3
امڙ، اهو 1972ع جو نڀاڳو سال مونکان جدا رهي ۽ 1973ع ۾ انهيءَ جو ازالو ڪرڻ خاطر مونکان لوئيءَ جي فرمائش ڪري منهنجي دلجوئي ڪيائين ۽ ڄڻ ته گناهه ثواب معاف به ڪيائين. ادي ننڍي ان سال پنهنجي شوهر نامدار رئيس زين العابدين اسراڻ سان گڏ حج تي رواني ٿي. ان گهڻو جهليس ته هن سال ٻنين تي نه وڃ، جو سيءَ ڏاڍا آهن. هُن وري جهليس ته هيل حج تي نه وڃ، آئيندي وڃجانءِ. ٻئي ڪونه مُڙيون. امان ڳاهه ڪرايا، ان وائرايا ۽ بٽئيءَ جي تيارين ۾ هئي ته اوچتو 26- ڊسمبر خميس جي ڏينهن ڳوٺ وارن کي چيائين ته ”مونکي حاڪم (مامو حاڪم) جي ڳوٺ وٺي هلو. بس مان لاڙڪاڻي وينديس!“ ڳوٺ وارن، هارين، ڪمدارن، مائٽياڻين جهليس ته اڳو پوءِ بٽئي ڪرائي پئسا کنيون وڃ ته چيائين، ”نڪو اڄ وڃان ٿي.“
مامي جي ڳوٺ ڇڏي آيس. مامي کي چيائين ”هڪدم ميهڙ مان ٽئڪسي گهراءِ، مان لاڙڪاڻي ويندس!“ مامي به گهڻو ئي جهليس ته ”آئي آهين ته ٻه ٽي ڏينهن ٽڪي پوءِ وڃ!“ پر هڪ نه ٻڌائين. نيٺ منجهند ڌاري ٽئڪسي آئي ته ٽئڪسيءَ ۾ سوار ٿي اول ميهڙ ۾ چاچي غلام عليءَ جي گهر وئي ۽ انهن وٽ ڳالهيون ٻولهيون ڪري موڪلائي، رواني ٿي ۽ لڙي ٽپهريءَ لاڙڪاڻي گهر پهتي. چون ٿا ته گهر آئي ته هڪ پير گسڪائي ٿي هلي. گهر ۾ سندس وڏي ننهن، ادا شمس جي گهر واري ۽ وڏو پوٽو شرف الدين، ادا شمس جو پٽ، سندس گهڻو خيال رکندا هئا. سندس کٽ، گهر جي وچئين هال ۾ پوندي هئي. اتي کيس آرام سان ويهاري سگري ٻاري سندس اڳيان رکيائون. ڪجهه دير کان پوءِ ماني آندائونس ته چيائين ته، رڳو کير ڏيو. اسان سڀني وانگر کير جي شوقين هئي. سندس وٽو مخصوص هوندو هو. اهو کير وٽو ڀري ڏنائونس، پي پورو ڪيائين ته وٽو هٿ مان ڪري پيس ۽ کٽ تي ڪرڻ جيان پئجي رهي. هڪدم ڊوڙندا ڊاڪٽر وٺي آيا، جنهن چڪاسي چيو ته، شيءِ وڃي رب کي پهتي. شرف مون کي ڪراچي نوين بجي ڌاري رات جو فون ڪئي ته مونکي اعتبار ئي نه اچي. چيم ”بابا فلاڻا فلاڻا ڊاڪٽر گهرائي وٺو!“ چيائين ”چاچا ڳالهه پوري ٿي وئي!“ ان رات تاج محمد ابڙو مون وٽ مهمان طور ٽڪيل هو سو ڏاڍو پريشان ٿي ويو. ان سان به پٽن جهڙو پيار ڪندي هئي. ڪمال کي حيدرآباد فون ڪري ٻڌايم ته اعتبار ئي نه پيو اچيس. نيٺ چيائين ته توهان مون وٽ پهچو ته صبح سويل گڏجي نڪرئون. وري پڇيائين ڪيڏي مهل ٿا پهچو ته چيم ته ”ٻارهين يا هڪ بجي پهچي ويندا سين.“ پڇيائين ”گاڏي ڪير هلائيندو؟“ چيم ”بدر“. سختيءَ سان جهليائين ته ”بدر ٻار آهي، رات جو هاءِ وي تي گاڏي ڪيئن هلائيندو.“ پر بدر ڏاڍو پُر اعتماد هو. چيم: ”ادا پهچي ويندا سون. الله خير ڪندو“
” الله خير ڪندو!“ چئي فون بند ڪيائين. گاڏيءَ مون وٽ سرڪاري اسيمبليءَ جي هئي، سو اسپيڪر صاحب خانصاحب غلام رسول ڪيهر کي اطلاع ڏئي روانا ٿيا سون. بدر ۽ مان اڳيان ويٺاسون. پٺيان منهنجي گهر واري، ماسي حاڪم زادي، منهنجيون ٽي ڇوڪريون ۽ ساجد ننڍڙا ننڍڙا هئا. باقي اطهر، اظهر ۽ تاج محمد پٺيان رهيا. تاج محمد چيو ته ”اسان لاءِ ترسجو، اسان صبوح سوير واري ريل ۾ چڙهنداسين ۽ اڍائي ٽين بجي پهچنداسون.“ ڪراچيءَ جو شهر، صبح سوير اسٽيشن تي پهچن ڪيئن؟ سو عبدالنبي عباسي جو ان وقت غالباَ ڊپٽي سيڪريٽري هو، فون ڪري عرض ڪيم ته صبح جو پنجين بجي کين ڊرائيور هٿان گاڏي موڪلي ڏئي. ڏاڍو اطمينان سان هائو ڪيائين. مون به حجت ڪئي مانس جو سندس ڀائو تنوير عباسي ۽ الطاف منهجا دوست هئا. الطاف مرحوم ته ماڻڪ موتي هو. تاج محمد وارا ٽين بجي پهتا ته جنازو روڪائي چيائين ته ”مان منهن ڏسندس!“ حالانڪه تاج محمد اسان جو ڪو مائٽ ڪونه لڳي. هو ڪڇي ڍاڍر جو ڪاڪيپوٽو، اسين سانگي، پر تعلقات ڀائرن جهڙا هئا، سو کيس منهن ڏيکاريو ويو.
اسين اڌ رات جو ڪمال وٽ پهتاسون ۽ منهن اونداهيءَ جو نڪتاسون. ڪمال پنهنجو ڊرائيور لالو پٺاڻ اسان کي ڏنو. تڏهن مورو دادو پل ڪانه هئي سو سيوهڻ کان آياسون. خير پور ناٿن شاهه وٽ مامو حاڪم سڄي آڪهه سان بيٺو هو. اسان کي جهلي چيائين ته مون هڪڙي کي ميهڙ تائين کڻي هلو ته اتان ٽئڪسي ڪري ٻارن ٻچن کي وٺي لاڙڪاڻي پهچان. پاڻ ئي اندر جهاتي پائي چيائين مار، گاڏي ۾ ته جاءِ ئي ڪانهي بسون به ٽمٽار ٿيون اچن. نيٺ مڊگارڊ تي ويهي ميهڙ پهتو. اسان ڪچڙي منجهند جو لاڙڪاڻي پهتاسون. امڙ ڄڻ ته چڱي ڀلي جيئري ستي پيئي هئي. سهڻي، رنگ جي گوري ۽ نقش تراشيل ڄڻ ته ڪو يوناني مجسمو هجي. صفا نانا مرحوم جهڙي هئي. مون ته پٽ تي ويهي سندس پير جهلي رُنو ۽ چيو آکيو بخشايو.
تاج محمد کان پڇيم ته ”ڪراچي اسٽيشن تي ڪيئن پهتا؟“ چيائين ”عبدالنبي عباسي صاحب پاڻ سياري جي رات ۾ اچي اٿاريو ۽ گاڏي ڊرائيو ڪري اسٽيشن تي پهچايو.“ واهه عباسي صاحب واهه، اهي ٿورا ڪي وسرڻ جا آهن. اها آهي ماڻهوءَ جي اندر جي سونهن ۽ چڱائي نه ته آفيسر لوڪ ته وڏائي ۾ پيا ڇڄن. اهڙا ڳئيءَ ڳورا جو اٿي هٿ ملائڻ نه پڄين. مون رڳو هڪڙو جسٽس فيروز غلام علي نانا ڏٺو جو اسين ماتحت به وٽس ويندا هئاسون ته اڀو ٿي بيهي رهندو هو. موڪلائڻ مهل ته در کان ٻاهر نڪري اچي ڇڏيندو هو، ڀل پيا پٽيوالا، ڪلارڪ ۽ وڪيل ڏسن. وڏو شانائتو مانائتو ۽ هر ڪنهن ڪامپليڪس (مونجهاري دٻيل ذهني احساس) کان آزاد هو. هڪ دفعي غلام النبيءَ سومري وٽ سول لائينس حيدرآباد واري بنگلي تي پراڻي تعلقات جي بنياد تي ملڻ آيو. مان ۽ سرڪار مير علي مدد خان ٽالپر اڳيئي ويٺا هئاسُون. مير صاحب اٿي موڪلايو ته جسٽس نانا ٻاهر اچي ڪار جو دروازو کوليو ۽ جيسين گاڏي رواني ٿي تيسين بيٺو رهيو ۽ پوءِ وري اچي اندر ويٺاسون. گهڻن، پوءِ ڍاون آفيسرن کي نانا صاحب جي اهڙي روش تي حيرت لڳندي، پر تواضع طبيعت جو حصو ٿي وڃي ٿو ۽ ٻيو ته نانا صاحب کي پنهنجي تاريخ سان انس هو ۽ مير صاحب اسان جي تاريخ جو حصو آهن.
مان جڏهن خيرپور ميرس ۾ سب جج هئس ته هر هائينس اقبال بيگم حال حيات هئي. خيرپور جا ماڻهو ئي کيس اڇاتري نموني بالي بيگم بالي بيگم ڪري سڏيندا هئا. هڪ ڏينهن ڪورٽ ۾ ڪيس پي هلايم ته هڪ ماڻهو هر هر در مان منهن اندر ڪري هٽي ٿي ويو. مان ڪورٽ جو شانُ ۽ دٻدٻو اهڙو رکندو هئس جو پوليس آفيسر خار ۽ ٽوڪ وچان منهنجي ڪورٽ کي سڏيندا هئا هاءِ ڪورٽ. سو ان ماڻهوءَ جي اهڙي حرڪت تي سڀ ڪنهن کي حيرت لڳي پر مون کيس سڏائي ورتو. خدا نٿو ڀلائي ته پنهنجي تعارف ”گورايا“ ڪرايائين چيائين ته ”سائين بيگم صاحبه جو سيڪريٽري آهيان. نياپو ڏنو اٿائين ته ڪو زمانو هو جو اسان ڦاسيءَ جي تختي تان ماڻهو لهرائي ڇڏيا، اڄ اسان جو ڊرائيور ائڪسيڊنٽ جي ڪيس ۾ ڦاٿو آهي ته ڪو ٻڌڻ وارو ڪونهي.“
مون چيومانس ته ”بيگم صاحبه کي چئه ته اڄ به ائين ئي ٿيندو حڪم ڪر، ڪيس ڪڏهن آهي ۽ جوابدار جو نالو ڇاهي؟“ چيائين ”اڄ حاضري آهي جوابدار جو نالو فلاڻو آهي.“ مون وچ ڪيس هلندي ان جوابدار کي سڏايو ۽ پوليس وارن کي چيم ته ”هٿڪڙيون کوليوس!“ مسٽر علي عباس ڊسٽرڪٽ پبلڪ پراسيڪيوٽر هو، ان اعتراض ڪيو ته ”ڪيس اڃا هليو ئي ناهي.“ مون اعتراض رد ڪندي چيو، ”مون به کيس ڇڏيو ناهي ۽ هٿڪڙيون ڪورٽ جي ڪهڙي قانون موجب لازمي آهن؟“ ماٺ ٿي ويو. پهريون ڪيس پورو ڪري مون ان ڊرائيور جو ڪيس کنيو. شاهدن جا بيان لکيم. حادثاتي ڪيس ۾ ڪهڙي جان ٿي ٿئي. اتي ئي جوابدار کي ڊسچارج ڪيم ۽ هو آزاد ٿي هليو ويو.
شام جو گورايا منهنجي بنگلي تي آيو ته بيگم صاحبه شڪريو ادا ڪرڻ لاءِ موڪليو آهي ۽ چانهه جي دعوت ڏني آهي. مون چيو، ”مان بيگم صاحبه جو ٿورائتو آهيان، جج ڪنهن جي دعوت تي ڪونه ويندو آهي باقي بيگم صاحبه کي مون پاران عرض ڪجو ته ائڪسيڊنٽ جو ڌڪي اسپتال ۾ توهان جي سخا جو منتظر آهي.“ بيگم صاحبه کي جيتوڻيڪ پئسي جي ٻاڙائي هئي ته به شاهاڻو مظاهرو ڪندي ڌڪيءَ کي پنج سؤ رپيا ڏياري موڪليائين. تنهن وقت ۾ هو غريب پنج سؤ رپيا وٺي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ دعائون ڏنائين.
مسٽر علي عباس، منهنجي سيشن جج پير غلام حيدر صاحب کي دانهن ڏني. پير صاحب ڏاڍو باخبر رهندو هو، تنهن کي اڳي ئي سڄي معاملي جي خبر پئجي وئي هئي. علي عباس کي جواب ڏنائين ته ”ڌڪيءَ کي سڄا سارا پنج سؤ رپيا ڏياريا اٿائين. انهيءَ کان وڌيڪ ابڙو صاحب ڪهڙو انصاف ڪري ها.“ پير صاحب وڏو دلبر ماڻهو هو. ان جو ذڪر ڇڙندو ته دفتر ٿي ويندا.
ٻيو اتي وڪيل هوندو هو ميرعلي مردان خان ٽالپر. شان مان وارو قدآور، صاف گو پر ڪجهه مڙيئي ڳالهائڻ جو کهرو ۽ ڪؤڙو. خيرپور جيمخانه جو ميمبر هو ۽ روزانو ٽينس کيڏندو هو. هڪ ڏينهن ٽينس ڊبلس ۾ مان ۽ مير صاحب هڪ طرف هئاسون. مان ٽينس جو اهڙو سٺو کيڏاري ڪونه هئس. مون کان هڪ شاٽ غلط لڳي ويو ته مير صاحب هڪدم ناراضگيءَ جو اظهار ڪندي چئي ڏنو ته ”کيڏڻ نه اچي ته اجايو ٻين جي راند ڇو خراب ڪجي!“ اهو ئي مير علي مردان صاحب ويهن ايڪيهن سالن کان پوءِ مون وٽ هاءِ ڪورٽ ۾. جڏهن مان رجسٽرار هئس ته ڪنهن ڪم سانگي آيو. مون اٿي سندس آجيان ڪئي ۽ ويهاري حال احوال ورتو ۽ وس آهر ڪوشش ڪري ڪم ڪرائي ڏنو. خيرپور ۾ مير عطا حسين خان جڏهن وزير ٿيو ته اسيمبلي سيڪريٽريءَ جي حيثيت ۾ مون ساڻس تمام چڱو تعاون ڪيو. مير صاحب تمام معصوم، ڀلو ماڻهو ۽ اڻ ڄاڻ به هو. ڄام صادق علي ته کيس ٽوڪ يا مذاق وچان چوندو هو ”مير ياحسين.“ مير صاحب جي شرافت ۽ وضعداريءَ ۾ ڪو جهول ڪونه هو.
ڳالهه پي هلي مسٽر عبدالنبي عباسيءَ جي چڱائيءَ جي ۽ وڃي نڪتاسون خيرپور ميرس جي مير صاحبن تي. هونئن مسٽر عبدالنبي عباسي خيرپور ميرس جو، سوڀي ديري جو آهي. خيرپور جا ماڻهو ڏاڍا قربائتا، نرم مزاج، مهمان نواز ۽ فنون لطيفه، خاص ڪري موسيقيءَ جا شائق ٿين ٿا. درٻاري ڪلچر جو نيٺ ته ڪجهه اثر ٿيندو. مسٽر عبدالنبي عباسي سيڪريٽري ٿيو، پي آءِ ڊي سي جو چيئرمين ٿيو ۽ اڄ به باعزت نموني سان ڊفينس جي علائقي ۾ بنگلو ٺهرائي رهي ٿو. الله خوش آباد رکيس. انهن ڀائرن ۾ به مثالي پيار آهي. منهنجي سندن والد صاحب رٽائرڊ ڪليڪٽر مسٽر گل حسن عباسي سان به دعا سلام هئي. اهو به وڏو شانائتو ماڻهو هو. مان خيرپور ميرس ويندو آهيان ته ڊاڪٽر تنوير عباسي ۽ ڊاڪٽر مسز قمر تنوير وارن ڏي ضرور لڙندو آهيان ۽ هو ڏاڍي پاٻوهه سان آڌرڀاءُ ڪندا آهن ۽ مانيءَ لاءِ زور ڀريندا آهن. سندن ننڍو ڀاءُ ارشاد النبي عرف پارس منهجي وڏي پٽ بدر جو گهاٽو دوست آهي. مان جڏهن اسلام آباد ۾ فيڊرل سروس ٽربيونل جو جج هئس ته ارشاد جي بار بار صلاح ڪرڻ تي ايم اين اي هاسٽل جو ڪمرو ڇڏي سندس فليٽ ۾ ڪيترا مهينا مان ۽ منهنجي گهر واري سندس گهر ڀاتي ٿي رهياسون. منهنجي گهر واريءَ کي سڏيندو ئي امان ڪري هو ۽ هوءَ به سندس انگل آرا پٽن جيان کڻندي هئي. تمام قربائتو ۽ خانداني ٻار آهي. ٻار ته نه سي ايس پي آفيسر آهي. هاڻ به مان جڏهن 23- مارچ 1994ع تي اسلام آباد ۾ ادب جو صدارتي اعزاز حسن ڪارڪردگي وٺڻ ويس ته سيڙجي سندس رهائش بلو ايريا ۾ ملڻ ويس ته پاڻ وٽ ٽڪڻ لاءِ زور ڀريائين. سندس قرب؛ پر مان نواب يوسف ٽالپر جو مهمان هئس جنهن هڪ خلاصي ڪار ڊرائيور، پئٽرول سميت چوويهه ڪلاڪ منهنجي حاضريءَ ۾ ڏئي ڇڏي هئي سو ارشاد کان معافي ورتم. هونئن به وٽس سندس سهرو ٽڪيل هو جنهن ملٽري اسپتال پنڊيءَ مان دل جي آپريشن ڪرائي هئي.
نواب صاحب مون کي هڪ سرڪاري ريسٽ هائوس ۾ رهايو هو جتي ٽيليفون سميت هر سهوليت مهيا هئي. اتي مون سان غلام رباني آگرو ۽ امر جليل صاحب به ملڻ آيا. ٽي ڏينهن قيام ڪرڻ کان پوءِ جڏهن مان ۽ منهنجو پٽ اطهر، ريسٽ هائوس جي مئنيجر وٽ وياسون ۽ کانئس ٽن ڏينهن جي مسواڙ ۽ مانيءَ جو بل گهريو سين ته جواب ڏنائين ته نواب يوسف ٽالپر ائڊوانس ۾ (اڳواٽ ئي) بل ڀري ڇڏيو آهي. پوءِ به نواب صاحب جي گاڏي اسان کي ايئر پورٽ (هوائي اڏي) تي ڇڏڻ آئي. مون کيس شڪريي جو خط به ڪونه لکيو.
امان کي جمعي ڏينهن، درگاهه قائم شاهه بخاري، بابا ۽ ادا مرحوم جي ڀر ۾ دفنايو ويو. ادي ننڍي جيڪا حج تي ويل هئي، تنهن جا فون تي فون پيا اچن ته امان ڪيئن آهي. اسين رڳو ايترو چئونس ته دعا ڪرينس، پر کيس پرون پئجي ويا هئا. جڏهن حج تان موٽي ته ايئر پورٽ تي مون کين وٺي وڃي وي آءِ پي ۾ ويهاريو. اتي پهريون سوال امان بابت ڪيائين. مون کيس ٻڌايو ته روئي ويٺي.
اهو جمعي جو ڀلارو ڏينهن اسان کي اهڙو لڳو آهي جو بابا جمعي ڏينهن، ادا شمس جمعي ڏينهن، ڀائٽيو نجم جمعي ڏينهن ۽ منهنجي ننڍڙي شهلا راڻي جمعي ڏينهن گذاريو. هڪ عجب واقعو ٻڌايانوَ. اسان جي وڏي ڀاڀي، شمس جي گهر واري ذري گهٽ ذهني مريض ٿي پئي. کيس ماليخوليا اها ته ”گهوڙا جمعي ڏينهن الائي ڇا ٿيندو؟ کيس گهڻو ئي سمجهايون پر هن کي بي آرامي. لوڇ پوڇ ۽ روئڻ، دانهن اها ته الاڙي، جمعي ڏينهن الائي ڇا ٿيڻو آهي.“ جمع خير سان گذري وڃي ته کيس سمجهايون ته ”ڏس جمعو گذري ويو، سڀ خير آهي.“ پر سندس آنڌ مانڌ لهي ئي نه. نيٺ کيس سندس پيڪن ۾، صدر حيدرآباد ڏياري موڪليوسين. جتي ڊاڪٽر شيخ محمد ابراهيم خليل ماهر نفسيات سندس مهربان ۽ پاڙيسري هو. ڊاڪٽر صاحب کان علاج ڪرايو ويو پر ڪو فائدو ڪونه ٿيو. نيٺ ٻارهن مهينن کان پوءِ اوچتو جمعي ڏينهن سندس خاوند، ادا شمس گذاري ويو. ان ڏينهن کان پوءِ خود بخود ٺيڪ ٿي وئي. اها ڳالهه مون شيخ اياز صاحب سان ڪئي هئي جو ٻڌي، الائي ڪهڙي ويچارن ۾ غرق ٿي ويو. نيٺ چيائين، ”حيرت آهي!“ واقعي حيرت کان سواءِ ٻيو ڪهڙو چارو!
اهڙا حيرت جهڙا واقعا ڪيترائي ٻڌائجن. ماڻهو چريو چريو چوندا. 1976ع ۾ اوچتو بنا سنبت جي گهر واريءَ کي وٺي حج تي هليو ويس. حج ڪري ڪعبت الله ۾ بيٺي خيال آيم ته مون ته هڪ حج اڳ ۾ به ڪيو آهي، ڇو نه هن حج جو ثواب امڙ کي بخشيان جا گذاري وئي آهي. اهڙي نيت اڳواٽ ڪبي آهي پر مون عرض ڪيو ته ”الله سائين تو وٽ ڪهڙي دير آهي، هي عرض اگهاءِ!“ موٽي ڪراچي آياسون ۽ لاڙڪاڻي وياسون ته ڀاڀي وڏي، جا طبيعتاَ فقيرياڻي آهي چيو ته ”ادا چاچيءَ کي (امڙ کي) خواب ۾ ڏٺم ته احرام ٻڌي وڃڻ لاءِ تيار پئي ٿئي. پڇيومانس ته ڪاڏي ٿي وڃين. چيائين ته حج تي ٿي وڃان. چيومانس چري ٿي آهين ڇا، تون پوڙهي، بيمار، اڌرنگ جي مريض، تون وري حج ڪري سگهندينءِ ڇا. ته جواب ڏنائين ، ’جمال سڄو بندوبست ڪري ڇڏيو آهي سو مان ته وڃان ٿي.‘ ۽ هلي وئي.“ هاڻي، اها ڪنهن کي به خبر ڪانه هئي ته مون دل ئي دل ۾ ڪعبت الله ۾ بيٺي ڪهڙو عرض ڪيو هو.
اها خوابن جي دنيا به عجيب آهي، ڪو مڃي نه مڃي. مارچ 1991ع ۾ منهنجي گهر واري گذاري وئي. مان گم سم رهڻ لڳس بلڪه ڪجهه اهڙيون بيوس حرڪتون ڪرڻ لڳس جو منهنجو پٽ اظهر جو پڻ سٺو ڊاڪٽر آهي، سو مونکي ڪراچيءَ جي مشهور ماهر نفسيات ڊاڪٽر سيد اختر ڏي وٺي هليو. منهنجي ننڍي نياڻي شبانه جنهن جي اڃا شادي نه ٿي هئي، تنهن خواب ۾ هڪ شهر ڏٺو جنهن ۾ گهٽيون سوڙهيون، گهر ڪچا ٽيڪي جا ۽ ڪاٺ جي بالڪنين سان هئا ۽ ڪنهن کيس سرگوشيءَ ۾ چيو ته اهو مدينھ منوره آهي. مونکي ڊاڪٽري علاج مان فائدو نه ٿيو سو خيال آيم ته عمري تي وڃان. شبانه به تيار ٿي بيٺي، ٻيا گهر ڀاتي به هليا. عمرو ڪري مدينھ منوره ويا سون ته اتي ته وڏيون وڏيون بلڊنگون ۽ پڪا ڪشادا روڊ لڳا پيا هئا. شبانه چوي ته ”بابا هي ته مدينھ منوره آهي ئي ڪونه جيڪو مون خواب ۾ ڏٺو آهي.“ سڄو مدينھ شريف ڊاهي حرم شريف ۾ آڻي ڇڏيو هئائون.
مون پاڻ جيڪو مدينھ منوره ۽ جايون بازاريون 1971ع ۾ ڏٺيون تن جو به نالو نشان نه هو، نه اهي ماڻهو هئا. ٻيو ته ٺهيو جبل احد تي به ماڙيون بنگلا ۽ پڪا روڊ ٺهي ويا هئا. دل کي ڏاڍو رنج پهتو. احد جو سڄو نقشو ڄڻ ته زائل ٿي ويو هو. اهو لنگهه جتي حضور اڪرم صه جن تيرانداز بيهاريا هئا. اها جاءِ جتي پاڻ سڳورا زخمي ٿيا هئا ۽ اهو هنڌ جتي سيدالشهداءَ حضرت امير حمزه رضي الله تعاليٰ عنھ شهيد ٿيا هئا، سڀ هنڌ ڀتين جي اوٽ ۾ اچي ويا آهن. نه حضرت ايوب انصاري رضي الله تعاليٰ عنھ ۽ نه خلفاءِ راشدين جي گهرن جو ۽ ماڳن جو ڪو نشان پتو آهي. مڪھ مڪرمھ ۾ پاڻ سڳورن جي جاءِ ولادت کي هڪ لئبريري ۾ تبديل ڪري ڇڏيو اٿن. مڪھ مڪرمھ ۾ هڪ علم دوست صاحب عبد الله ابڙو سان ملاقات ٿي جنهن مانيءَ جي دعوت به ڪئي. هو اخبار النبا ۾ ڪم ڪري ٿو. هو مڪھ مڪرمھ جي پراڻي جاگرافيءَ تي شوقيه ڪم ڪري رهيو هو. مونکي چيائين ته ”شعب حضرت ابو طالب ڏسندين؟“ مون اشتياق سان هائو ڪئي. ڪعبت الله کان اڌ ميل کن پري هڪ هند وڃي بيهاريائين جتي رڳو بنگلا، روڊ ۽ بلڊنگون هئا. حڪومت ڄاڻي ۽ سندن ڪم. اسان جو واسطو ناهي. پر پنهنجي تاريخ ۽ تاريخي مقامن کان هيڏي بيپرواهي ڏاڍو ڏکوئي ٿي.
لنڊن وڃان ته ڪنهن جاءِ لکيو پيو آهي ته هت ڪجهه عرصو ڊاڪٽر سيموئل جانسن قيام ڪيو هو. ٻئي هنڌ لکيو پيو آهي ته هي اهو هنڌ آهي جتي ڪنهن وقت شيڪسپيئر جو ناٽڪ گهر هوندو هو. زنده قومون پنهنجي تاريخي ورثي ۽ شخصيتن سان ايڏي محبت ڪن ٿيون ۽ سندن ياد کي محفوظ ڪن ٿيون. سر ونسٽن چرچل ننڍڙا ۽ سهڻا جملا لکڻ ۽ ڳالهائڻ جو ماهر هوندو هو. پنهنجي مشهور ڪتاب ”انگريزي ڳالهائيندڙ قومن جي تاريخ“ ۾ شيڪسپيئر لاءِ هن هڪ لازوال جملو لکيو آهي ته، ”آخري انگريز جنهن کي وساريو وڃي.“ ڏسو کيس سڀني بادشاهن، سالارن، فاتحن جنگي جوڌن وغيره کان مٿاهون مقام ڏئي ڇڏيائين، سو به هڪ ننڍڙي سادڙي جملي ۾. مشهور ظالم بادشاهه هينري اٺين لاءِ لکي ٿو ته: ”هن جا گناهه انگلينڊ جي سڀني بادشاهن جي جملي ثوابن ۽ ڪارنامن کان مٿاهان هئا، جو انهيءَ ڪارڻ اسان کي مئگنا ڪارٽا مليو.“ مئگنا ڪارٽا، انساني حق ۽ آزاديءَ جو اهم قانون آهي جو اڄ دنيا جي لڳ ڀڳ سڀني ملڪن ۾ لاڳو آهي.
انگريزن به اسان محڪوم قومن جي تاريخي ماڳن جي حفاظت ڪئي. 1940ع ۾ جو ميرپور خاص وڃان ته هڪ سرڪاري آفيس تي سنگمرمر جي تختيءَ تي لکيو پيو آهي ته ”هيءَ مير شير محمد خان ٽالپر جي جڳهه آهي.“ اڄ اها تختي آهي الائي ڪانه يا مورڳو جاءِ ئي ميسارجي وئي. ٻيو ته ٺهيو ڪوبه سياسي ليڊر يا قلمڪار لڙي شير سنڌ مير شير محمد خان ٽالپر جي مزار تي گلن جي چادر چاڙهڻ ڪونه ويو آهي. اهو شير جو آخر تائين انگريزن سان وڙهندو جهيڙيندو آيو. شهيد هوش محمد شيديءَ جون ڳالهيون ته ڪيون ٿا پر ڪوبه دوآبي سندس مزار تي حاضري ڏيڻ ڪو نه ٿو وڃي بلڪه خبر به ڪانه اٿن ته سندس مزار دوآبي ۾ آهي، حيدرآباد جي قلعي ۾ ڪالونيون ٺهي ويون ۽ ميرن جي قبن تي مجاورن جا قبضا ٿي ويا جن پلاٽ وڪڻي کائي کپائي ڇڏيا. ڪن ٿورن کي خبر هوندي ته احسان علي شاهه وارا (جو تعليم کاتي جو چڱو وڏو آفيسر ٿي ويو) مير صاحبن جي قبن جا مجاور هئا. قلعي جي بيحرمتي پهريائين هندو سيٺين ۽ ديوانن ڪئي جو قلعي ڀت ڊهرائي نئون لنگهه ۽ روڊ ٺاهي پلاٽ ديوانن کي ڏنائون، جي بنگلا ماڙيون ۽ دُڪان ٺاهي ويٺا. هنن به سنڌ جي تاريخ کي، مسلمانن جي تاريخ سمجهي، اهڙي بيدرديءَ سان باهيون ڪڍيون ۽ گدومل ۽ نائون مل جي روايت ورجائي. پوءِ ڌارين تي ڪهڙي ميار. جن جي دلين ۾ درد ته ٺهيو، نفرتن جا انبار آهن.
مدينھ منوره جي عجيب واقعي ۽ نياڻي شبانه جي خواب جي ڳالهه پي ڪيم. 1971ع ۾ مان ۽ منهنجو ڀاءُ ڪمال، ڪاماري شريف واري پير عبد الله شاهه قريشيءَ جا مهمان هئاسون. حرم شريف کان ٿورو پرڀرو، گهٽيءَ ۾ سندس جاءِ هئي. اسان جي عرض ڪرڻ تي اسان کي الڳ جاءِ مسواڙ تي وٺي ڏنائين. پير صاحب جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي! وڏو وضعدار، شاندار، مهمان نواز ۽ رهائي پکائي وارو ماڻهو هو. اسان جي ساڻس ملاقات منيٰ جي ميدان ۾ ٿي جتي ٻڌايائين ته سندس ڀاءُ پير ڪمال شاهه ڪاماري واري اڳيئي کيس اسان لاءِ لکيو هو، سو چڱو جو هتي ئي ڏيٺ ويٺ ٿي وئي. پوءِ ته نقشو ڪڍي پنهنجي گهر جو نشان پتو ۽ دڳ ٻڌايائين ۽ زور ڀريائين ته ٽئڪسي واري کي سڌو منهنجي جاءِ وٽ وٺي اچجو. پاڻ سعودي شهريت حاصل ڪري چڪو هو ۽ سعودي اميرن ۽ آفيسرن سان اٿڻي ويهڻي هئس.
شهريت، جا ڏاڍو ڏکيو ٿي ملي، ان جو به عجيب قصو ٻڌوسون ته شاهه فيصل جي درٻار ۾ پير صاحب اٿي بيٺو ۽ چيائين ته ”ڪهڙي حساب سان مونکي شهريت نٿا ڏيو؟ مان ته قريشي آهيان، هتان جو شهري هئس، هڪ عرب جي حيثيت ۾ عجم ويس. هاڻي پنهنجي اباڻي وطن موٽي آيو آهيان، سو مونکي ڪيئن نٿا قبول ڪيو؟“ شاهه فيصل وراڻيس ته، ”تنهنجي اصلي شهريت موٽائي ٿا ڏيون !“ ۽ لکيت ۾ آرڊر به ائين مليس ته کيس سندس اصلي شهريت موٽائي ٿي وڃي. پير صاحب جي مهمان نوازي اهڙي جو تهجد جي ٽائيم تي به چانهه کڄيو اچي. ناشتي ۾ سيون، بيضا وغيره. منجهند ۽ رات جو برياني پلاءُ ۽ مرغيون، شام جي چانهه الڳ. اسان گهڻو ئي جهليس ته اسان وٽ گيس جو چلهو آهي ۽ ٻه عورتون به آهن اسين پاڻ ئي سادو هلڪو کاڌو ٺاهي کائينداسون. پر پير صاحب صفا پڙ ڪڍي بيٺو ته اها اڻ ٿيڻي آهي. اسين ته ٺهيو، ماڻهو هوٽلن ۾ رهيا پيا آهن ۽ مانيءَ جا ڀريل طشت، پير صاحب جي گهران ڀرجي. هوٽلن جي ڪمرن ۾ پيا پهچن. مون گهر واريءَ کي چيو ته وڃي بيبين سان ملي اچي ۽ ڏسي به اچي ته ڪيترا نوڪر نوڪرياڻيون وٽن ڪم پيا ڪن، سا وڃي ساڻن ملي آئي. اچي ٻڌايائين ته نه نوڪر، نه نوڪرياڻي، نه ڪو ڇوڪرو نه ڪا ڇوڪري. رڳو ٻه بيبيون آهن جي ڏينهن رات لڳيون پيون آهن ماني ٺاهڻ، موڪلڻ ۽ ٿانوَن ڌوئڻ ۾. بس بيٺي نٿيون پڄن ۽ پيون کِلن ۽ خوش ٿين. اٺن ڏينهن کان پوءِ موڪلايوسين ته پير صاحب ٽئڪسي واري کي گهرائي اسان جي ائڊريس سمجهائي کيس تاڪيد ڪيو ته پرديسي آهن اصل گهر جي در تي کين لاهجانءِ. اسان جنهن جاءِ ۾ رهيا هئاسون تنهن جي مسواڙ جا ٽي سؤ ريال ڪڍي ڏناسون ته چيائين ته ”مالڪ مڪان وٺندو ئي ڪونه، جو مون کيس اڳ ۾ ئي ادائگي ڪري ڇڏي آهي!“ واهه پير صاحب تنهنجو شان. پير صاحب هاڻ گذاري ويو آهي. سندن پٽن مان اها خوشبو ڪانه آئي.
سندس واچن جي دُڪان تي وياسون ته اهو تاثر ڏنائون ته ڄڻ هو سنڌي سمجهن ئي ڪونه ٿا. ٻئي هڪ دُڪان تي چڙهياسون ۽ ٻولي نه اچڻ ڪري منجهيا بيٺا هئاسون ته دُڪان جي ٻن مالڪن پاڻ ۾ سنڌيءَ ۾ ڳالهايو ته مان خوش ٿي ساڻن سلاماليڪ ڪري سنڌيءَ ۾ ڳالهايو ته مونکي حيرت مان ڏسي، اڻڄاڻائي ڏيکاري، عربيءَ ۾ شروع ٿي ويا. ان جي مقابلي ۾ گهٽيءَ مان موٽندي پاڻ ۾ سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندا ٿي وياسون ته هڪ ڪپڙي وارو ڊوڙندو آيو ۽ سِڪ وچان پڇيائين ته ”سنڌي آهيو؟“ پوءِ ته زوريءَ ڪپڙو منهنجي ڀاڄائي ۽ گهر واريءَ کي سستي اگهه ۾ ڏنائين.
مونکي هڪ دوست مرحوم محمد هاشم ابڙي چيو ته هو ”مديني ۾ حاجي غلام علي ڌوٻيءَ سان نه ملئين ته ڄڻ ڪنهن سانه ملئين!“ مون جانچ ڪئي ته خبر پئي ته شهر جي ٻاهرئين حصي ۾ پرڀرو ٿو رهي، سو مون رڳو سلام ڏياري موڪليامانس ته ٺڪاءَ اچي ڪيائين ۽ ڏاڍو زور ڀريائين ته هلي سندس مهمان ٿيون، اسان معافي ورتي ته چيائين ته ”هڪ ويلو ماني ضرور کائو!“ اهو به انڪار ڪندي کيس سمجهايوسين ته ”پير صاحب جا مهمان آهيون. مناسب ناهي جو ٻئي وٽ ماني کائون“ ته به چيائين ته ”سڀاڻي منجهند جي ماني مون وٽ!“ اسان سندس گهر پري هجڻ جو بهانو ڪري انڪار ڪيو ته به چيائين ته ”پوءِ هتي ماني کڻي ايندس!“ ڏاڍو جهليوسينس ته به پاڻ پنهنجي سر پلاءَ زردي جو طشت ڀري کڻي آيو. اهڙا قربائتا ۽ مهمان نواز ماڻهو به پيا آهن جو نه ڄاڻ نه سڃاڻ، ته به چي ”منهنجا مهمان آهيو!“ هي 1971ع جي ڳالهه.
وري 1991ع ۾ منهنجي مدينه منوره ۾ حاضري ٿي. حرم شريف جي کليل پڙ ۾ جتي اڳي پٿريون هونديون هيون ۽ هاڻي سنگ مرمر ۽ قالين آهن، سنڌي ماڻهو اڪثر اتي ويهندا آهن. اتي هڪ درويش مليم، کبڙ فقير. اصل نالو ته محمد اٿس پر حضور سائين جي عزت وچان نالو مٽائي ”کبڙ“ سڏائي ٿو. ٻڌايائين ته هو ميهڙ ڀرسان سنڌي ٻٽڙن جو ويٺل آهي. مون چيس ته ”اتان جو شمس الدين صديقي سيشن جج منهنجو دوست آهي“ ته چيائين ”ها، ماستر تاج محمد جو پٽ؟“ مون چيو ”هائو!“ ۽ ٻڌايومانس ته مرحوم تاج محمد صاحب گذاري ويو ته ڏک ٿيس ۽ سندس گهر واريءَ لاءِ پڇيائين ته چيومانس ”اها به گذاري وئي!“ ... ”هائو؟ اها به وئي؟“
مون کانئس حاجي غلام عليءَ جو پڇيو ته چيائين ته ”هائو! حال حيات آهي هن ئي پڙ ۾ فلاڻي ڇٽيءَ وٽ مغرب کان عشا، تائين ويهندو آهي. ملجانس، جهونو ٿي ويو آهي.“ مغرب مهل ڏسان ته هڪ سفيد ريش بزرگ عربي لباس ۾ بيٺو آهي. ڪجهه مهانڊا لڳا، سو وڃي سلاماليڪ ڪيومانس ته خوش ٿي حال احوال پڇڻ لڳو. چيم، ”نماز پڙهي پوءِ ٿا حال احوال ڪيون!“ نماز کان فارغ ٿي پلٿي هڻي منهنجي سامهون ٿي ويٺو. حال احوال پڇيائين. چيو مانس ”هي 1991ع پورا ويهه سال اڳ 1971ع ۾ ٻه ڀائر جمال ابڙو ۽ ڪمال ابڙو اچي پير عبد الله شاهه جا مهمان ٿيا هئا!“ هڪدم ياد آيس ۽ چيائين ته ”هائو! مون زوريءَ ماني کڻي اچي کارائي هئي مان.“ پوءِ پڇيائين ”تون جمال يا ڪمال؟“ مون چيس ”جمال!“ ته ڪمال جو پڇيائين، چيم ”گذاري ويو.“ هٿ کڻي دعا مغفرت گهريائين. پوءِ زور ڀريائين ته وٽس هلي رهون. مون انڪار ڪندي چيو ته ”پاڪستان هائوس ۾ رهون ٿا. صاف سٺا ڪمرا مليل آهن. ماني به آرڊر تي ملي ٿي سو معافي ڏيو.“
پوءِ زور ڀريائين ته ”ماني مون وٽ کائو!“ وري به عذر پيش ڪيم ته ”توهان جو گهر پرڀرو آهي، ٻيو ته مون سان ڀيڻ به گڏ آهي جا عمر ۾ مونکان به وڏي آهي. ٻه نياڻيون، ننهن ۽ پٽ به ساڻ اٿم!“ ته پاڻ وڌيڪ خوش ٿيو، چي ”منهنجي به پوڙهي آهي، نياڻيون ۽ ننهر آهن سو ضرور هلو!“ مون کي آمادو نه ڏسي هڪڙو عجيب جملو ڳالهائين. چي ”انهيءَ ۾ منهنجو به فائدو آهي، توهان جو به فائدو آهي!“ مان حيرت مان کيس ڏسڻ لڳس ته ڪهڙو فائدو؟ جهڙوڪر منهنجو اندر جو احوال پروڙي چيائين ته ”منهنجو فائدو اهو آهي ته مهمان آهيو نبي ڪريم صه جا ۽ ماني کائيندا منهنجي. توهان جو فائدو آهي، اهو آهي ته ڳوٺ ويندا ته ڳالهيون ڪندا ته مدينھ ۾ هڪ پوڙهي ۽ پوڙهيءَ جي گهر وياسون. ماني کاڌي سون، هي ڳالهيون ڪيون سين؟ آهي نه فائدو؟“ مون هائوڪار ڪئي. چيائين ”بس پريهنءَ عشا مهل منهنجي پوڙهي به ايندي. ٽئڪسي مان ڪري ايندس، گڏجي هلندا سون!“
مقرر ڏينهن تي هڪ ويگن ڀاڙي تي وٺي آيو. اتي جا مقامي عرب وغيره سڀ سڃاڻن پيا ۽ ويگن وارو گهٽين مان ٿيندو، ور وڪڙ ڏيندو اچي سندس در وٽ بيٺو. اڃا گهٽين مان لنگهياسين پي ته منهنجي نياڻي شبانه رڙ ڪئي ته ”بابا! هي مدينو، هي گهٽيون، هي گهر، هي ڪاٺ جون بالڪنيون!“
مار! ڳوٽ وڃي اتي ڀڳي، جنهن لاءِ درويش اشارو پئي ڪيو ته توهان جو به فائدو آهي!! ڪوئي ڪيئن سمجهي! ڪوئي ڪيئن ڏسي؟ مان ته ائين ٿو ڏسان ته شبانه مائيءَ جي خواب جي تعبير جو بندوبست ويهه سال اڳواٽ ئي 1971ع ۾ ڪيو ويو هو جو حاجي غلام علي زوريءَ ماني کڻي اچي اسان کي کارائي. 1991ع ۾ ڪافي عمر رسيده، ضعيف ۽ بيمار هو. مان جڏهن آڪٽوبر 1995ع ۾ وري مدينه منوره ويس ته پتو پيو ته حاجي غلام علي جنت البقيع ۾ آرامي آهي. جنهن کان پڇ سو چوي ته وڏو درويش هو ۽ دعا جو در هو. ويندي اُچ شريف جي هڪ پِير به حرم شريف ۾ سبز گبنذ جي سامهون ائين چيو.
منهنجو احوال:
ابي امان جو ۽ ڳوٺ جو احوال ته ڏئي بيٺو آهيان. اهو پس منظر يا بڻ، بنيادي پيڙهه برابر آهي. جيئن جاءِ اڏڻ کان اڳ پيڙهه پوڻ ضروري آهي تيئن بڻ بنياد، آس پاس ۽ ماحول ضروري آهي. ان مان ئي اڏاوت جي خبر پوندي. مان به هڪ خسيس معمولي ٻار ٿي پليس. پير اگهاڙا، بنا سلوار جي رڳو قميص پيل، ڌر تتي توڙي پاري ۾ ڊوڙندا وتندا هئاسون. سياري ۾ مائرون چلهه وٽ ويهاريون ويٺيون هونديون هيون ۽ ٻاهر نه ڇڏينديون هيون ته اڃا تڙڪو نه نڪتو آهي. جيسين سج نڪري تيسين چلهه تي راتوڪي ماني سيڪي مک ڏئي کارائينديون هيون ته ’بکئي پيٽ تي سيءَ لڳي ويندو.‘
پراڻن هالن وارو مخدوم محمد صالح ڀٽي صاحب جو حيدرآباد ۾، بابا وٽ ايندو هو ۽ ڏاڍو خوش مزاج هو، سو ڳالهه ٿو ڪري ته کين مائرون ٽڙڪيل ڪڻڪ جي رٻ رڌي مکڻ ڦُٽي ۽ ڳڙ وجهي گرم گرم کارائينديون هيون. اهو رواج اسان ڏي، اتر ۾ ڪونه هو، پر هو سٺو. اسان ته هوندا هئاسون تڪڙ ۾ ته سج جو تڙڪو نڪري ته ڀڄون ٻاهر، پوءِ ڇو نه کڻي سڪل ماني ملي. اڄڪلهه جي مائرن کي شڪايت آهي ته ٻار ماني کائن نٿا. عجب آهي! ڀلا ٽافيون، بسڪوٽ، چاڪليٽ آڏو پيا آهن، ته ٻار سڪل ٽڪر ڇو کائيندا، کير ڇو پيئندا، مکڻ ڇو کائيندا. اسان ته ماني ٽڪر هٿ ۾ چڪ هڻندا پيرين اگهاڙا ڀڄي وڃي تڙڪي تي کيڏندا ۽ ڊوڙون پائيندا هئاسون. سخت سيءَ ۾، نه سئيٽر نه ڪوٽ نه جوراب، نه بوٽ. ها! مائرون مٿي تي ٻُڪل سو ٻڌنديون هيون جنهن سان مٿو، ڪن ۽ گلو گرم رهندا هئا. ڪيترن ٻارن کان سِنگهه پئي وهندي هئي ۽ ٻانهن سان اگهي ڇڏيندا هئا. ڇاجي صفائي سٺائي، ڇاجي ٺاهه ٺوهه! باٿ روم ته هئا ئي ڪونه. ٻار جهنگ ۾ فارغ ٿي ڀتر سان اگهي ڇڏيندا هئا. ڪي ته رڳو پٽ تي ويهي گيسي ڪري ڇڏيندا هئا. کليل فضا، آزادي، ڪا بندش ڪانه، ڊوڙڻ، ٽپڻ، وڙهڻ، ڪا روڪ ٽوڪ، دڙڪو داٻ ڪونه.
اڄڪلهه جا ٻار هيسيل، ڊنل، گهر جي در کان ٻاهر ڪونه نڪرن. پوءِ ڪيئن وسيع نظري ۽ ڪشاده دلي ايندي. ميڄالي ۾ رڳو ڪوڙ، دولاب، بهانو، ٺڳي، لچائي ۽ فتنو پيا جنم وٺندا. مٿان سيٽ وري اهڙي جو چون ته اسين سڌريل ۽ هو جهنگلي، اڻ گهڙيا ڪاٺ. مان ڳوٺ جي انهن اڌ اگهاڙن، بکايل، گدلن ٻارن کي وڌيڪ خوش قسمت ٿو سمجهان. اهي ئي وڌيڪ هوشيار ۽ کليل ذهن جا ثابت ٿيا آهن. سندن صحت به بهتر. سياڻن جو قول آهي ته صحتمند جسم ۾ صحتمند ايمان يعني سوچ، اعتماد ۽ عمل هوندا آهن. هاضمو اهڙو جو جيڪي کاءُ سو هضم. گهر سُڪا ٽڪر ۽ پاروٿو ڀت. ٻاهر ٻنين ۾ چڻن مٽرن جي پلي، ڄانڀي جا ڪؤڙا زهر جهڙا پن، متيرا يعني چڀڙ، ونگا ۽ ٻير جيڪي آيو سو کائي وڃبو. ٻهراڙيءَ جا ماڻهو چون ته ”جيڪي چَرن، سي نه مرن.“ ڄڻ ته انسان به هڪ جانور آهي جيڪو جيسين چُرندو رهندو تيسين جيئرو هوندو. ٻيو ته ٺهيو اسين ٻار انبن جون کلون ۽ ککڙيون به سيڪائي رکندا هئاسون. سڪل کلون ته ڪرٽ ڪرٽ ڪري کائي ويندا هائوسون. جيڪي مٺيون ذائقيدار هونديون هيون. باقي ککڙين کي (حيدرآبادي چون ڪوئلو) باهه ۾ پچائي ڀڃي ان جو گورو جو ذائقي ۾ ڪسارو ۽ بي مزي هوندو هو اهو به رڙڪي کائي ويندا هئاسون. شايد اهو ئي سبب آهي جو اڄ ستر ٻاهتر سالن جي عمر ۾ به جيڪي ملي ٿو سو کائي هضم ڪري ٿا وڃون. تڪبر کان توبهه، الله پناهه ڏيندو.