اهو سڀ مارشل لا جي مهرباني آهي. فوجي ماڻهوءَ جو ذهن رڳو هڪ چِيلي تي ٿو هلي ۽ سندن آڱر هر وقت بندوق يا پستول جي گهوڙي (ٽرگر) تي هجي ٿي. هاڻي ته قبولداري (confession) کي آخري ۽ پڪي ثابتي سمجهيو وڃي ٿو. ٻيو ته ٺهيو پوليس آڏو قبولداري کي به وزندار سمجهيو وڃي ٿو. حالانڪه اهو بلڪل غلط ۽ شهادت توڙي اسلامي اصولن جي برخلاف آهي. مون پنهنجي ڪٿا ۾ ڪنهن هنڌ اڳيئي ذڪر ڪيو آهي ته هڪ جوابدار هيٺين توڙي مٿين ڪورٽ ۾ قبولدار ٿي رهيو هو ته هن ڪنهن شخص جو واقعي قتل ڪيو هو. عين ان وقت هڪ ماڻهو ڪورٽ ۾ اچي نڪتو ۽ چيائين ته هو مقتول ڪونه هو ۽ جيئرو جاڳندو ڪورٽ آڏو حاضر بيٺو آهي. هيءَ ڪا ڪهاڻي ناهي پر آل انڊيا رپورٽر AIR ۾ درج ٿيل قانوني واقعو آهي. محض قبولداري تي ڀاڙڻ بلڪل غلط آهي.
حضور صلي الله عليه وآلھِ وسلم وٽ هڪ شخص حاضر ٿيو ۽ چيو ته ”يا رسول الله ﷺ مون کان زنا ٿي آهي مون تي حد جاري ڪيو!“ سرور ڪائنات صلعم جن منهن مبارڪ ڦيرائي ٻئي طرف ڪري ڇڏيو ته ان شخص ٻئي طرف لڙي وري به چيو ته يا رسول الله مون کان زنا ٿي آهي مون تي حد جاري ڪيو. وري به حضور صلعم جن ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري منهن ڦيرائي ڇڏيو. معنيٰ ته قبولداري جي همت افزائي نه ڪئي وئي ۽ سترپوشيءَ کي وڌيڪ اهميت ڏني وئي. ان شخص جو نالو ۽ ڪتاب جو حوالو ڏيڻ لاءِ مون کي سڄو ڏينهن لڳي ويندو ان ڪري ائين نٿو ڪيان. اڄ ڪلهه جي دور ۾ ته موچڙا هڻي، نازيبا طريقا اختيار ڪري زوريءَ ماڻهن کان قبولداري ورتي ٿي وڃي.
حضرت عثمان رضي الله تعالي عنه جو به واقعو آهي ته هڪ عورت مسجد نبوي ۾ اچي چيو ته ”يا اميرالمومنين مون کان زنا ٿي آهي مون تي حد جاري ڪيو.“ حضرت عثمان حڪم ڏنو ته ”هن عورت کي مسجد مان ڪڍي ڇڏيو!“ هوءَ عورت وري ٻئي ڏينهن به اچي وارد ٿي ۽ ساڳيو مطالبو دهرايائين. حضرت عثمان رضي الله تعاليٰ عنه وري به کيس مسجد مان ڪڍائي ڇڏيو. هي مستند تاريخي واقعا آهن. جي صاف ظاهر ڪن ٿا ته اهڙي صاف قبولداري کي نظر انداز ڪيو ويو ۽ معاشري ۽ سماج جي ڀلائي خاطر ستر پوشيءَ کي ترجيح ڏني وئي. هت سنڌ ۾ به ائين ٿيندو هو ته چار وڏڙا گڏ ٿي مٿا ميڙ ڪري ويهندا هئا ۽ ”ڍڪي ڀلي!“ جو فيصلو ڪري اعلان ڪندا هئا ته ”بابا هرڪو نياڻين سياڻين وارو آهي، ڪوڙن افواهن تي ڪن نه ڌريو.“ هاڻي الائي ڪهڙو واءُ وريو آهي جو نوس نوس ڪندا وتن ته ڪو بهانو ملي ته غيرتيءَ جي ڪوڙي پڳ ٻڌئون ۽ دشمن کي به هيسائي کانئس ڏنڊ يا سڱ وصول ڪيون. نوس نوس ڪير ڪندا آهن سو سڀ ڪو ڄاڻي ٿو.
قرآني حڪم ته جيڪا عورت ڪري ’کلم کلا‘ بدي، ته ان کي گهرن ۾ جهلي رکو يا روڪي رکو، ان تي به عمل ٿيندو هو. هت اسان جي ملڪ ۾، اسين ننڍا هوندا هئاسين، يعني پنجاهه سٺ سال اڳ، ته مون پاڻ اهڙا واقعا ڏٺا ته سردار يا راڄن جو چڱو مڙس فيصلو ڏيندو هو ته ”ڪاريءَ کي سندس ڪوٽ ۾ پهچايو وڃي“ پوءِ ان حڪم تي عمل ٿيندو هو ۽ اها عورت هميشه لاءِ سردار يا تر جي چڱي مڙس جي ڪوٽ ۾ سڄي عمر لاءِ داخل ٿي ويندي هئي. کيس کاڌ خوراڪ، ڪپڙو، لٽو، هنڌ بسترو، گهر ڀاتي جيان ملندو هئو. گهر ڀاتي بڻجي پنهنجي روش سان هوءَ آهستي آهستي عزت ڀريو مقام حاصل ڪري ويندي هئي ۽ هڪ سود مند حياتي گذاريندي هئي. نياڻين کي اٿڻ ويهڻ جا آداب، گفتگو جا انداز، مهمانن جي آدرڀاءُ ۽ طعام تيار ڪرڻ ۽ سجائي اوطاقن ۾ موڪلڻ جا طور طريقا سيکارڻ، بيمار ۽ ڳورهاري عورت جي تيماداري ۽ ٻچن جي پالنا جا ضروري طريقا سمجهائيندي هئي، ڀرت ڀرڻ، رلهيون ۽ سوَڙون سبڻ ۽ ڳنڍ ٽوپو به سيکاريندي هئي. مطلب ته هوءَ سودمند ۽ عزت ۽ سک ڀري زندگي گذاريندي هئي. وڏڙين سان دوستي ۽ ننڍن سان شفقت ۽ پيار سندس زندگي کي ڀرپوربڻائي ڇڏيندو هو. مون اهڙيون عورتون ڏٺيون مٿانئن ڪارنهن جو ٽڪو به صفا وسري ڌوپي ويندو هو. ڪڏهن ته ڪوٽ اندر کين ڪنهن گهرو نوڪر سان پرڻائي به ڇڏبو هو ۽ سکي زندگي گذاري وينديون هيون. انهي جي معنيٰ ته قرآني حڪم ته کين گهرن ۾ روڪي رکو ۽ ساڻن سٺو سلوڪ ڪيو، بلڪل عمل جوڳو حڪم هئو ۽ ڏاڍو چڱو هو. ائين ٿيندو اسان پاڻ ڏٺو. هاڻي الائي ڪهڙو واءُ وريو آهي جو عام ماڻهن مان ته ٺهيو پر سردارن ۽ راڄن جي چڱن مڙسن مان به مهر نڪري وئي آهي. وڏو سبب بي علمي، جهالت، قرآني حڪمن کان اڻڄاڻائي، هنسڪ سوچ ۽ سماجڪ ٽوڙ ڦوڙ آهي. ملان، وڏيرا ۽ پڙهيل لکيل نوجوان، جيڪڏهن وڏي واڪ عفو ۽ درگذر جي ڳالهه ڪن ۽ ڍڪ ڍڪڻ جي تلقين ڪن ته هوند ان ڪارو ڪاري جي ڪني بيهوده ۽ بيغيرت رسم کي ٻنجو اچي وڃي. پر افسوس جو مون ڏٺو آهي ته پڙهيل لکيل نوجوان ان ڪوڙي هٿرادو غيرت کي هٿي ڏيڻ ۾ جيڪي سو ٻه ٻه هٿ پيا اڏامن ۽ اسان کي بيغيرت سڏين ۽ سمجهن. الله هدايت ڏيئن، شال سمجهن.
لک شابس هجي جتوئين جي لٺ سردار، سردار امام بخش خان جتوئي کي جنهن علي الاعلان اخباري بيان ڏنو ته هو ڪاري کي مارائڻ نه ڏيندو آهي. شال ٻين سردارن ۽ نيڪ مردن ۾ به اهڙي جرئت اچي. اسان سانگين جي سردار، مير غلام محمد خان سانگي به ائين ڪيو. هڪ سانگي عورت ڪنهن جماليءَ سان ڀڄي وئي هئي، سانگين ۾ تاءُ هئو ۽ خون خرابو ٿيڻ وارو هئو. سردار صاحب مون کي نمائندو بڻائي سردار محمد بخش جمالي ڏانهن موڪليو ته ٻانهن ورائي ڏئي، جمالين جي سردار سرداري ڪئي ۽ چيائين ته ”ٻانهن ڪٿي پهچايان؟“ مير صاحب (اسان جي سردار) چيو ته ”سندس ڪوٽ ۾!“ حڪم جي تعميل ٿي ۽ ٻانهن ڪوٽ جي تحفظ ۾ اچي وئي. کيس مارائڻ ڪونه ڏنائين ويهه سال گذري ويا آهن. گهر ڀاتياڻي ٿي وئي هوندي.
ڀائرو ذرا سوچيو ته جيڪڏهن ڪارو ۽ ڪاري مارڻ جو اصول باقاعدي قائم ڪجي ته سڄي دنيا ۾ ٿرٿلو مچي ويندو. ٻيلي ڏاها ٿيو! پاڻ کي کلڻ هاب نه ڪرايو. انهي اصول تحت، سنڌ ۽ پاڪستان ته ڇا پر سڄي دنيا جا سـٺ ستر سيڪڙو مڙد توڙي عورتون ڪسجي ويندا. گهر گهر مان ڪاري نه، ته به هڪڙو ڪارو نڪري ايندو، انگ اکر ائين ٿا چون. پوءِ ڇا سڄي دنيا جي سٺ ستر سيڪڙو آبادي ڪهائي ڇڏيندا؟ تازو لاڙڪاڻي جي هڪ سردار بيان ڏنو آهي ته ”ڪارو يا ڪاري کي ماربو نه ته ٻيو ڇا ڪبو؟“ ڇا اهو سردار صاحب ٻڌائيندو ته هو خود ڪارو آهي يا نه؟ پوءِ ڪسڻ قبول ڪندو؟ چوڻ سئولو آهي پر اصول ۽ قاعدو ٺاهي لاڳو ڪرڻ ناممڪن آهن. اهڙي لٻاڙ ئي نه هڻجي جنهن سان نه رڳو جيءُ جوکو هجي پر سڄي انسان ذات لاءِ وڏو هيبت ناڪ هاڃو هجي.
قرآني ۽ اسلامي حڪم احڪام ڇا به هجي پر ڇا ڪجي؟ هر ماڻهوءَ ۾ هڪ جانور لڪو ويٺو آهي. ماڻهو خود ئي هڪ جانور آهي. سچي ته مان به هوند اهڙو ڪڌو ڪم ڪري وجهان. اندر ۾ جيڪو مرون لڪو ويٺو آهي اهو نيٺ ته وڄ هڻندو، جيسين ان مرونءَ کي نه ماربو تيسين ماڻهو، ماڻهو نه ٿيندو، نڪي منجهس ماڻهپو ايندو. اسين مشرقي ماڻهو اڻ سڌريل سڏيا ٿا وڃون، پر مغربي دنيا جي سڌريل ماڻهن جا افعال به اهي ساڳيا آهن. هو سائنائيڊ جو زهر (پوٽيشم سائنائيڊ) يا ٻيو ڪو طريقو ائڪسيڊنٽ وغيره يا ٻڏڻ جو طريقو استعمال ڪري، پنهنجو بڇڙو ڪم لڪائي ٿا وڃن ۽ عزت ۽ شهرت کي به ٽِڪو لڳائڻ کان صاف بچي ٿا وڃن. هت، توڙي اتي، عورتون به مڙسن کي اهڙن طريقن سان مارين ٿيون. هو به انسان آهن ۽ سندن اندر ۾ به هڪ مرون وڄ ڪڍيون ويٺو آهي.
ميهڙ ۾ سب جج هو سيد عبدالرحمان شاهه جو بعد ۾ هاءِ ڪورٽ جو جج به ٿيو. هڪڙي زائفان ڀڄي وئي هئي ۽ يار سميت گرفتار ٿي آئي. هن اهو ڪيس چئمبر(جج جي نجي ڪوٺڙي) ۾ ويٺي ئي سڏايو. فريادي يعني مائيءَ جو مڙس ٺاهوڪو جوان هئو ۽ جوابدار کڳوٽي جهڙو بڇڙو ۽ بي ڊولو هئو. حيران ٿي، ٻنهي مڙدن کي ڪڍي، مائيءَ کي چيائين ته ”ههڙو ٺاهوڪو مڙس ڇڏي هوءَ ان کڳي سان ڪيئن ڀڄي وئي!“ مائي نهايت ڊٺائي سان جواب ڏنو”صاحب، پرائي ڀاڄي مٺي لڳندي آهي نه؟“ چپ ڪرائي ڇڏيائين. مڙدن جو به اهڙو ئي منهن ڪارو آهي. پنهنجيون پاڪ صاف جويون ڇڏي ڪِنَ جهڙين ڌپ وارين ڌوتل دکين تي اونڌا ٿيا پيا هوندا. انساني فطرت آهي، اجايو اهڙيون ڳالهيون لکجي ويون. انسان، سمجهه ڀريو جانور آهي کيس پاڻ تي ضابطو رکڻ کپي ۽ ننڍي وڏي بڇڙائي تي ڪن لاٽار ڪرڻ سکي. اشرف المخلوقات هجڻ جو عملي ثبوت ڏئي. نه ته جانور جو جانور ئي رهندو. ان کي انسان چوڻ، انسانيت جي توهين ٿيندي.
ڏسو، قيامت جي نشانيءَ مان ڪٿي جو ڪٿي وڃي نڪتاسون. وڃي ڪارو ڪاري تي پهتاسون. چڱو ٿيو، هڪڙو تمام اهم مسئلو مڪمل ڇنڊ ڇاڻ بعد بلڪل چٽو ٿي بيٺو ته اهو نه غيرت جو سوال آهي، نه اسلام جو، نه شريعت جو نه معاشري جو بلڪه اها هڪ ڪڌي شرارت آهي، هٿ ٺوڪيل حرامين جي، جيڪي هونئن ته ننهن چوٽيءَ ڪارا آهن، پر هڪ کن ۾ ڪنهن نياڻي کي ڪهي، اڇڙا پڇڙا ٿي ٿا وڃن ۽ مڇون مروٽي ٿا هلن، اهڙن کي نندڻ ۽ ٿُـو! ٿُـو! ڪرڻ نهايت ضروري آهي. واڪا ڪرڻ مون وس، ٻڌڻ ڪم ٻروچ جو. رڳو واڪا ڪرڻ نه، بلڪه بانٺا کڻڻ جو وقت اچي ويو آهي. هونئن هي معاشرو ڪونه سڌرندو، ڪونه سڌرندو، چوندا آهن ته ننهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڪم نه آڻجي! پر جي ننهن سان نه ڇڄي ته پوءِ ته ڪاتي ڪم آڻڻ ضروري ۽ تمام ضروري ٿي ٿو پوي. رسول بخش پليجي جي تقرير ٻڌندي مونکي هڪ صاحب چيو ته ”پليجي صاحب جي لکڻي توڙي ڳالهائڻ اهڙو آهي جو ڄڻ رهنڊون ٿو پائي ۽ رهڙون ٿو ڏئي!“ مون چيو ته ”ذمو به اهڙو کنيون اٿائين جو رهڙون ۽ رهنڊون ته ڇا، کيس لٺيون بانٺا کڻي، هن ستل قوم کي جاڳائڻو پوندو جا هڪ بيماري ڪانه، سوين مرضن ۾ ورتل آهي. تنهن ڪري نه رڳو سيون ۽ انجيڪشنون هڻڻيون پونديون پر جهير ڏيڻا پوندا!“
سو سائين اهو سائنسي طرح ثابت آهي ته جانور(حيوان) ڳالهائي سگهن ٿا، بلڪه انساني عضون جي بئنڪ طور به ڪم اچي سگهن ٿا. هاڻي جو ڪنهن چڱي ڀلي صحتمند ماڻهو جي حادثي ۾ مرڻ جو انتظار ڪرڻو ٿو پوي ته جيئن سندس اکيون، بڪيون يا دل ڪڍي ٻئي ماڻهوءَ ۾ پيوند ڪري وڌيون (transplant) وڃن. ان جي ضرورت ئي ڪانه ٿيندي. انساني دل، بڪيون وغيره هٿرادو طرح (clone) ڪلون ڪري جانورن ۾ پيدا ڪري، اهڙا جانور هڪيا حاضر وڪڻي سگهجن ٿا. سائنسدان چون ٿا ته ”ان لاءِ سڀ کان بهتر جانور سوئر آهي!“ هاڻي سائين، مسلمان ڪيئن سوئر جي دل وجهرائيندو؟ هي ته وڏي گڙ ٻڙ ٿي وئي. شرعي عالم سڳورا وڏي ڳنڀير آزمائش ۾ پئجي ويندا ۽ ڪونه ٺهي، ڪونه ٺهندا. ماڻهو پيو مري ۽ عالم سڳورا پيا بحث ڪن. مان پنهنجي سر، سوئر جي دل وجهرائڻ لاءِ تيار ٿي ويندس. يقين اٿم ته مان ساڳيو جمال ئي رهندس ۽ نمازون به پڙهندو رهندس. منهنجو دين ڌرم نه پليد ٿيندو نه ٽٽندو. مان چاهيندس ته علامه غلام مصطفيٰ قاسمي جهڙو وڏو عالم به ڀلي اهڙي دل وجهرائي ۽ زندهه رهي. علامه صاحب کي جيڪڏهن اها ڳالهه ناپسند هجي ته مان اڳواٽ معافي وٺي ٿو ڇڏيان. پر وري ورجايان ٿو ته هو ڪنهن به صورت ۾ زندهه رهي. اسان کي سندس ضرورت آهي. پوءِ ڀلي الله سائين وٽ اهو عذر پيش ڪري ته سندس عقيدتمندن، زور زبردستي، ائين ڪيو. اسان کي ڪانه ملندي. سزا، نيت تي آهي ۽ الله وڏو رحمان، رحيم ۽ خيري آهي، معاف ڪري ڇڏيندو. علامه صاحب کي زندهه رکڻ مسلم امت جي وڏي خدمت ٿيندي، اجر ملندو.
اسلام اَنٽ تي چڙهي ويو آهي. سو لهي نٿو. حسن مجتبي، هڪڙا ٻه يورپي محقق مون وٽ وٺي آيو ته ”توهان سان جديد دور جو پڙهيل لکيل صوفي ٿو ملايان!“ مان نه مذهبي عالم آهيان نه صوفي سالڪ. اهي وڏا درجا ۽ منزلون آهن ۽ مون ۾ اهڙو افعال ڪونهي. هو يورپي محقق، ڪو تحقيق ئي صوفي مت (صوفي ازم) تي ڪرڻ آيا هئا. مون اٿندي ئي کين اسلام جي بين الاقواميت ۽ انسان ذات سان محبت بابت ننڍو ليڪچر ڏيئي وڌو، اهو به کين چيم ته يورپي ڪرستان ۽ يهودي اسلام سان بغض ۽ عناد رکن ٿا. تنهن ڪري اسلام ۽ مسلمانن تي ڪٽرپڻي ۽ مذهبي جنونيت جو الزام هڻن ٿا. هڪ لفظ کڻي گهڙيو اٿن بنياد پرست (fundamentalist) جو هندن، يهودين ۽ ڪرستانن ۾ گهڻو گهڻو وڌيڪ آهي. مسلمانن تي اهو ٺپو هڻڻ لاءِ ٽي وي تي رڳو اهو پيا ڏيکاريندا ته مسلمان نماز پيا پڙهن ۽ دعا گهري منهن تي هٿ پيا ڦيرائين. ڪرستانن جو پوپ يا ٻيا پادري لالٽين کنيون پيا لوڏيندا يا پاڻي ڇٽڪائيندا ته اهو به ڪجهه ڪونه آهي. يهودي ڀت سان مٿو لڳائي روئندا ته اهو به ڪجهه نه آهي. هندو ته الائي ڇا ڇا ٿا ڪن. رڳو نيپال مان گهمي پاڻ ڏسي اچو. هزارين ته اٿن ديويون ۽ ديوتا جي پيا شاديون ڪن. وڙهن ۽ ويڙهائن، ته به ڪا ڳالهه ناهي! باقي مسلمان آهن ڪٽا ۽ بنياد پرست. اها ته آهي سڌي سنئين (حرامپائي) ٻه اکيائي. هو صاحب هڪ ٻئي کي ڏسڻ لڳا پوءِ مون کان سوال ڪيائون ته ”صوفي ڇا هي، صوفي ازم ڇا آهي؟“
مون جواب ڏنو ته اهو آهي نج اسلام ڇاڪاڻ ته اسلام انسانيت جو درس ٿو ڏئي. هندو مسلمان، ڪرستان، يهودي جو فرق مٽائي ٿو ڇڏي. سڀ انسان ڀائر آهن ۽ عزت وارو رڳو اهو آهي جيڪو چڱا ڪم ٿو ڪري. قرآن ۾ آهي ته جنهن هڪ جِيوَ کي قتل ڪيو تنهن ڄڻ سڄي انسان ذات کي قتل ڪيو. اها آيت سڳوري به پڙهيم ته من قتل نفس، فقتل الناس جميعا. حديث سڳوري به آهي ته ”اي ڪعبه (ڪعبته الله شريف) تنهنجي ڪيڏي نه عظمت ۽ حرمت آهي، پر هڪ انسان جي عظمت ۽ حرمت توکان وڌيڪ آهي“ انسان ذات جي حق ۾ ايڏي وڏي فتويٰ ٻڌي هو صاحب وائڙا ۽ ڪجهه ڪجهه بي يقينيءَ جي ڪيفيت ۾ نظر آيا. هنن کي هو مون کي سوڙهو گهٽڻو سو وري به چيائون ته ”صوفي بابت ٻڌاءِ!“
مون چيو صوفي آهي لاڪوفي ۽ آزاد منش. جيئن وڻيس تيئن ڪري، رڳو خلق جو ڀلو گهري ۽ ڪري. ڀلي ڏاڙهي مڇون ڪوڙائي، تماڪ واپرائي، اڌ اگهاڙو رهي پر ڪنهن سان نفرت نه ڪري، نه دل رنجائي. لاڪوفي جو مطلب ئي اهو آهي ته هو ڪنهن خاص گروهه سان وابسته نه آهي. هنن صاحبن مون کي منهن تي ڦهڪائي ڏنو ته ”توهان ۾ به ڪيئي گروهه آهن. خاص ڪري شيعا ۽ سني جي هڪٻئي جا سخت مخالف آهن!“ ڏسو! مينهن سڄي ڪاري، ڳئون کي چوي هل ڙي پڇ ڪاري. ٽيڏي پسي ٽي، ته ٻئي جو ڪهڙو ڏوهه. چيم ”صاحبو توهان ڪئٿولڪ فرقي لاءِ اهڙي باهه ٻاري جو قومن جون قومون لڏي وڃي نئون کنڊ وسايو ۽ ائين آمريڪا وجود ۾ آيو. اڄ تائين اتر آئرلينڊ ۾ ڪئٿولڪ فرقي ۽ پروٽيسٽنٽ فرقن ۾ ڪوس لڳو پيو آهي. اسين ته گڏ رهون، کائون پيئون، شاديون مراديون ڪيون ۽ هڪ الله ۽ هڪ رسول کي مڃون ڪي ڀورڙا بيوقوف ڪن فتني باز ملائن يا سياسي کيڏاڙين جي چرچ تي ڪڏهن اتفاق سان اٽڪي پون ٿا پر وري به پاڻ ۾ صلح سانت ۽ امن جو معاهدو ڪن ٿا. اسان کي ته حضور صلعم جن اڳواٽ بشارت ڏئي ويا هئا ته سندن امت ۾ ٻاهتر فرقا ٿي ويندا. معنيٰ ته ٻاهتر ئي فرقا امت مسلم جو جز هوندا ۽ امت کان خارج نه هوندا. يعني انهن کي برداشت ڪرڻو آهي. اهو برداشت (tolerance) جو ڪيڏو وڏو ثبوت ۽ سبق آهي.“
چئي ڏنو مان ته توهان يورپي، ڪرستان ۽ يهودي هميشه لاءِ اسلام ۽ مسلمانن کان بد گمان رهيا آهيو ۽ پر خلوص ناهيو ۽ يهودين جيڪي ڪرستانن سان ظلم ۽ تعديون ڪيون ۽ وري ڪرستانن جي يهودين سان تعديون ڪيون، سي سڀ ڀلائي هاڻي ٻيئي اسلام ۽ مسلمانن خلاف ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺا آهيو. اسين وري به توهان کان فراخدل (liberal) آهيون ۽ سڄي انسانذات جا سڄڻ، حضور صلعم جو آخري خطبو (حجته الوداع) سموري انسانذات لاءِ اڻمٽ منشور آهي ته گوري کي ڪاري تي ۽ عربي کي عجمي تي ڪا فضيلت ناهي. سڀ هڪ جهڙا ڀائر آهن عزت رڳو ان کي آهي جنهن جا عمل چڱا آهن ۽ جنهن جي هٿ ۽ زبان کان ٻيا انسان محفوظ آهن.