5
ڄام صادق علي خان مرحوم کي مذاح جو عجب انداز هو. هڪ دفعي سندس هل پارڪ واري بنگلي تي سياري جي رات ۾ ويٺا هئاسون ته هڪ فوجي ڍير ساريون درخواستون پلاٽن جي الاٽمينٽ لاءِ کڻي آيو. اهو ڀٽي صاحب وارو دؤر هو. ڄام صاحب ساڻس عزت سان پيش آيو ۽ درخواستون وٺي ”حاضر!“ چئي ٻين ماڻهن سان هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪرڻ لڳو. هن فوجي صاحب کي مٺيان لڳي، سو جوش ۾ اچي چوڻ لڳو ته ”فوجي جوان پنهنجا سر ڪٽائن ٿا، توهان هنن کي پلاٽ به نٿا ڏيو!“ ڄام صاحب قلم رکي نهايت معصوم بڻجي کيس چيو ”ڀائو معاف ڪجانءِ، مونکي خبر ئي ڪانه هئي ته فوجي جوان پنهنجا سر پلاٽن لاءِ ڪٽائين ٿا؟“ هو صاحب اهڙو ششدر ٿيو جو ککو وکو ٿي لاجواب ٿي اٿي هليو ويو.
ڄام صاحب پراڻو پارليامينٽرين هو ۽ ڏاڍو برجستو ۽ بروقت مذاق ڪندو هو. هڪ دفعي سنڌ اسيمبليءَ ۾ مرحوم ظهور الحسن ڀوپاليءَ جو گُڪو ۽ قد جو ننڍڙو هو سو عادت موجب زور زور سان چيخون ڪري ڳالهائڻ ۽ ميز تي مڪون هڻڻ لڳو. جڏهن بس ڪيائين ته ڄام صاحب اطمينان ۽ صبر سان چيو ته ”اسپيڪر صاحب، ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو ته ’مِڪي مائوس‘ (Mickey Mouse) کي ڪهڙي تڪليف هئي ۽ الائي ڪهڙي چُون چان پئي ڪيائين.“ انهي تي نواب مظفر قدآور ۽ وٽيل مڇن سان، اٿي بيهي رهيو ۽ اعتراض اٿاريائين ته ڪنهن معزز ميمبر کي مِڪي مائوس چوڻ نامناسب ۽ غير پارلياماني آهي. ڄام صاحب وري به اٿي بيهي حيرت ۽ معصوماڻي انداز ۾ چيو، ”سائين، مون مُڇُو مائوس ته ڪونه چيو هو، نواب صاحب اجايو غلط فهميءَ جو شڪار ٿيو آهي.“ سڄي هائوس ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو ۽ نواب مظفر به ڦڪو ٿي چپ ڪري ويو.
معاشري جي بگاڙ ۽ رشوت جي ڳالهه پئي ڪئي سين. جنرل عتيق الرحمان شخصي طرح ڏاڍو ڀلو ۽ شريف ماڻهو هو. ون يونٽ جو گورنر به بڻيو. فيڊرل سروس ٽربيونل جو چيئرمين ٿيو. هڪ ڏينهن فوجين جي وڏي دعوت ۾ اعلان ڪيائين ته ڪجهه جايون تحصيلدارن ۽ نائب تحصيلدارن جون آهن. توهان مان جو اچڻ چاهي سو مون کي هتي ئي درخواست ڏئي. اتي ئي کيس سوين درخواستون مليون جن ۾ ميجر، ڪرنل ۽ برگيڊيئر شامل هئا. هي ملڪ لاءِ سر ڪٽائڻ لاءِ فوج ۾ ڀرتي ٿيا هئا. جنرل صاحب کانئن دخواستون وٺي پوءِ جو کين بڇڙو ڪيو سو خدا ڏسي ۽ بندو سهي. ڏاڍو کين شرمسار ڪيائين ته فوج جو ههڙو پيشو ڇڏي محض رشوت ۽ پئسي خاطر معمولي نوڪرين لاءِ ڀڳا ٿي آيا.
رشوت جو چسڪو ۽ پئسي جو چسڪو ماڻهو کي مرون بڻائي ٿو ڇڏي. ايڏي رشوت هلي، ايڏي رشوت هلي جو فوجي آفيسر رشوت ۾ ڪار جون چاٻيون ۽ فليٽ جون چاٻيون گهرڻ لڳا. مون کي مسٽر خالد ٽالپر جو ان وقت هائوس بلڊنگ فائنانس ڪارپوريشن جو چيئرمين هو تنهن ٻڌايو ته ڊفينس جا سڀ بنگلا يا ٻيا فوجين جا گهر، سڀ جو سڀ قرض کان آزاد ٿي ويا ۽ قسطون پيارجي ويون. انهيءَ صورتحال جو فائدو ورتو، پوليس. هونئن جو ڪم 500 روپين يا هزار ٻن روپين ۾ ٿي ويندو هو تن لاءِ پوليس لکين روپيه گهرڻ لڳي. رشوت جو اگهه وڌي ويو. پوليس کلئي عام چوڻ لڳي ته ڇا ڪجي، فوجي صاحبن کي پئسا پهچائڻا آهن. ائين پوليس هٿان به فوج بدنام ٿي. ڊڪٽيٽر هونئن به پوليس کي عوام مٿان سوار ڪري حڪومت ڪندو آهي ۽ پوليس جو اهڙو مٿو ڦري ويو جو ڪنهن جي پٽڪي لاهڻ ۾ ڪو ڊپ ڊاءُ ڪونه هو. ڪراچي جو هر هڪ ايس ايڇ او مهيني ۾ هڪ ڪروڙ ڪمائڻ لڳو. ان ۾ ايس پي کان وٺي آءِ جي تائين حصيدار هئا. ايس پي لاءِ هر ضلعي جي منٿلي مقرر هئي. سکر ضلعي جي 22 لک روپيه مهينو لاڙڪاڻي جي 12 لک روپيه مهينو. مون رڳو هڪڙو ايس پي مسٽر خواجه اهڙو ٻڌو جنهن منٿلي وٺڻ کان انڪار ڪيو.
انهي خواجه صاحب منهنجي دوست ملا حاجي احمد جو مقولو غلط ثابت ڪري ڏيکاريو ته، ”ايماندار ڪو به نه آهي رڳو قيمت وڌيڪ هوندس!“ مون مٿي لکيو آهي ته پئسي جي چوس ماڻهوءَ کي مرون بڻائي ٿي ڇڏي. هرو ڀرو ائين به نه آهي برابر هڪڙا ڪروڙن هوندي به ڄرڪن وانگر وات ڦاڙيو ويٺا آهن ۽ ڍڍ ڀرجين ئي نه ٿو. ٻيا حضرت امام حسن عليھ السلام، حضرت ابو بڪر صديق رضي الله عنھ ۽ حضرت عثمان رضي الله عنھ جهڙا جيڪي سڀ ڪجهه خلق خدا لاءِ خرچ ڪري ڇڏين. شڪارپور جو راءِ بهادر اوڌو داس تاراچند اهڙي وڏي ۽ شاندار اسپتال ٺهرائي ويو جا اڄ ڊسٽرڪٽ سول اسپتال آهي ۽ منجهس سول سرجن جي رهائش گاه به آهي. ڪن کي پئسي جو موهه آهي ڪن کي نه. ڪي اهڙا جو پئسو جيئن به اچي، ڪٿان به اچي، ڪهڙي به نموني اچي، خوشيءَ سان ڳڙڪائيندا ويندا.
دنيا جا ڏاها اڃا تائين بحث ڪندا اچن ته طريقا اهم يا نتيجا. انگريزي ۾ چوڻي آهي ته ”نتيجو (ڪاميابي وغيره) ثابتي آهي طريقن جي صحيح هجڻ جي.“ نيڪ ۽ چڱا ماڻهو وري چون ته ”طريقا چڱا وٺجن ۽ نتيجن جي پرواهه نه هجي.“ اهو جهڳڙو هليو اچي. اسان جي مذهب اسلام ته طريقن کان به اڳ ۾ نيت تي زور ڏنو. لازم آهي ته نيت چڱي ته طريقا به صحيح اختيار ڪبا ۽ نتيجو الله تي ڇڏبو. باقي اها ته سئين سڌي بيهوده ڳالهه آهي ته ڪهڙا به طريقا وٺي ڪاميابي حاصل ڪجي. ائين اصل ڳالهه ته وٿين مان وهي ٿي وڃي ته جنهن کي اسين ڪاميابي چئون ٿا سا ڪاميابي آهي به يا نه؟ ائين ته هر بڇڙائي جو جواز نڪري پوندو. علاؤالدين خلجي سهري کي مارائي بادشاهه ٿي ويٺو. اورنگزيب پيءُ کي قيد ۾ وجهي ڀاءُ دارا کي شهيد ڪري شهنشاهه بڻجي ويو، ڇا ان کي ڪاميابي چئبو؟ حقيقت ۾ مغل سلطنت جي زوال جو بنياد ئي اورنگزيب وڌو.
ڀلا ڪاپي ڪري ڊگري حاصل ڪرڻ صحيح آهي يا ڪاميابي آهي؟ ڳالهه چٽي پئي آهي. ڀلي پيو ڪوئي ڌوڙ پائي. هڪڙا ته اهڙا نيڪ دل آهن جو ڪاميابي حاصل ڪري به خوش ڪونهن. 1950ع ڌاري مان سکر ويس. علي حسن منگي وٽ رهيس جو پوءِ ايم. اين. اي به ٿيو. لاڙڪاڻي ۾ اسان جو پاڙيسري دوست هو. شيخ اياز سان ملڻ ويس. هو ڪو منهنجو دوست ڪونه هو بس ڪاليج ۾ گڏ هئاسين. عليڪ سليڪ هئي ۽ هڪٻئي لاءِ عزت به هئي. مون کي اڃا وڪالت جي سند ڪانه ملي ۽ شيخ صاحب ڪامياب ۽ مشهور وڪيل ٿي چڪو هو. ٿوري ئي عرصي ۾ کيس سٺي آفيس، سٺو گهر، جام پيسو ۽ زندگي جون سڀ سهولتون ميسر هيون. مون کيس سندس ڪاميابيءَ تي مبارڪ ڏني. شيخ صاحب جيڪو جواب ڏنو سو اڄ به 46 سال گذري وڃڻ جي باوجود مون کي اکر به اکر ياد آهي. چيائين ته، We are thriving on the miseries of others يعني اسين وڪيل، ٻين ماڻهن جي ڏکن ۽ تڪليفن تي پيا تڳون ۽ جاوا ڪيون. مطلب ته ڪاميابي ماڻي به دليئون خوش نه هو. اها هئي سندس حساس دل. نه ته عام وڪيل ته هڪ ڪيس مان ٻه ٽي ڪيس ٺاهي ماڻهن کي پيا وچڙائيندا.
ٻڌو هئم ته اياز مهمان جو آڌرڀاءُ نه ٿو ڪري. اهو مون پاڻ خيال سان ڏٺو. مان شام جي مهل وٽس ويو هئس. مون سان ڪجهه وقت گڏ ويهي اٿي کڙو ٿيو، چيائين ”تون ويهه مان ڪم ڪري وٺان!“ ڀر واري ڪمري ۾ وڃي ڪيسن جا فائيل ڪڍي پڙهڻ ۽ نوٽ لکڻ بلڪه ٽائيپ ڪرائڻ لڳو. ڪلاڪ ڏيڍ مون ويٺي اوٻاسيون ڏنيون. نيٺ اندر وڃي موڪلايو مانس ته چيائين ته ”ويهه، اجهو ٿو ڪم اڪلائي اچان!“ مون ڏٺو ته ڏاڍي ڌيان سان هر هڪ ڪيس بابت لکرايائين پي. ان وچ ۾ مشهور وڪيل ۽ پيارو دوست جمال صديقي به پنهنجي گاڏي کڻي آيو ۽ کيس راڳ ناچ تي وٺي وڃڻ جي دعوت ڏنائين پر اياز ساڻس نه ويو. چيائين ته ”اڃا ڪم ڪرڻو اٿم.“ اياز رات جو يارهين بجي ٻاهر آيو ۽ مون کي چيائين ”هل ته هاڻي تازي فضا ۾ نڪرون!“ پنهنجي گاڏي ۾ کڻي سکر بئراج اڪري پرئينءَ ڀر سينٽرل جيل طرف گاڏي بيهاري لٿاسون. تارن ڀري رات، ٿڌڙي رات، پرئينءَ ڀر سکر شهر جو جهر مر ڪندڙ بتين وارو شهر، مقناطيسي نظارو هو. وڏي ڳالهه ته بئراج جي برجن تي جي بتيون هيون تن جو درياهه جي پاڻي مٿان لهردار اولڙو اهڙو ته جادو خيز هو جو مان هڪو ٻڪو ٿي ويس ۽ اياز کي چيو ته ”اياز هي بتين جو اولڙو ته ڏس!“ اياز بيهي رهيو ۽ چيائين ”جمال منهنجي شاعري جو راز هي نظارو ۽ روشني آهي، بس!“ فقط مون ۽ اياز ڄاتو ٿي ته هن روشنيءَ جو مطلب ڇا هو. ٿورو اڳتي هلي اياز مون کان اوچتو سوال ڪيو، ”جمال، خدا کي مڃين ٿو. مون چيو، ”ڪڏهن ڪڏهن!“ تن ڏينهن گفتگو گهڻو ڪري انگريزيءَ ۾ ٿيندي هئي. ايتري قدر جو مان ته سوچيندو به انگريزي ۾ هئس. سو سوال هو “Do you believe in God?” مون چيو “sometimes” اياز هن جواب کان ايڏو متاثر ٿيو جو ڦري منهنجي اڳيان ٿي بيٺو ۽ منهنجي ٻنهي ٻانهن کي هٿن سان پڪڙي چيائين، ”سچ ٿو چئين. ڪڏهن ڪڏهن ان کان سواءِ چارو ئي ڪونهي.“ True, (sometimes there is no wayout) مون ان ڏينهن، ان مهل، اياز جي اکين ۾ هڪ ازلي mystic ڏٺو. ان واقعي کان پوءِ اسين هڪ ٻئي جي ويجهو ايندا ويا سين. مون ته ڄڻ سندس روح ۾ جهاتي پائي ورتي هئي. هاڻي پاڻ فيصلو ڪيو ته اهڙو مٺو ماڻهو، اهڙو دل جي اٿار وارو ماڻهو ۽ اهڙو فرض شناس ۽ محنتي ماڻهو ڪيئن رکو طبيعت ۽ غير مهمان نواز سڏبو. ماڻهو اهڙا لقب اڪثر پنهنجي اوڻاين کي ڏسي الزام وري ٻئي تي ٿوپيندا آهن.
منهنجو پيارو دوست نور محمد سمو چوندو هو ”گندو ٻار، گندا خيال!“ منهنجو ذاتي تجربو آهي ته ڪوڙو ماڻهو، هر ٻئي ماڻهوءَ کي ڪوڙو سمجهندو ۽ سڏيندو آهي، سو به وڌاءَ ڪري چوندو، ” فلاڻو! توبهه، قرآني، ننهن کان چوٽيءَ تائين ڪوڙو!“ هڪ مختيارڪار هو مسٽر سرهيو. هن کپري کان وٺي ميرپورخاص تائين مون سان سفر ڪيو. هو مشهور رشوتي هو. سڄي واٽ پنهنجي ايمانداري جي تعريف ۽ ٻين تي راشي هئڻ جا الزام زور زور سان هڻندو آيو. منهنجا ڪن پچائي ڇڏيائين. ٻيو ته، اسلام اسان کي اصول ڏنو آهي ته حسنِ ظن رکو! يعني جيڪڏهن ڪو به واقعو ڏسو يا ٻڌو جنهن مان چڱائي، جون جهلڪون اچن ته چڱائي وارو خيال دل ۾ آڻيون. مون اياز ۾ اها چڱائي ڏٺي ته گِلا کان بي نياز پنهنجي ڌن ۾ پنهنجي محنت ۽ فرض جي پوئواري ۾ لڳو رهيو، پوءِ ڀل اڳلا کيس بي مروت سمجهن.
سنڌ يونيورسٽي ۾ آيو ته ائين بي نياز ٿي استادن ۽ شاگردن ٻنهي ڌرين کي ڪاوڙائي پڙهائي جو ماحول قائم ڪيائين. ڪنهن تيسمار کان ڪونه ڊنو ويندي سائين جي ايم سيد جنهن جي هو مرشد جهڙي عزت ڪندو هو سو به ڪاوڙجي پيس. ٿيو ڇا جو جيئي سنڌ جا شاگرد شراب پي، ڦاٽڪ جي هوٽلن تي ويهي ڪباب ۽ ڪڪڙ کائي، هوٽل واري کي پئسا گهرڻ تي مار ڏئي يونيورسٽيءَ جون گاڏيون کڻي لوفرپائي ۽ بي حيائي واريون حرڪتون ڪندا هئا. اياز کنيو ڏنڊو ته سائين جي ايم سيد به ڪاوڙجي پيس. مون ڏهاڪو سال سياستدانن سان قريبي طرح ڪم ڪيو آهي. مون اهو ڏٺو آهي ته هر سياستدان سخت شڪي مزاج، شخصي وفاداري کڻي ’خوشامد‘ چئجي، جو قائل ۽ هڪدم وار ڪرڻ وارو ٿئي ٿو، ڪنهن کي ڪونه بخشيندو، ڀلي کڻي سندس پٽ يا ڀاءُ ڇو نه هجي. اڳلي جون مجبوريون چڱايون پل ڀر ۾ وساري ڇڏيندو ۽ بيعزتو ڪندي دير نه ڪندو.
محمد ابراهيم جويو صاحب تمام نفيس، نرم مزاج ۽ ڳالهائڻ جو نهايت منطقي ۽ وزندار ڳالهه ڪرڻ وارو آهي. هڪ دفعي منهنجي روبرو جويو صاحب آيو ۽ پٽ تي ويهي ٻئي هٿ سائين جي ايم سيد جي پيرن تي رکي ساڻس مليو. محفل ۾ ڪنهن معاملي تي سائينءَ، جوئي صاحب کان رايو پڇيو. جوئي صاحب ڪي تاريخي حقيقتون پيش ڪيون ۽ اهڙو رايو ڏنو جو سائينءَ پنهنجي مخالفت سمجهيو ته هڪ دم ڏند ڪرٽي چيائين ”ڀيڻچوت، فلاڻي جي ڀڙوت پيو ڪري؟“ مان ته ائين ٻڌي سراپجي ويس ته هن ماڻهوءَ سان ڪيئن گڏ هلي سگهبو. انهي واقعي جو تاج جويو شاهد آهي، مڃي نه مڃي سندس مرضي! جيڪو ماڻهو جوئي صاحب جهڙي وفادار ماڻهوءَ کي ٿورڙي ڳالهه معاف نه ڪري سگهيو، تنهن اياز لاءِ ڪيڏو طوفان مچايو هوندو. هونئن مون سائين جي ايم سيد وٽ راتين جون راتيون گذاريون آهن. ڏاڍو مٺو ماڻهو، قربائتو، مهمان نواز، ڌُن جو پڪو، ڄاڻو ۽ وطن پرست، پر رڳو چپ ڪري ويهي ٻڌو، خبردار جو ڪنهن ڳالهه تي تنقيد يا مخالفت ڪئي اٿوَ.
ڳالهه مان ڳالهه ٿي نڪري، ماڻهو الائي ڪٿي وڃي ٿو پهچي. مارشل لا دوران يا چئجي ته گذريل 30 سالن دوران، بيوروڪريسيءَ کي قربانيءَ جو ٻڪرو بڻائي سمورو ڏوهه ان مٿان لڏيو ويو آهي. بيوروڪريسي کي بڇڙو ۽ ڏوهاري قرار ڏئي؛ سڀ برايون پنهنجي کيسي ۾ وجهي ۽ بيوروڪريسيءَ جي سڀني چڱاين کي طلاق ڏئي، سياستدان پوءِ اهي سويلين هجن يا فوجي، گور ڍڳي وانگر ٿونا هڻندا ۽ ڀيل ڪندا آيا آهن. پاڻ وري اهڙا جاهل ۽ اڻ ڄاڻ جو قابليت جو معيار اهو سمجهڻ لڳا ته بيوروڪريسي جي هر مشوري يا قانوني صلاح کي ريٽي سگهن. چوندا آهن ’هڪ چوري ٻي سينا زوري‘. هڪ ته قائدو قانون ٽوڙين مٿان وري پنهنجي قابليت جي ڊاڙ ۽ لٻاڙ اها هڻن ته ”مون سيڪريٽري کي اهڙي ڇنڊ ڪڍي جو ياد ڪندو يا سندس نوٽ کي ٿڪ به نه هنيم.“ اهو هو معيار قابليت جو، پوءِ اونداهه ٿيندي ڪي نه؟ ائين بيوروڪريسي ڪمزور، هيڻي ۽ بيوس ٿيندي. نتيجي ۾ ماڻهو آزار ۾، ملڪ آزار ۾، سياست آزار ۾ ۽ جيڏانهن ڪيڏانهن افراتفري، دانهن پڪار، ڌرڻا ۽ ڌوڙيا گارين جا. آفيسر به ڪيترو وڙهندا. هر ڪو ته عبدالله ميمڻ، عبدالحق وڪو، طارق امين ۽ محمد يوسف ڪونه ٿي سگهندو.
هتي عبدالحق وڪي جو ذڪر آيو آهي سو به ٻڌائيندو هلجي. هو بولٽن مارڪيٽ ٿاڻي جو فوجدار (انسپيڪٽر پوليس) هو. کيس کهڙي صاحب چيف منسٽر حڪم ڏنو ته مير غلام علي ٽالپر کي گرفتار ڪري اُٺ تي چاڙهي، مٺيءَ ۾ نظر بند ڪيو وڃي. عبدالحق صاحب صاف انڪار ڪيو. ٻيو هتي انسپيڪٽر هو غلام النبي فاروقي (اڄ ڪلهه جي مشهور دل جي ماهر ڊاڪٽر اظهر فاروقي جو والد) تنهن ان ڪم لاءِ حامي ڀري ۽ مير غلام علي ٽالپر جهڙي نفيس ماڻهوءَ کي اُٺ تي چاڙهي مٺيءَ ۾ نظر بند ڪري آيو. غلام النبي فاروقي صاحب کي انهي خدمت عيوض ترقي ڏئي عبدالحق مٿان ڊي ايس پي ڪيو ويو. تن ڏينهن ۾ خان صاحب غلام اڪبر آءِ جي پوليس هو ۽ خان بهادر کهڙي جهڙو ’مرد آهن‘، سندس کيسي ۾ پيو هوندو هو. وري جڏهن مان کپري ۾ سب جج هئس ته عبدالحق سانگهڙ جو ايس ايس پي ٿي آيو. اتفاق سان خان بهادر وساڻ جي اوطاق تان چوري ٿي. خان بهادر وساڻ هڪ ٻيو ’مرد آهن‘ هو جنهن جي خانبهادر کهڙي سان گهاٽي ياراڻي هئي؛ چون ٿا ته کهڙي صاحب جو سمورو خرچ پکو خانبهادر وساڻ جي ذمي هو. کهڙو صاحب ان وقت چيف منسٽر هو.
وساڻ صاحب جي گهر مان چوري ٿيڻ تي وساڻ صاحب اصل ڇتو ٿي پيو. چي ”اها چوري عمر ڪوٽ واري سيد غلام حيدر شاهه (مظفر حسين شاه جي والد) ڪرائي آهي سو ان کي گرفتار ڪيو وڃي.“ مون وٽ به وساڻ صاحب جو سوٽ غلام حيدر وساڻ آيو ۽ چيائين ته ”عبدالحق کي سمجهاءِ!“ مون صاف انڪار ڪيو ته غلام حيدر صاحب ڌمڪي جي انداز ۾ چيو ته ”سوچي وٺو!“. مون چيو ته ”سوچيو پيو آهي.“ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ عبدالحق صاحب بنا گارڊ ۽ سپاهيءَ جي منهنجي گهر آيو ۽ وڏا وڏا ٽهڪ ڏئي چيائين ته ”مون کي رِورٽ ڪري مٺيءَ جو ڊي ايس پي ڪيو اٿن؛ سو وڃان پيو مٺي ... سائين مزو ٿيو. ڏاڍا شڪار ڪندا سون. هرڻ، مور ۽ نيل گانءِ. واهه واهه ٿي وئي.“ مون وٽ رات گذاري مٺيءَ هليو ويو. پڇيو مانس ته ”چارج شيٽ ڪهڙي ملي آهي.“ کلندي چيائين ”سائين سٺي چال چلت جو سرٽيفڪيٽ آهي ڏسو!“ مٿس چارج هئي ته، ”تون پنهنجي حيثي آفيسرن سان، عام پبلڪ سان حتيٰ ڪه ماتحتن سان به حد کان وڌيڪ سٺو سلوڪ ڪرين ٿو جو هڪ پوليس آفيسر لاءِ مناسب ناهي؟“ پڇيو مانس ته ”چارج جو جواب ڪهڙو ٿا ڏيو؟“ چيائين ”ڇا جو جواب، سٺي چال چلت جو ڪو جواب ڏبو ڇا؟“
خان بهادر کهڙو لٿو ته وري سانگهڙ جو ايس پي ٿي آيو. رٽائرمينٽ جي درخواست ڏنائين ته نامنظور ٿيس ته استعفا ڏنائين ۽ اچي ٽنڊي آدم ۾ پنهنجي زمينن تي ويٺو. اڄ تائين 85 سالن جي عمر ۾ ٽنڊي آدم جو معزز هلندي پڄندي وارو ماڻهو آهي. ون يونٽ ٺهيو ته پينشن لاءِ درخواست ڏنائين جا نامنظور ٿيس. سندس هڪ ماتحت پوليس آفيسر هو ڪرم الاهي جو ڏاڍو چڱو ماڻهو ۽ سٺي طبيعت جو هو. اهو پنجابي هو تنهن چيس ته ”مان ٿو پينشن منظور ڪرائي اچان.“ اهو لاهور ويو ته اصل آرڊر کڻي آيو ته ”چوڌري عبدالحق جي پينشن پوئين تاريخن کان وٺي منظور ڪئي وڃي ٿي.“ ائين سالن کان پوءِ يڪمشت ٽيهه پنجٽيهه هزار مليس. عبدالحق چيو ته ”بابا وري هي چوڌري ڪهڙو؟“ ڪرم الاهي مرڪي چيو ”سائين انهي کيڏ ته ڪم ڪيو.“ ڇا اڃا به ڪو چوندو ته ون يونٽ ۾ پنجاب ۽ پنجابين جي حڪومت ڪانه هئي.
سو مون ٿي چيو ته بيوروڪريسيءَ کي هٿ وٺي ڪمزور ڪيو ويو. مون مٿي لکيو آهي ته مسٽر فيروز نانا جي چوڻ تي هڪ بيلف کي مون ڪيئن سڌو ڪري ڇڏيو. ان جي ابتڙ سن 1967ع ۾ جڏهن مان حيدرآباد ۾ جج هئس ته منهنجو هڪ شيدي پٽيوالو ڏاڍو حرڪتي هو ۽ وڪيلن سان به الجهندو هو. مان ڪن لاٽار ڪري ويندو هئس. منهنجو سيشن جج هو مسٽر ايم ايس ايڇ قريشي جو ڪمشنري ڇڏي اچي سيشن جج ٿيو هو. ڏاڍو سمجهدار ۽ ڀلو ماڻهو هو. مون کي گهرائي چيائين ته ”ان پٽيوالي تي قدم ڇو نه ٿو کڻين؟“ مون چيو ”بيسود ٿيندو.“ چيائين ”مان ويٺو آهيان چارج شيٽ ڏينس ته مان کيس سسپينڊ ڪري انڪوائري ڪري قدم کڻندس.“ چيم ”نه، ڇو ته اها انڪوائري پٽيوالي تي نه پر مون تي ٿيندي جو هو الزام تراشي ڪندو.“ ته به قريشي صاحب، جو بعد ۾ سپريم ڪورٽ جو جج ٿيو هو، جي چوڻ تي انڪوائري ٿي ۽ پٽيوالي مون تي الزام هنيو ته کانئس خانگي ڪم ورتو ويندو هو ۽ سندس انڪار تي مٿس انڪوائري ڪئي وئي هئي. بهرحال، انڪوائريءَ ۾ هو ڏوهي ثابت ٿيو پر قريشي صاحب ڪا سزا نه ڏني ۽ موٽائي کيس مون وٽ رکيائين. قريشي صاحب مون کي سڏائي افسوس جو اظهار ڪيو. چيائين تو صحيح چيو هو. مون کي مجبور ڪيو ويو، هاڻي ٻڌايو ته ڇا رهيو منهنجي منهن ۾ يا قريشي صاحب جي منهن ۾.
شيدي بادشاهه هنبوشي هڻندو اچي منهنجي ڪورٽ ۾ حاضر ٿيو. مون پنهنجو نسخو استعمال ڪيو. چيومانس ته تنهنجي ڊيوٽي رڳي اها آهي ته ڪورٽ ۾ اندر بيٺو هج ۽ جوابدارن ۽ عام پبلڪ تي نظر رک. پهريائين ته هو خوش ٿيو ته جوابدارن جي مٽن مائٽن ۽ شاهدن اوڳاهن جا ڪم ڪاريون سندس هٿ ۾ هوندا پر مون کيس ڀت سان ٽيڪ ڏياري بيهاري ڇڏيو ته جيسين ڪورٽ پوري ٿئي تيسين ائين جو ائين بيٺو هج. پوءِ ته اچي بيزار ٿيو ۽ ٿڪو، سو وڪيلن کي ميڙ منٿون ڪيائين ۽ جسٽس قريشي صاحب کي به دانهن ڏنائين ته ساڻس ڪهڙي ويڌن آهي. اهو پاڻ خوش ٿيو ۽ چيائينس ته ”وڃي ابڙي صاحب کان معافي وٺ!“ ايڏو فرق پئجي ويو هو 1957ع کان 1967ع واري ڏهاڪي ۾ جو جنرل ايوب جي مارشل لا جو دور هو.
ان دور ۾ انتظاميه جو ٻيڙو ٻڏي ويو. دادوءَ جي ڊپٽي ڪمشنر ڳالهه ڪئي ته گورنر ڪالا باغ، ايس پي دادوءَ کي سندس روبرو چيو ته هن جي، يعني ڊپٽي ڪمشنر جي پارت اٿئي، هي پنهنجو ٻچو آهي. حالانڪه ايس پي هڪ ڪندي ڊپٽي ڪمشنر جو ماتحت ليکيو ويندو هو ۽ سيليوٽ ڪري بيهي رهندو هو جيسين ڪليڪٽر صاحب ويهڻ جو اشارو نه ڪري. هاڻي ته معمولي ٿاڻيدار ايس ايڇ او به ڊي سي جو ماتحت نه رهيو آهي. مون سيشن جج پير غلام حيدر جي ڳالهه ڪئي ته هو جڏهن سيوهڻ جو سب جج هو ته دادو جو ايس پي ۽ ڊي سي ٻئي انگريز هئا. پاڻ ۾ دوست هئا ۽ روز ڪلب ۾ گڏ ٽينس راند کيڏندا هئا. پير صاحب مئجسٽريٽ جي حيثيت ۾، ڊي سي جو ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ هو تنهن سان ملڻ ويو. ساڻس ملي ٻاهر نڪتو ته ايس پي جي بنگلي (جيڪو لاڳيتو هو) وٽان لنگهيو ته ڊي سيءَ جو نائب پٺيان ڊوڙندو آيو ۽ چيائين ته ڊي سي صاحب توهان کي سڏي ٿو.
پير صاحب حيران پريشان وري ڊي سي صاحب وٽ آيو ته هن انگريز صاحب تيز سوال ڪيس ته ”ايس پي سان ملڻ ٿي وئين ڇا، متان ائين ڪيو اٿئي، تون مئجسٽريٽ آهين ۽ هو هڪ پوليس آفيسر، توکي ساڻس ملڻ نه گهرجي!“ اهو هو انگريز جو انتظام. سنڌ سان بمبئي پوليس ائڪٽ لاڳو هو جنهن موجب پوليس، مئجسٽريٽ جي ماتحت هئي. نواب ڪالا باغ سنڌ سان پنجاب پوليس ائڪٽ لاڳو ڪيو ۽ پوءِ سنڌ به پنجاب وانگر پوليس اسٽيٽ بڻجي وئي. اها غير جمهوري حڪمرانن جي ضرورت هئي ته پوليس معرفت سڀ اختيار محفوظ ڪن. انهي ڳالهه جي خبر نه هئن نه پرواهه هئن، ته سڄي نظام کي ڪمزور ڪري معاشري ۽ سماج جو ٻيڙو پيا ٻوڙين. نتيجو اهو نڪتو جو پوليس ڌاڙيل پالڻ شروع ڪيا ۽ فوجين کي به سڄي ڄاڻ هئي پر حصه رسي خاطر چشم پوشي ڪندا رهيا.
جنرل ايوب ۾ اها ته چڱائي هئي جو خبر پوڻ تي هڪدم فوج کي واپس بئرڪن ۾ گهرايائين. جنرل ضياءَ ته بادشاهيءَ جا خواب پاڻ به ڏٺا، ٻين جنرلن کي به ڏيکاريائين بلڪه جنرلن جي اولاد ۾ به اهي جيوڙا ڀريائين. اڄ تائين جمهوري حڪومت جي اٺن سالن (1988ع کان 1996ع) باوجود اسان جي مٿان فوج جي تلوار يا بندوق اڀي بيٺي آهي. ڪو اعتبار ڪونهي ته ڪنهن مهل، ڪنهن گهڙي ڇا ٿئي. اهڙي صورتحال غير جمهوري ۽ اقليتي طبقن لاءِ اميد افزا آهي جو هو ڄاڻن ٿا ته جمهوري طريقن سان ڪڏهن به حڪومتي ايوانن تائين نه ٿا پهچي سگهن، سواءِ فوجي راڪاس جي معاونت جي.
هيڪر ڊڪٽيٽر شاهي مسلط ٿي وڃي ته اهي اقليتي ۽ غير جمهوري طبقا ٽولا ٽان ٽان ڪري پنهنجي ٻرن مان ٻاهر نڪري اچن ٿا. عجيب ۽ غريب دلفريب نعرا، اسلام جو نفاذ، نظام محمدي، شهري حقوق، سرمايه ڪاري جي آزادي وغيره ڏئي خوشامدي پريس ۽ بيوروڪريسيءَ جي طاقت جي غلط استعمال سان پنهنجون بکايل خواهشون پوريون ڪن ٿا. اهڙا طبقا ڪڏهن به جمهوريت کي پسند ڪونه ڪندا بلڪه مخالفت ڪندا ۽ جمهوري ادارن کي تباهه ڪندا ۽ شخصي طبقاتي مفاد حاصل ڪري ڀڀ ڀريندا ۽ ٻين هم خيالن کي به هڏي وجهندا ۽ وڏي ڳالهه تي قانون جي حڪمراني ٽوڙڻ لاءِ پوليس کي زور وٺائيندا ۽ هر چڱي مٺي جي پڳ لاهي کيس ماٺ ڪرائيندا يا لٽ مار ۾ ڀاڱي ڀائيوار ڪري بريف ڪيس يا لفافن جو ڪلچر وجود ۾ آڻيندا.
چوڻ جو مقصد اهو آهي ته حڪومت جون جيڪي ٽي مکيھ شاخون آهن تن کي محفوظ ۽ خود مختيار رکجي ۽ انهن سان کؤنس نه ڪجي. قانون ساز ادارا (اسيمبليون وغيره) پاڻ کي قانون سازي تائين محدود رکن ۽ حڪمرانيءَ جا خواب نه لهن. بيوروڪريسيءَ کي با اختيار ۽ خود مختيار بڻائي قانوني دائري اندر حڪمراني جو مڪمل اختيار ڏنو وڃي. جيئن ماڻهو ٻين درن يعني سياسي ليڊرن ۽ ڪارڪنن وٽ ڌڪا کائڻ نه وڃن. عدليه وري آئين موجب بيورو ڪريسي جي عملن تي ڪرڙي نظر رکي ۽ قانون ساز ادارن جو تحفظ ڪري. پوءِ ڪا به گڙٻڙ ڪانه ٿيندي ۽ معاشرو آهستي آهستي نارمل ٿي، ترقي جي راهه تي گامزن ٿي ويندو؛ يعني هلي پوندو ۽ تڪڙيون تڪڙيون ٻرانگهون کڻڻ شروع ڪندو.
قانون ساز (ميمبر صاحبان ۽ وزير) به جڏهن حڪمرانيءَ جي جهنجٽ کان آزاد ٿيندا ته سندن ڌيان ويندو ته سرمائيداريءَ جي نانگ جو مٿو ڪيئن ڪچلجي، دلال ۽ دلاليءَ کي ڪيئن ڪڍي ڦٽو ڪجي ۽ زرعي آبادگار کي زنجيرن مان ڪيئن آزاد ڪري معيشت کي زور وٺائجي. هاڻي ڇا ٿيو آهي جو سياستدان پنهنجو اصل فرض وساري، حڪمرانيءَ جي چڪر ۾ هر شعبي ۾ بيوروڪريسي، پوليس، زمينداري ٺيڪيداري، سرمائيداري ۾ هٿ پير ٻوڙيون ويٺا آهن ۽ ويٺا چَڪين ۽ کائن ۽ چشڪيون وٺن. سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’ڄاڻين پاڻ ڪونه، ماري خطابي.‘
سياستدان خاص ڪري ميمبر صاحب، به ڄاڻن پاڻ ڪونه ۽ مارو اٿن ٻين تي، ويندي خلق خدا کي به ڪونه بخشين. خدمت خلق جا عجيب عجيب نسخا ايجاد ڪيا اٿن. مثلاَ ترقياتي ڪمن جي ڪوٽا (ڀلي ٺيڪيدار سندن سوٽ ماسات هجن) ليسنن جي ڪوٽا، نلڪن جي ڪوٽا، نوڪرين جي ڪوٽا وغيره وغيره. هر ڪو ڄاڻي ٿو ته اها ڪوٽا بازار ۾ کلم کلا وڪامي ٿي. پوليس ۾ اسسٽنٽ سب انسپيڪٽر جون سئو کن جايون نڪتيون. مون کي هڪ جهونو واقفڪار اچي چنبڙيو ته سندس پٽ کي هڪ پوسٽ وٺرائي ڏيان. عرفان مروت صاحب وزير هو. هڪ وڏو آفيسر جو مون سان حجائتو هو ان کي وڃي چيم. هن صاف چيو، ”جمال، ڪمال ٿو ڪرين. جا شيءِ بازار ۾ لک سوا ۾ ملي ٿي، ان لاءِ مون کي ڇو ٿو بڇڙو ڪرين؟“ سندس ڳالهه ۾ وزن هو سو چپ ڪري چانهه پي موٽي آيس.
اسان جي دوستن جو هڪ محدود دائرو آهي جنهن ۾ ڪنهن نئين کي اچڻ ڏيون ڪونه ۽ ڪنهن پراڻي کي نڪرڻ ڏيون ڪونه. اسان جا ڪي مقرر ڪيل اصول آهن جن مان هڪ اهو آهي ته دوست کي ڪنهن آزمائش ۾ نه وجهجي. سو مٿي ذڪر ڪيل دوست جي مجبوري ڏسي کلندي نڪري آيس.
مان چيئرمين ائنٽي ڪرپشن هئس ته کاتي جي گهربل نتيجن توڙي طريقيڪار کان مطمئن ڪونه هئس. هڪ دفعي ۾ هڪ اعليٰ ميٽنگ ۾ مشورو ڏنم ته ”اجايو هيڏي ساري کاتي جو خرچ برداشت ٿا ڪريو. رڳو هڪ معمولي طريقو اختيار ڪيو جو سالياني ڳجهي رپورٽ کي اهم بڻايو. جيڪڏهن ڪنهن به آفيسر کي ٽي سال لاڳيتو خراب ريمارڪ ملن ته ان کي نوٽس ڏئي هڪ اعليٰ ڪميٽي، جنهن جا ميمبر چيف سيڪريٽري، چيف جج، آءِ جي پوليس ۽ متعلقه کاتي جو سيڪريٽري هجن، سي ان آفيسر کي گهرائي کانئس جواب طلبي ڪري سندس موقف ٻڌي اتي جو اتي ڪا به سزا جا سروس رولز مطابق هجي، سا ڏئي ڇڏن ته پوليس جا ڪورٽن جا ۽ ٻين خرچن جا جهنجهٽ ئي ختم ٿي وڃن ۽ رشوت کي به ڪافي ٻنجو اچي وڃي.“ تمام اعليٰ آفيسرن چيو ته ”اهو بلڪل صحيح آهي پر ڪهڙي آفيسر ۾ همت آهي جو ڪنهن ماتحت کي خراب ريمارڪ ڏئي؟“ مار، معاملو ايڏو خراب ٿي ويو آهي! مون کي ته هوم سيڪريٽري چئلينج ڪيو ته تون پنهنجي ڪنهن پٽيوالي يا ڪلارڪ کي رڳو هڪ دفعو خراب ريمارڪ ڏئي ڏيکار ۽ واقعي ائين ڪري مون پاڻ لاءِ مصيبت پيدا ڪئي. ثابت ٿيو ته بيوروڪريسي ۽ ڪامورا شاهي کي نٻل، ڪمزور ۽ غير ضروري بڻايو ويو آهي ۽ مداخلت ڪري ان کي ڪمزور ۽ معذور ڪيو ويو آهي.
انهي نسخي کان سواءِ ڪو چارو نه آهي ته هر اداري يعني مقننه، بيوروڪريسي ۽ عدليه کي مضبوط ۽ طاقتور ڪيو وڃي، ان سان ڇيڙ ڇاڙ ۽ ڪنهن به قسم جي مداخلت نه ڪئي وڃي ۽ ڪو به ادارو ٻئي اداري جي ڪم ۾ ٽنگ نه اٽڪائي. ائين ڪرڻ سان حڪومت ڪمزور ڪانه ٿيندي جيئن عام طرح سمجهيو وڃي ٿو، بلڪه وڌيڪ مضبوط ٿيندي ۽ پڻ خلق جو اعتماد بحال ٿيندو. هي جو ڪارڪنن جي لوڌ پيدا ٿي آهي جن ڀئون ڀئون لائي ڏني آهي ۽ جن کي عام ماڻهو نفرت وچان، پيپلا، جماعتيا، نوازيا وغيره سڏن ٿا تن جو به گوگاءَ گهٽجي ويندو ۽ وزيرن ۽ ميمبر صاحبن تان به دٻاءَ لهي ويندو. هر ڪو ڪم پاڻ مرادو ساهه ستيءَ سان قانون ۽ قاعدن موجب پاڻ ئي ٿي ويندو. جيڪڏهن ڪو ڪامورو غلط ڪم ڪندو ۽ دير وجهندو ته ان کي به وٺ ڪري سگهبي. پبلڪ جي اک جهڙي ٻي اک ٿئي ئي ڪانه ٿي. ان ڪري ڪامورو به سؤ دفعا سوچي پوءِ ڪم ڪندو ته متان ڪنهن آزار ۾ نه پوي. انهي ڪري ان ۾ سڀ جي ڀلائي آهي، عوام جي سياستدانن جي، معاشري جي ۽ ٻين سڀني طبقن جي بيوروڪريسي يعني ڪامورا شاهيءَ کي مضبوط ۽ پاورفل بڻايو وڃي. مٿس چوڪسي جا سڀ ذريعا اڳ ۾ ئي مروج آهن، اهي سختيءَ سان لاڳو رکيا وڃن. افراتفري ختم ڪرڻ جو اهو ئي واحد حل آهي.
29 جولاءِ 1996ع تي مسز ارونا آصف علي گذاري وئي. اسپتال ۾ پيل سندس لاش انڊيا ٽي وي تي ڏيکاريو ويو. نه ڏيکارين ها ته چڱو. گوشت جو سڄيل لوٿڙو هو. مرحومه اٺاسي ورهين جي هئي. مون کيس 1943ع ۾ ڪراچي ۾ جيمخانه گرائونڊ پرل ڪانٽينينٽل هوٽل سامهون ڏٺو هو. اتي صبح جو يارهين بجي تقرير ڪرڻ آئي هئي. هزارين ماڻهو سندس انتظار ۾ پٽ تي ويٺا هئا. مان به ويهي رهيس. گهڻو ڪري سڀ هندو هئا. ان وقت آزاديءَ جو آندولن زورن تي هو. وڏا وڏا ليڊر، گانڌي، نهرو، پٽيل، مولانا آزاد سڀ جيلن ۾ بند هئا. هڪڙي ارونا آصف علي جا چوڻ ڪارڻ ته انڊر گرائونڊ هئي، پر کلم کلا پبلڪ جلسي ۾ آئي، ڏاڍي جوشيلي تقرير ڪيائين. اهو اعزاز به سنڌ کي حاصل هو ته ارونا آصف علي روپوشي وارو عرصو سنڌ ۾ گذاريو ۽ هتان ئي آزادي جو آندولن شروع ٿيو. چوڻ ڪارڻ ته اهنسا جي پوڄاري هئي پر سڄي هندستان ۾ واچوڙي وانگر پئي ڦري ۽ هنسڪ ڪاررواين کي ننديائين نٿي. آگ جو شعلو هئي. ننڍي نيٽي پنجٽيهن سالن جي جوان عورت هئي پر سڄي ملڪ ۾ نيتا جو ڪردار ارونا اختيار ڪيو ۽ ٻيو هو سڀاش چندر بوس جنهن کلم کلا انڊين نيشنل آرمي قائم ڪري جاپانين جي مدد سان انگريزن خلاف جنگ ڪئي.
اهو چوڻ ۾ مون کي ڪا هٽڪ نه ٿي ٿئي ته آزاديءَ جي جنگ هندن وڙهي ۽ مسلمانن جو هن ۾ نه ڪو حصو هو نه ڪو تعاون، سواءِ ڪانگريسي مسلمانن جي ۽ انهن سپاهين جي جيڪي سباش چندر بوس جي فوج ۾ شامل هئا. ارونا آصف علي سهڻي، جوان، نڊر ۽ جوشيلي هئي. منهنجي ڀرسان جيڪي هندو ماڻهو ويٺا هئا تن پئي چيو، ”وڏي نيتا آهي اهو مڃون ٿا پر هندڪار کي ته ڇيهو رسايو اٿائين. ڀائي ڌرم ته ڀرشٽ ٿيو نه؟“ سندن اعتراض هو ته هڪ مسلمان سان شادي ڇو ڪئي هئائين؟ ائين ته اندرا گانڌي به هڪ پارسي فيروز سان شادي ڪئي ۽ مسز وجيه لڪشمي پنڊت به هڪ مسلمان سان شادي ڪرڻ واري هئي پر گانڌي ۽ نهرو خاندان جي مخالفت سبب محبت قربان ڪيائين. پوءِ به يونائيٽيڊ نيشن جي اجلاس مان موٽندي مصر ۾ لهي وئي ۽ محبت جي ڇڪ سبب محمود حسين سان ملاقات به ڪيائين جو ان وقت مصر ۾ انڊيا جو سفير هو. ڀلا محبت تي ڪهڙي بندش، عشق نه پڇي ذات، ٻه دليون ملن ٿيون ته ڌرم کي ڪهڙو ڇيهو. مذهب ۽ ڌرم جيڪڏهن اهڙا ٽانڪئان آهن، ته ٽٽا چڱا. هي ته رڳو سوچ جو ڏڦيڙ آهي. شيڪسپيئر چيو ته، ”ڪجهه به چڱو برو نه آهي رڳو سوچ ان کي اهڙو بڻائي ٿي.“
شيڪسپيئر هڪ معمولي ڳوٺاڻو، سندس هڪ هڪ سٽ علم ۽ فلسفي جو خزانو آهي. اهو نيٺ ڪهڙو اسرار آهي جو اوچتو ڪنهن نفس تي علم ۽ دانش جي پالوٽ ٿئي ٿي. ڪير ٿي ڪري، ڇو ٿو ٿئي؟ ڪاليجي دور ۾، مون جهڙي ماڻهو جنهن اخلاقيات جي جڪڙ ۾ پرورش پاتي، تنهن کي اها ڳالهه سمجهڻ ڏکي لڳي. مان ڇا ٻيا جيڪي ترقي پسند ۽ آزاد خيال هئا سي پاڻ به نه پيا سمجهن ۽ نه سمجهائي پيا سگهن پر مان هوندو هيس سوچ جو ڪيڙو سو سوچي مون ڳوٽ به پاڻ ڀڳي. ان گهڙي ڄڻ ته ڪو انڪشاف ٿو ٿي وڃي ۽ ماڻهو هڪ عجيب ڪيفيت مان ٿو گذري. شيڪسپيئر کي ادب ۾ جهڙوڪر پيغمبريءَ جو درجو حاصل آهي. هڪڙي ننڍڙي سٽ (Nothing is god or bad, only thinking makes it so) ۾ اٿاهه علم، ڪوزي ۾ درياهه بند آهي ڪه نه؟ هاڻي پاڻ پيا سوچيو ۽ حل ڳولهيو.
تيمورلنگ جو پوٽو اُلڪ بيگ (الائي علق بيگ) سائنسدان هو. سمرقند ڀرسان هڪ تجربي گاهه بڻائي هئائين جنهن جا آثار اڄ به موجود آهن. سندس هڪ چوڻي آهي ته، ”سائنس سج آهي ۽ مذهب ڌنڌ. جڏهن سج نڪري ٿو ته ڌنڌ پاڻ ئي دور ٿيو وڃي.“ ملا ڪاوڙجي پيا ۽ کيس قتل ڪيو ويو. هو تيمورلنگ سان گڏ مقبره گور امير ۾ دفن ٿيل آهي. ڪميونسٽن ڇا ڪيو جو ٻئي لاشا ڪڍي جائزو وٺي فوٽا ڪڍي وري لاش دفن ڪري ڇڏيائون ۽ ثابت ڪيائون ته امير تيمو واقعي هڪ ٽنگ کان منڊو هو ۽ الڪ بيگ کي واقعي خنجر يا ترار سان قتل ڪيو ويو هو. هڪ منڊڙي ماڻهو جي ايڏي جرئت ۽ دهشت جو يورپ توڙي ايشيا کي ڏهڪائي ڇڏيائين. يورپ جون مائرون ٻارن کي اهو ڊپ ڏينديون هيون ته ”ٽيمرلين پيو اچي“ ۽ هڪ شهزادي جي اها جرئت جو سچ جي انڪشاف ٿيڻ سان ملا مولوين کي ڪاوڙائي قتل ٿي ويو پر مڙيو ڪونه. جيڪو سچ ڏسي وٺندو سو ڪيئن مڙندو ۽ چئي به ڏيندو. سچ کي پنهنجي ڳجهي طاقت آهي. نه ڪچي گهڙي سهڻي کي جهليو، نه جبل سسئي کي روڪيو، نه مارئيءَ کي محلاتن ميٽيو. انهن سچ جي جهلڪ ڏسي ورتي هئي. هاڻي شاهه ۽ شيڪسپيئر کي ڀيٽيو. ڏم ۽ ڏيرياڻيون صحيح يا شاهه سائين؟ فرق رڳو سوچ جو آهي.
محترم علي احمد بروهي سان هاڻي ٽيليفون تي ڳالهايم، ٻڌايائين ته سامونڊي فوج واري بغاوت ۾ به ارونا آصف علي جو هٿ هو. اهو به چيائين ته ارونا، رام منوهر لوهيا ۽ راجيندر پرشاد هنسڪ ڪاررواين ۾ ٻٽ هئا ۽ گانڌي کانئن انهي ڪري ناراض هو. ڌاڙا لڳا، ريلون ڪريون بم ڦاٽا هڙتالون ٿيون، اسڪول ۽ ڪاليج بند ٿيا. اهو سڀ آزادي جي آندولن ۾ ڪُئٽ انڊيا (هندستان ڇڏي وڃو) تحريڪ دوران ٿيو. ڌاڙيل روچي (روچي رام) ۽ هيمو ڪالاڻي به ان تحريڪ جي پيداوار هئا. روچي بينڪن کي ڌاڙا هنيا جنهن ۾ ايس پي لالا اسرار ساڻس حصيدار هو. هيمو وري ريل ڪيرائڻ جي ڪوشش ڪئي. اڄ جو هڙتال ڪلچر، گولي ڪلچر ۽ ڌاڙا ڪلچر ان تحريڪ جو ڪلچر آهي. علامه المشرقي سچو هو ته غلط طريقا استعمال ڪبا ته پوءِ اهي اسان سڃاڻپ ۽ طره امتياز ( فخر جي لنگيءَ جو طرو يا تمغو) بڻجي ويندا. اڄ، آزادي کانپوءِ اسان جي آزاد ملڪن ۾ اهڙا غير ذميدار ۽ نقصانده اعمال، هر سکڻي ديڳڙي واري ليڊر جا پسنديده عمل ٿي ويا آهن. اڄ 8 آگسٽ 1996ع واري اخبار ۾ ميان نواز شريف جو بيان آهي ته موجوده حڪومت کي هٽائڻ لاءِ ماڻهو مارائڻا پوندا ۽ اسين ماڻهو مارائينداسين. اڙي هي ڪهڙي سياست آهي جو دهل جي ڏؤڪي تي ماڻهو مارائڻ جي ڳالهه ڪجي ٿي. لاشن تي سياست، توبهه! هي سياستدان آهن يا گلٻاٽي ۽ گوگڙن جا ڪيئان جي سڄو فصل کائي ناس ڪن ٿا. ڇا انهن لاشن ۾ ميان نواز شريف جي خاندان جو لاش به هوندو يا نه. اسان ته سائين جي ايم سيد جهڙي صلح پسند ۽ انقلابي ليڊر جي ڪنهن خانداني فرد جو رت وهندي ڪونه ڏٺو حالانڪه ڪي ٻيا ڪيئي ڪونڌر ڪسجي ويا.
انهي ڪري سياست توڙي مذهب ۾ بهترين اصول آهي اهنسا يعني عدم تشدد. اسلامي جهاد به رڳو ظلم ۽ ظالم خلاف آهي. پنهنجي شخصي يا گروهي مفاد لاءِ نه آهي ۽ نه ئي ان کي سياسي هٿيار طور استعمال ڪري سگهجي ٿو. هنسڪ ڪارروايون ته فتنو آهي ۽ فتني لاءِ قرآني حڪم آهي ته الفتنة اشد من القتل. اهو ئي سبب آهي جو ٽئين خليفي حضرت عثمان رضه خلاف فتنو کڙو ٿيو ته حضرت علي عليھ السلام ٻنهي امامن سڳورن امام حسن ۽ امام حسين رضه کي سندس حفاظت تي معمور ڪيو. مومنو، ذرا سوچيو، اها حضرت علي رضه جي ڪا سياسي چال يا نعوذ بالله ڪا منافقانه اٽڪل بازي ته ڪانه هئي.
مسڪينن کي مارائي انهن جي لاشن تي سياست ڪرڻ، هيءَ ته ڪميڻائي آهي. اها نه سياست آهي نه سياسي بصيرت. نج منافقت ۽ مفاد پرستي آهي. مهاجر الطاف حسين لنڊن ۾ ويٺو عيش آرام واري زندگي گذاري ۽ ويٺو ڊينگون ماري ته روزانو هيترا لاش کپن. هتي وري سندا ڪرائيدار ٽٽون ڪلاشنڪوف کنيون بيگناه شهري پيا مارين. بي گناه ۽ بي هٿيار ماڻهن کي مارڻ وري سورهيائي پيا سمجهن. اها سورهيائي ته ڪانه چئبي. اها ته حد درجي جي بزدلي ۽ ڪميڻائي آهي. حيرت آهي سڄي مهاجر برادريءَ انهي ڪميڻائي، منافقانه ۽ بزدلانه عمل کي سورهيائي سمجهي خوش پئي ٿئي. مٿان ڪوڙ منافقي ته اسين ڪونه ٿا ماريون، گورنمينٽ خود ماڻهوءَ ماري اسان کي بدنام پئي ڪري. اهڙو بي شرماڻو عذر! حڪومت ڪيئن فوجي جوان، ڊي ايس پي، انسپيڪٽر، ايس ايڇ او ۽ سپاهي مارائيندي. اسان جا ليڊر به حڪومت جي مخالفت ۾ انهن جي پٺي ٺپي خوش ٿي کڳيون پيا هڻن.
مهاجر غنڊن ۽ بدمعاشن جو ايڏو من وڌي ويو جو ڪلاشنڪوف کڻي ايس پي توڙي ڊي سي جي آفيس ۾ ڌوڪي ڪاهي پون ۽ کين گاريون ڏئي بيعزتو ڪري هليا اچن. ٻاهر نڪري اچي پنهنجي برادريءَ ۾ خوش ٿي ڊاڙون ٻٽاڪون هڻن ۽ برادري جا ننڍا وڏا خوش ٿي واهه واهه پيا ڪن. ههڙي قوم ڌرتي ماءُ جي سيني تي ڪيئن رهي سگهندي؟ ڪانه رهندي، ڪانه رهندي. تباهه ۽ برباد ٿي مليا ميٽ ٿي ويندي. نه خدا وٽ، نه تاريخ ۾ اهڙو انڌير آهي. چنگيز، هلاڪو، تيمور ۽ نادر نه رهيا ته هي ڪيئن باقي رهندا. چڱو آهي ته نوشته ديوار پڙهي وٺن ۽ حضرت اسرافيل جي هوڪار ٻڌي وٺن نه ته خس و خاشاڪ ٿي ويندا. ظالم جو ظلم کيس ئي تباهه ڪندو آهي. هنن جي ڀيٽ ۾ هندن ويچارن ڇا ڪيو هو جو تاريخ جي بي رحم هٿن هٿان مادرِ وطن مان نڪري بي وطن ٿي ويا.