13
هي جو دعا لاءِ انساني جسم مٿان ڪو بزرگ هٿ ڦيريندو آهي اهو عمل به ساڳيو آهي. بزرگ پنهنجي نوراني (وڌيڪ وولٽيج واري) بجلي سان بيمار ماڻهوءَ جي ڪمزور بجليءَ کي تقويت ڏيندو آهي. جيئن مقناطيسي حلقو ٿيندو آهي جنهن کي ڪنهن ٻي طاقت يا وڌيڪ طاقتور مقناطيس سان تبديل ڪري سگهبو آهي، تيئن بجليءَ جو به هڪ محدود حلقو ٿيندو آهي جنهن کي تبديل ڪري نيون تبديليون آڻي سگهجن ٿيون، عجب ناهي ته انهيءَ عمل ذريعي (الله جي حڪم سان) حضرت عيسيٰ عليھ السلام بيمارن کي هٿ گهمائڻ سان شفا ڏيندو هجي. ڇا به هجي ٻيئي نقطئه نظر پنهنجي جاءِ تي صحيح پرمان، پير علي محمد شاهه راشدي واري فقير صاحب جي نقطه نظر کي ترجيح ڏيان ٿو.
انسان ڪهڙو به گرو گدلو ۽ گناهگار هجي. عزت، محبت ۽ رحمت جو حقدار آهي. اسان سڀ اهڙا ئي گرا گدلا ڪوجها ۽ ڪمزور آهيون؛ ڪو به تيسمار يا تورسين ڪونه آهي جو پاڻ کي افضل ۽ ٻين کي گهٽ سمجهي. ڇا ڪوئي ڪوجهو ڪمزور يا لولو لنگڙو وڏو داناءُ (جينئس) نٿو ٿي سگهي. مان ته ڀانيان ٿو ته ملٽن جو نابينا هو، اهو نٽشي ۽ ارسطوءَ کان عظيم تر هو. يونان جو جڳ مشهور شاعر هومر جنهن الياڊ ۽ اوڊيسي جهڙا شاهڪار ڪتاب لکيا، سو به نابينا هو. نيپولين بوناپارٽ جو دنيا جو عظيم جنگي جنرل ۽ بلاجو ذهين هو سو ننڍي هوندي اهڙو ڪمزور ۽ لاغر هو جو اسڪولي ڇوڪرا کيس مارون ڪڍندا هئا. جون آف آرڪ هڪ معمولي ٻڪرار ڇوڪري هئي جنهن وڏن وڏن فوجي جنرلن کي شڪستون ڏئي فرانس جو مان مٿاهون ڪيو. انهن سڀني ۾ ڪا ته جوت هئي. سندن اندر جي اک کليل هئي ۽ هو ايندڙ واقعن ۽ حوادث جو اڳواٽ ئي اندازو لڳائي وٺندا هئا ۽ ان جو حل سندن سمجهه ۾ اچي ويندو هو. چمڙو جو انڌو ٿئي ٿو سو به اندر جي سڄائيءَ تي پنهنجو گهر ڳولهي وٺي ٿو ۽ ڀت سامهون اچيس ٿي ته موٽ کائي ٿو. ڪولين ۽ ماڪوڙين کي برسات اچڻ کان اڳ خبر پئجي ٿي وڃي ۽ چوپائي مال کي زمين ڌٻڻ کان اڳ پرو پئجي ٿو وڃي ۽ مينهون رنڀڻ شروع ڪن ٿيون.
سورة الشمس ۾ حيرت انگيز انڪشاف ڪيو ويو آهي ته الله هر نفس تي چڱائي ۽ بڇڙائي جو الهام ڪري ڇڏيو آهي. انهيءَ تناظر ۾ مون جاچيو آهي ته ڪتو به جيڪڏهن ڪو غلط ڪم ڪندو آهي ته ظاهر ٿي پوندو آهي. مثلاََ ماني چورائڻي هوندس ته جهپڙ هڻي اکيون ٻوٽي ڀڄي ويندو. ته هر مخلوق تي الهام ٿئي ٿو. شاعر حضرات به اهڙي دعويٰ ڪندا آهن. غالب ته صاف چيو ته ”آتي هين غيب سي مضامين خيال ۾.“ الله تبارڪ وتعاليٰ ته سورت النحل ۾ تمام اهم انڪشاف فرمايو آهي ته ”تنهنجي رب ماکيءَ جي مک کي وحي ڪيو ته تون پهاڙن ۾، وڻن ۽ انگورن جي منهن ۾ پنهنجو مانارو بڻاءِ“ (سورة النحل آيت 69). هاڻي الهام کان وڌي وحيءَ تي اچي وياسون. مون هي سڀ جانورن جا مثال ڏنا آهن اهو ڏيکارڻ لاءِ ته وحي ڪو عجوبو ناهي بلڪ حقيقت آهي. سڀني نفوس تي الهام ٿئي ٿو (علماءَ سڳورا معاف فرمائين). هومر، ملٽن ۽ هڪ ٻڪرار ڇوڪريءَ تي الهام ٿئي ٿو ته پوءِ جيڪي نفوس قدسيه آهن انهن تي الله جي حڪم سان بيشڪ ٿئي ٿو.
مون هڪ يهودي عالم جو انگريزي ۾ لکيل ڪتاب پڙهيو هو. ڪتاب ۽ مصنف جو نالو ياد نٿو پويم. هن صاحب حضور صلي الله عليھ وسلم جي هر عمل ۽ گفتي جي ڇنڊڇاڻ ڪري اهو نتيجو ڪڍيو آهي ته ان مخصوص حالت ۾ ان کان بهتر عمل يا گفتو ٿي نٿي سگهيو تنهن ڪري اهو پيغمبر جي غير معمولي ذهانت جو ثبوت آهي ۽ ان ۾ وحي وغيره جي ڪا ڳالهه ناهي. اتفاق سان حضور ﷺ جن لکڻ پڙهڻ ڪونه ڄاڻندا هئا پوءِ به اهڙا صحيح ۽ تز فيصلا ۽ گفتا ظاهر ڪن ٿا ته حضور صلي الله عليھ وسلم جن پنهنجي ذات اقدس ۾ وحي هئا يا وحي جو رسيور (ريڊيو رسيور) هئا. سندن اٿڻ ويهڻ، ڳالهائڻ ٻولهائڻ، کائڻ توڙي پهرڻ سڀ ڪجهه اسوه الحسنة هئا ۽ الله جي امر (وحي) جي مطابق هئا. اها ٻي ڳالهه آهي ته پيغمبر جي حيثيت ۾ ڊائريڪٽ پيغام به وٽن ايندو هو جو سلسلو کانئن پوءِ بند آهي. جيڪا قوت وٽن پيغام کڻي ايندي هئي. ان کي به قرآن الحڪيم ”روح“ سڏيو آهي (سورة القدر) ۽ روح معنيٰ ”امر ربي“. هرڪا ڪڙي وڃي امر ربي سان ملي ٿي. اسين به هر ڳالهه ۾ چوندا آهيون،”جيڪو امر الله جو!“ وک وک تي روحانيت جي تصديق ڪندي به، ان کي نه رڳو سمجهڻ کان انڪار ڪيون ٿا بلڪ ان جا منڪر ٿيون ٿا ۽ عذر اهو ٿا ڏيون ته سمجهه کان ٻاهر آهي.
حسين بن منصور حلاج، ڏاڍيون سهڻيون سمجهاڻيون ڏنيون آهن جي طوالت جي سبب ڏيڻ کان پاسو ڪريان ٿو. اصل مقصد، عقلمندن لاءِ ڪافي چٽو ڪري چڪو آهي. هن سڄي ساري اپٽار جو مطلب اهو آهي ته علم، برابر عمل جو يا جاکوڙ جو نتيجو آهي پر ٻيو به ڪجهه وسيلو آهي يعني ”مشقت“ کان علاوه ”عطا“ به آهي ۽ ”عطا“ آهي امر ربي، جو قرآني زبان ۾ روح جو مفهوم آهي. اهو امر ربي هڪ ڳجهه آهي. اها گرهوڙي ۽ شاهه لطيف عليھ رحمة جي زبان ۾ ڳنڍ آهي جا کولڻ وارو به پاڻ ئي آهي، جنهن تي سندس عطا ٿئي، اهو روحانيت جو صاحب ٿي ويندو. جڏهن امر ربي ٿئي ٿو ۽ اها ڳنڍ کلي ٿي ته نفوس قدسيھ تي عجب اسرار ۽ علوم القا ٿين ٿا. انهن کي اهڙا اهڙا علم حاصل ٿيو وڃن جو ڏندين آڱريون اچيو وڃن. مارڪس سالن جا سال مٿو هڻي ڪانٽراڊڪشنس Contradictions جي اصولن جي وضاحت ڪئي.
اسين جڏهن نوان نوان ڪاليج ۾ آياسون ته اسان جا کاٻي ڌر وارا دوست اهڙا الفاظ ۽ فلسفا بيان ڪري کڳيون پيا هڻندا هئا. چيو ويو ته ڪتاب ائنٽي ڊيؤرنگ پڙهي ڏسو. مون اهو ڪتاب هٿ به ڪيو ۽ ڪجهه پڙهيو به. سچي ڪيان ٿو ته پورو سمجهه ۾ ڪونه آيو جو مان اقتصاديات ۽ فلسفي جو شاگرد ناهيان. هِتان هُتان انهن موضوعن تي دلچسپ ڪتاب پڙهيا اٿم باقي ٺوٺ ۽ ڦوڙاٺ ڪتاب پڙهڻ جو صبر ۽ برداشت مون ۾ ڪونه آهي. ڀلي ڪو چوي ته مون ۾ اهڙي اهليت ڪانهي. ڳالهه هئي ڪانٽراڊڪشن يا تضادن جي. مارڪس کان ٻه سؤ سال اڳ، گرهوڙي فقير اهڙي ڳالهه ڪري عجب ۾ وجهي ڇڏيم. فرمائي ٿو:
عـجـب آهـي مـون ڌڻــي جــامــع اضـدادن،
اڻ جوڙيون، ان جوڙيون، جي مشڪل مخلوقن.
اضداد آهي ضد جو جمع يعني ڪانٽراڊڪشن. فقير صاحب اضدادن ۾ الله کي سڃاڻي ٿو، غير معمولي ڳالهيون ٿين ٿيون ۽ ٿين پيون ۽ اسين بنا ويچار جي لنوائي ٿا وڃون. قمر شهباز سان ڪچهري ٿي ته هن اهڙا حيرت انگيز واقعا ۽ وارداتون بيان ڪيون جي سمجهه کان ٻاهر آهن. فقير گرهوڙي عليھ الرحمة ته هڪڙو ئي اهم واقعو ٻڌائي ٿو ته، ”عيسيٰ، عبدالله جو، پيءُ ري پيدا چون ۽ امر ساڻ الله جي سرجيو، سو ڄاڻن.“ انهيءَ هڪڙي ڪانٽراڊڪشن سبب سڀ قاعدا قانون پاسيرا ڪري، سرجڻهار جي انيڪ قوتن ۽ اسرارن کي ثبوت طور قبول ڪرڻو پوندو. مولا علي ڪرم الله وجھ به فرمايو ته،”مون الله تبارڪ وتعاليٰ کي سڃاتو ارادن جي ٽٽڻ ۾.“ ارادن جو ٽٽڻ به تضادن جو نمونو آهي. ورنه مولا علي جا ارادا ٽٽن ۽ تبديل ٿين، اها اڻ ٿيڻي آهي؛ ڇو ته ارادن جو ٽٽڻ معنيٰ يا ته ارادا ئي غلط هئا يا وري علي سائين ۾ فيصلي جي قوت ڪانه هئي، جيڪي ٻئي مفروضا قبول ڪرڻ جهڙا نه آهن. معنيٰ ته ٻي ڪا اهڙي قوت هئي جا ارادا ٽوڙي رهي هئي. اها قوت خارجي هئي يا داخلي، ان بحث ۾ پئبو ته منصور الحلاج وانگر سوريءَ تي ٽنگجي وڃبو. ان ڪري ان بحث ۾ نه پئبو ۽ نه اسان ۾ اهڙي ڪا ٿوم آهي جو اها ڳنڍ کولي سگهون.
مسئلو آهي مشقت ۽ عطا جو. اهي به ٻه جدا شيون نه آهن. پڙاڏو سو سڏ وارو معاملو آهي. مشقت يا جاکوڙ بنياد آهي عطا جو. تحصيل علم ۽ شريعت جي پابندي (شريعت جي پابندي معنيٰ ڪوڊ آف ڪانڊڪٽ يا حسن اخلاق بمع بندگي جي) سان عطا جي پالوٽ ٿيندي. هڪ ڏاڪو آهي ۽ ٻيو حاصلات. حسن اخلاق ۽ بندگي آهي هڪ ڏاڪو. بندگي معنيٰ بندو يا عبد ٿيڻ يعني حڪم مڃڻ ۽ بجا آڻڻ. حاصلات، حصول به آهي ”عطا“ به آهي. جڏهن عطا ٿئي ٿي، نور جو نزول ٿئي ٿو، يا سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته اوچتو هنيانءُ کلي پيس، ته پوءِ، ڄڻ ته منزل ملي وئي يا سامهون نظر اچي پئي. جڏهن منزل سامهون نظر اچي يا ماڻهو منزل تي پهچي وڃي ته پوءِ نه واٽ جي ضرورت رهي ٿي نه سونهين جي. توبهه! اهڙي مقام تي ڪفر جو خدشو رهي ٿو. اهنڪار (تڪبر) ڪفر آهي. واٽ ڏيکارڻ وارو به ٻيو، واٽ تي هلائڻ وارو به ٻيو، منزل تي پهچائڻ وارو به ٻيو. پاڻسان ”پاڻ“ کڻي اتي ڪونه پهچبو. پاڻ کي پاڻ کان علحدو ڪري علحدگيءَ کان به علحدو ٿيڻو آهي. هي وري ٻيو ڪفر ٿيندو. ڪجهه نه سمجهي خدا ڪري ڪوئي.
ڀانيان ته هن بحث مان جند ڇڏايان، تنهن ڪري ٻُنڊو ٿو ڏيانس. جنهن کي ٻنڊو ٽوڙي ٻوڙ ٻوڙان ڪرڻ جي همت هجي سو وڻيس ته ڪري.
عملي طرح تصوف ۽ صوفي اهو آهي جو هر ڪنهن سان پيار ۽ عزت سان هلي ۽ ڪنهن سان به نفرت نه ڪري يا ڪنهن جو به مندو نه گهري. ”پيار“ ۾ سڀ ڪجهه اچي وڃي ٿو. پيار ۾ عزت ته ازخود شامل آهي ۽ پيار جو بنياد آهي. نفرت جو تصور ئي مري وڃي ٿو ڇاڪاڻ ته پيار جو مطلب ئي آهي ته پيارل جي هر ڳالهه چڱي هجي يا مَـٺي، غلط هجي يا صحيح ته اها غلطي ۽ مَٺائي به پئي وڻندي. ٻارڙو زيان ڪندو، ٽپڙ پيو اونڌا ڪندو ته به سندس حرڪتون پيون وڻنديون. پيارل جا ڏنل سور، سُکائون ڪري پيا سانڍبا. ”پريان سندي پار جي مڙيئي مٺائي، ڪانهي ڪڙائي، چکيبن جي چيت ڪري!“
پاڻ ارپڻ ۽ پاڻ وسارڻ به پيار ۾ ازخود اچي وڃن ٿا. انهيءَ حساب سان جي مان چوان ته تصوف آهي ”پيار“ ته اهو ڪافي ٿيندو. وڌيڪ ڊيگهه جي ضرورت ئي ڪانهي. وري پيار آهي به لامحدود. هر ڪنهن سان پيار. لولي لنگڙي، انڌي منڊي ۽ پڻ ڪاڻي ۽ ڪوجهي ۾ الائي ڇو سونهن جو جلوو، هيڏن وڏن ماڻهن نٽشي ۽ ارسطوءَ کي ڏسڻ ۾ نه آيو. صاف آهي ته الاهي حسن جو پرتو هنن نه ڏٺو هو، انهيءَ ڪري ئي روحانيت ضروري آهي. اها نه هوندي ته باقي ڇا بچندو. ڪميونزم جيڪو انسانيت ۽ غريب عوام جي ڀلائيءَ جو جهنڊو کڻي نڪتو هو، ان جي علمبردارن لکين انسان مارائي ڇڏيا. اسٽالن ته ڇڏيو، لينن جهڙي پياري ماڻهوءَ به قلم جي هڪ نوڪ يا اک جي اشاري سان هزارين ماڻهو ڪهائي ڇڏيا. ظاهر آهي ته اهو انهيءَ ڪري ٿيو جو روحانيت معدوم هئي.
اسان به، معني مان به جڏهن ڪاليجي دؤر ۾ ڪچو ذهن رکندو هئس ته اهو اصول قبول ڪري ورتم ته ’گهڻن جي گهڻي ڀلائي خاطر ڪجهه ماڻهن ۽ سندن مفادن کي قربان ڪرڻ ضروري آهي.‘ اهو بلڪل غلط آهي. اهڙو فيصلو ڪرڻ جو حق ڪنهن کي آهي ۽ ڪنهن کي ڏبو؟ ڪو به هڪ فرد اهڙي فيصلي ڪرڻ جي نه اهليت رکي ٿو، نه حق. پوءِ ته چنگيز، هلاڪو، تيمور، نادر، غوري ۽ غزنوي به تلوار جي زور تي يعني ڏاڍ ڏمر جي زور تي اهڙو حق استعمال ڪري ويا. سندن جانشين ڪندا رهن ٿا. اورنگزيب پنهنجي ڀائرن دارا شڪوه ۽ ٻين کي ڳولهي ڳولهي عذاب ڏئي مارايو. ٻيو ته ٺهيو پيءُ جهڙي مقدم ۽ محترم هستيءَ کي سڄي عمر جيل ۾ رکيو. اسان جا چنگيزي ذهنيت وارا ڀائر اورنگزيب جي اهڙي ڪريهه ۽ ندامت جهڙي عمل کي به اسلامي هڪ هٽي جي بنياد تي صحيح ۽ ساراهه جو ڳو پيا سمجهن. اورنگزيب کي اهو حق ڪنهن ڏنو؟ نه الله نه رسول صلي الله عليھ وسلم هن پنهنجو پاڻ کي اهو حق ڏئي ڇڏيو جا بلڪل غلط ڳالهه آهي. روزا ۽ نمازون منجهس الوهيت ۽ روحانيت پيدا نه ڪري سگهيا. انهيءَ تناظر ۾ لطيف سائين جي ڳالهه تي ويچار ڪيو ته ”روزا نمازون، اي پڻ چڱو ڪم، پر...“ اها”پر“ جيڪا آهي سا آهي ’ڳجهه ڳجهاندڙ ڳالهڙي‘. وڌيڪ مونکي نه اهليت آهي نه اجازت. سمجهو ڪي سمجهن.
ڏسو نه، ٻُنڊو پاڻ ئي ٽوڙي ويٺس لکيو لوح قلم، جو قلم ڪياڙيءَ نه وهي. لوح قلم جو لکيو به ڪو ڪل جو گهوڙو ناهي جو چاٻيءَ تي پيو هلي. جبر ۽ قدر جي مامري ۾ به گهڻا داناءُ منڌل (منجهيل) آهن. لوح قلم ۽ اڳواٽ علم ۾ تر برابر ٿورو فرق آهي. بنا پلويڙي واري ڇت تي جيڪڏهن ڪو ابهم ٻارڙو پيو ڊوڙون پائيندو ته هرڪو ذي فهم ماڻهو چوندو ته اجهو ڪي ڪريو پر جيڪڏهن اهڙي ڇت تي ڪو بال گڙڪائيندو ته هرڪو چوندو ته بال هيٺ ڪرندو. اهو آهي اڳواٽ علم، جنهن فاطر السماوات و الارض هي مانڊاڻ جوڙيو آهي. انهيءَ کي واقعات ۽ حادثات جو اڳواٽ علم ڪا عجب جهڙي ڳالهه ناهي. پر ڳنڍ اڃا به ڳوڙهي آهي. تنهن ڪري ماٺ ڀلي. ڪڇان تان ڪافر.
جُز ۽ ڪُل جو مسئلو به ڏاڍو ڳوڙهو آهي. هرڪو جز يعني هر شيءِ، جمادات، نباتات توڙي حيوانات هڪ ئي ڪُل جا جزا آهن. هي قرآني فيصلو آهي ته ڪُل شيءِ نفس واحدة. صوفي سڳورا يا ٻيا پانڌيئڙا هن مام ۾ الجهي ٿا وڃن ته جز به ڪل آهي. اوائلي دور ۾ ته سوين خدا بڻائي هر هڪ کي الڳ محڪما ڏنا ويا. ڪو شڪتيءَ يعني طاقت جو خدا يا ديوتا، ڪو جنگ جو، ڪو قهر جو وغيره. انهيءَ نظريه کي بهتر انداز ۾ شري رامچندر ۽ شري ڪرشن پيش ڪيو آهي ته ايشور يا پرميشور يڪتا ۽ يگانو آهي جو سڀ کان مٿاهون آهي. سندن پوئلڳن به کين ايشور اؤتار سڏيو ۽ سمجهيو. وقت گذرڻ سان عقيدا مٽ سٽ ٿيندا اچي ان حد تي پهتا جو کين خود ايشور سمجهيو ويو نه ڪه ايشور جو اؤتار. ائين ئي حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي الله جو پٽ ڪري سمجهيو ويو. اسان جي نبي سڳوري صلي الله عليھ وسلم ڳالهه کي صاف سلجهائي فرمايو ته،”مان آهيان الله جي نور مان ۽ باقي خلقت آهي منهنجي نور مان.“ جز ۽ ڪُل جو مسئلو ائين ڪافي حد تائين تمام سهڻي نموني سلجهي ويو. سڀني جزن جو تقدس به قائم رهيو ۽ مڪمل ڪُل به پنهنجي منفرد، يڪتا ۽ الڳ حيثيت سان قائم دائم (حي و قيوم) رهيو. پر ڳنڍ اڃا به منجهي ٿي. ان ڪري ان مسئلي ۾ ڳوڙهو نه وڃجي. ڳوڙهو وڃبو ته راهه تان ٿڙي وڃبو.
عشق معنيٰ جنون. هر شيءِ ۾ محبوب نظر ايندو. انهيءَ حد تائين به ٺيڪ آهي ته هر شيءِ کي محبوب جو پرتوؤ سمجهي ان جي خدمت چاڪري ڪجي. وڌيڪ ۽ وڌيڪ سوچڻ سان، جذب ۽ جنون جي ڪيفيت ۾ الائي ڪٿان جو ڪٿان وڃي ٿو نڪرجي. حسين بن منصور حلاج وانگر چئي ويهندو ته مشڪ ۽ عنبر ۾ ڪهڙو فرق؟ ٻين لفظن ۾ گل ۽ خوشبوءَ ۾ ڪهڙو فرق؟ چوي ٿو ته ”حق، حق سان گڏ حق آهي. پوءِ مان حق آهيان!“ وري حيران ٿئي ٿو ته ”مان جيڪڏهن جزو آهيان ته پوءِ ”ڪل“ جو بار ڪيئن کنيون بيٺو آهيان؟“ هي سڀ ويچارن جا وڪڙ آهن. ڀائي ٺيڪ آهي! جي تون حق آهين ته پوءِ الله وارا سڀ بار کڻ، ربوبيت جا، عدل جا، شفا جا، هدايت جا وغيره وغيره. الفاظن ۾ ڇو الجهجي. مان محض ٽن لفظن ۾ تصوف ۽ صوفيءَ جو خاڪو پيش ڪرڻ جي جسارت ڪيان ٿو: 1 .خير خواهي، 2. خدمت ۽ 3. خُلق. بس اهو آهي صوفيءَ جو يا تصوف جو مڪمل خاڪو. خلوص نيت، خيرخواهي ۾ اچي وڃي ٿي، جي نه ته اها چوٿين ”خ“ به ملائي ڇڏيوس. رب معاف ڪندو غلطيءَ کان ۽ غلط فهميءَ کان ته مڪمل خاڪو آهي.
1.خلوص، 2 . خير خواهي، 3.خدمت ۽ 4 . خُلق. اهي چارئي ”خ“ اسلام جو مول متو آهن:
1. اعمال نيتن سان آهن (خلوص):
2. ٻين لاءِ اهو ئي چاهيو جو پاڻ لاءِ چاهيو ٿا.(خيرخواهي)
3. توهان جي زبان ۽ عمل سان ٻين جي ڀلائي ٿئي، جيڪو بندن سان پيار ٿو ڪري سو الله سان پيار ٿو ڪري. (خدمت)
4. ڏينهن قيامت جي، نبي سڳورن صلي الله عليھ وسلم کي اهو ئي قريب ترين هوندو جنهن ۾ خُلق، تواضح ۽ نوڙت وڌ ۾ وڌ هوندي. (خلق)
ڏسو ڪيڏيون واضح عملي هدايتون آهن، پوءِ به اسين هر ڳالهه ۾ ان جي ابتڙ هلون ٿا:
(1) چوندا، ”مان به ڪري نه ڏيکاريانس ته منهنجو نالو مٽائي رکجو“ (بدنيت)
(2) ٻين کي نيچو نوائڻ: ”پاڻ کي سمجهي ڇا ٿو. ٽڪ مان ور ڪڍي ڇڏيندوسانس“ (مندو گهرڻ)
(3) گلا غيبت: هتي هرڪو پاڻ کي پيار ٿو ڪري ۽ پاڻ کي چڱو ٿو چوي. پاڻ کي چڱو ثابت ڪرڻ جو سؤلي ۾ سؤلو طريقو آهي ته ٻئي کي گهٽ ڪري ڏيکارجي. اهڙي طرح ماڻهوءَ جو هر قول ۽ فعل مصنوعي يا جڙتو ٿيو پوي ۽ هو خود پنهنجي اصليت کان دور ٿي هڪڙو مصنوعي وجود ٿيو پوي ۽ سندس سڄي حياتي ساڙ ۽ پڄرڻ جي ڌنوڻ ۾ دکندي ٿي رهي. سندس سڄي ڪوشش اها ٿي رهي ته پنهنجيون گهٽتائيون چڱائيءَ جي لباس ۾ پيش ڪري ۽ ٻين جون چڱايون به گهٽتائي جي لبادي ۾ لڪائي مروڙي سروڙي پيش ڪري. اهڙي ماڻهوءَ جي سڄي ڄمار الجهن ۾ گذري ٿي ۽ هو تضادن جو شڪار ٿي پنهنجي اصليت وڃائي ٿو ويهي. اهڙن ماڻهن تي پيار به اچي ٿو، رحم به. اهڙو ماڻهو ٻين سان ڀلائي ته نه ٿو ڪري، الٽو پاڻ تي ظلم ٿو ڪري.
(4)خُلق تواضح نياز نوڙت نه هئڻ معنيٰ ته پاڻ کي ڪا چيز سمجهڻ: ٻئي لاءِ چوندا، ”مان ڇو سلام ڪيانس، ٽڪي جو ماڻهو، سڃاڻانس ٿو ڌڪا کائيندو وتندو هو.“ هيءَ نشاني آهي تڪبر جي، پوءِ ڀلي اهو رتيءَ برابر هجي. تڪبر سڀني چڱاين کي حتيٰ ڪي عبادتن کي به کائي ٿو وڃي. قرآن الحڪيم نهايت سهڻن ادبي لفظن ۾ فرمائي ٿو ته ”زمين تي آڪڙجي نه هلو، نه زمين کي ڌوڏي سگهندؤ، نه آسمان سان مٿو گسائي سگهندؤ.“ اهڙو ماڻهو نفرت جو کاڄ ٿي وڃي ٿو. نفرت جو جذبو ايڏو گندو آهي، ايڏو گندو آهي، ايڏو گندو آهي جو چئي نٿو سگهجي. ڪو به ماڻهو جيڪڏهن پنهنجي ڪڌي عمل سان مون ۾ نفرت جو ذرو به پيدا ڪري وجهي ته چئبو ته هو ڪامياب ٿيو.
انهن سڀني براين جو ٽوڙ آهي، پيار. پيار، آب حيات آهي جنهن پيتو تنهن کي رڳو سڳنڌ ۽ سونهن نظر ايندي. برائيون سڪل پتن جيان ڇڻي وڃي ڪرنديون ۽ چڱاين جا گؤنچ (غنچه) ۽ گل ٽڙي پوندا. انهيءَ ڪري ئي، صوفي فقير مجازي عشق کي اهميت ڏيندا هئا جنهن ۾ پاڻ وساري يڪسوئي سان محبوب جي تات تنوار ۾ لڳي ويندا هئا. اها تانگهه، تات، تنوار تمام چڱو جذبو آهي ۽ اهڙن جذبن سان سرشار ماڻهو نيٺ وڃي منزل ماڻيندو، پر مون گنهگار کي اها سمڪ اصل نه پئجي سگهي آهي ته محبوب سان جيڪو ۽ جهڙو پيار ڪري سگهجي ٿو اهو ۽ اهڙو الله سان ڪيئن ڪري سگهبو؟ اهو ڄڻ ممڪن ئي ڪونهي، پر ڇو ممڪن ڪونهي. جيڪڏهن ڪرڪيٽ سان، راڳ سان، سياست سان، ويندي چوريءَ سان ۽ وهسڪيءَ سان عمر ڀر لنؤ لڳائي ٿي سگهجي ته الله سان ڇو ڪين؟ خليفي گل هالائي الائي قاسم فرمايو ته :
رب جي رهه رمز ۾، ري رب غافل ڪيم گهار،
جا چڱي ڪر ڪرت سا، ٻيو سڀ ڦٽو ڪر ڪار ڪم،
ڪار ڪم دنيا سندو آهي ذلالت ۽ زيان،
سچ چوڻ، سچ جي سوا، ٻيو سڀ ڦٽو ڪر ڪارڪم.
خليفو صاحب دنيا تياڳڻ (سنياس) جي ڳالهه نٿو ڪري. فرمائي ٿو، ”جا چڱي، ڪر ڪرت سا.“ يعني چڱي ڪرت سان لڳو پيو هج ۽ سچ سان سچو رهه. ائين گهڻن صوفين، درويشن ۽بزرگن ڪري ڏيکاريو. ويندي ٽئگور ۽ ٽالسٽاءِ جهڙا نواب ۽ جاگيردار به ائين ڪري ويا ۽ لازوال نقش ۽ نشان ڇڏي ويا.
تانگهه، تات، طلب ۽ تنوار ته هر انسان ۾ موجود آهي. هو ڪيتري قدر ان کي وڌائي يا وڃائي ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي. ان ۾ ماحول، تربيت ۽ خواهشون رڪاوٽ بڻجن ٿيون. انهن تي قابو پائي، ذهن ۽ ضمير جي سچ ۽ سچائي مطابق عمل ڪري ته هوند ٻيڙا ئي پار ٿي وڃن. هاڻي ڪي قدر ڳالهه صاف ٿي ته عمل صاف سٿرو هجي ۽ تانگهه تات طلب ۽ تنوار به مسلسل هجي ته ”عطا“ جو وسڪارو ٿئي ٿو ۽ اهڙو ماڻهو اڏجي وڃي ٿو. محنت ۽ مشقت سان ئي احسان ۽ عطا جو مينهن وسي ٿو. لطيف سائين فرمائي ٿو:
1- اول ”عشق“
عشق ساڻ اٺاءَ، پير پريان جي پار ڏي،
سڄو بيت آهي:
پاڻ مَ کڻج پاڻ سين، وسيلا وڃاءِ،
عشق ساڻ اٺاءِ، پير پريان جي پار ڏي.(سر سهڻي)
عشق شرط اول آهي، پير کڻڻ (عمل ڪرڻ) سو به ضروري آهي، سو به ”پاڻ“ وڃائي يعني خواهشون ڇڏي.
2- جهوري يا لوري: اڻتڻ لڳي پئي هجي:
جيئن جهوريءَ کان جهليانس، جهڄيو تئن جهوريءَ پوي (رپ)
سڄو بيت آهي: پل پل ٿي پليانس، پلڪ نه رهي پرينءَ ري،
جئن جهوريءَ کان جهليانس، جهڄيو تئن جهوريءَ پوي (رپ)
3- سڀ ڪجهه قربان ڪرڻ:
اوڏا ٿيا آڳ کي، سڙيا مٿي سچ(يمن ڪلياڻ)
4-انهيءَ ماجرا کان پوءِ: طالب ۽ مطلوب جو مامرو،
پڇن جي ميهار کي، پڇي سي ميهار.(سهڻي)
يا پڇن سي پسن، جڏهن تڏهن پرين کي،
ڏورينديون ڏسن، اڱڻ عجيبن جا. (حسيني)
ظاهر ٿيو ته ”پڇڻ“ ۽ ”ڏورڻ“ ضروري آهي، انهيءَ کانسواءِ ”پسڻ“ عبث آهي. لُڇڻ ۽ لَڇڻ به ضروري آهي. لڇڻ معنيٰ خُلق، خلوص ۽ عمل صالح. لڇڻ کي لکڻ به سڏيو ويو آهي جو انساني ڪردار جو جوهر يا تت ۽ ست آهي. فرمايو ويو ته،”جو لکڻ منجهه ماڻهئين سو مکڻ منجهه کير.“ جئن کير جو تت ست مکڻ آهي تئن ماڻهوءَ جو تت لکڻ آهي. مان ڀانيان ٿو ته هاڻ ڳالهه پڌري پٽ پئجي وئي ته لڇڻ، پڇڻ ۽ ڏورڻ سان ماڻهو پنهنجي اعليٰ مقام تي پهچي ٿو جنهن کي وليءَ الله، صوفي بزرگ وغيره سڏين ٿا. انهيءَ لاءِ اعليٰ اخلاق، ڪردار، جهوري ۽ جهڄڻ، تانگهه طلب، تنوار ۽ محنت مشقت ضروري آهي. باقي ائين ڪونهي ته وڏي پير صاحب جي اکيون پورڻ سان سندس مربي پٽ جو کڻي آفيمي، چرسي ۽ ڀنگئي هجي سو هڪ کن ۾ ولي الله ۽ ڪاني ڪرامت جو صاحب ٿيو پوي.
محبوب ملي ٿو پر لوچڻ ۽ ڏورڻ سان. پوءِ اهڙو مقام به اچي ٿو جو،
”پڇن جي ميهار کي، پڇي سي ميهار “
يا
”پڇن سي پسن، جڏهن تڏهن پرين کي،
ڏورينديون ڏسن اڱڻ عجيبن جا.“
پر رستو اڻانگو آهي، سڻائو ناهي. جيئن خليفي صاحب فرمايو ته، ”سچ چوڻ، سچ جي سوا ٻيو سڀ ڦٽو ڪر ڪار ڪم.“ اهو آهي ٽانڊن تي هلڻ. شيخ اياز به چيو ته ”ٻاٻري ڪنڊن تي هلڻو ٿو پوي“، يا ڄڻ ”ڪاريءَ تي پير پيو“. سچ مٿي سڙڻ ته ازلي سچ آهي. ڏسو سڀني ائين چيو آهي. لطيف سائين، گرهوڙي فقير، خليفي صاحب، سچل سائين توڙي ٻين. منصور حلاج به ڳالهه اهائي حق ۽ سچ جي ڪئي پر لفظن جو انتخاب ڪي قدر جارحانه هئس. نه ته گرو نانڪ عليھ الرحمة به اهو ئي چيو ته :
آد سچ، جڳاد سچ، سڀئي سچ،
نانڪ هئه ڀي سچ، هوسين ڀي سچ.
سڀ ئي سچ معنيٰ پاڻ به سچ، ٻي خلقت به سچ، اول کان آخر سچ. ڪهڙو نه سادن لفظن ۾ جز ۽ ڪل جي بکيڙي کي سلجهائي ويو.
هاڻ ڳالهه پڌري پٽ پئجي وئي. وڌيڪ لوڙڻ جي ضرورت ناهي. اجايو اونهو ڇو وڃجي؟ پر اٻڙڪا اچن ٿا. اونهي ڳالهه اسرار جي آهي ته ڇا منزل رڳو محنت ۽ مشقت سان ملي ٿي؟ ۽ ”عطا“ نالي ڪا شيءِ ناهي! انهيءَ ڳنڍ ڇوڙڻ جو نه مون وٽ علم آهي نه اختيار. مشقت ته آهي ئي آهي. انهيءَ تي مان مٿي مفصل بحٿ ڪري آيو آهيان ۽ لطيف سائين جي چواڻي، ”عشق ساڻ اٺاءِ پير پريان جي پار ڏي.“ يا ” جي لوچن سي لهن.“ منهنجي ناقص خيال ۾ عطا کان انڪار ڪفر ٿيندو. تنهن ڪري مان هن نتيجي تي پهتو آهيان ته محنت ۽ مشقت به عطا آهي. پر پوءِ به عطا ۽ مشقت ۾ ڪو رتيءَ برابر فرق رهجي ٿو وڃي. مشقت توڙي عطا ٻئي امر ربي آهن. الله جي امر ۽ رضا کانسواءِ ڪو به محنت ۽ مشقت جي ڏچي ۾ ڪونه پوندو، جڏهن الله جو امر ۽ رضا ٿيندي تڏهن ئي محنت ۽ مشقت يا ڏورڻ ۽ لوچڻ جو عمل شروع ٿيندو. اهو فيصلو به الله تبارڪ وتعاليٰ واضح الفاظن ۾ فرمائي ڇڏيو آهي ته، ”يهدي من يشاء و يضل من يشاء“ معنيٰ جنهن کي مان چاهيان هدايت ڏيان ۽ جنهن کي وڻيم گمراهه ڪيان.“ هيءَ اها ڳنڍ آهي جنهن لاءِ گرهوڙي صاحب فرمايو ته ”کولڻ وارو به اهو الله پاڻ آهي.“ لطيف سائين به فرمايو ته :”سا هڙ کلي نه ساهه جي، سا هڙ ’ساهڙ‘ ري.“ هتي جبر ۽ قدر جو مسئلو اچي وڃي ٿو جنهن تي بحث ڪرڻ منع آهي. انسان جو ڪم آهي ’پڇڻ‘ لوچڻ ۽ لهڻ، جنهن لاءِ مٿي مان گهڻو ڪجهه لکي چڪو آهيان.
امر ۽ رضا کانسواءِ پن به نٿو چُري، دل جو چرخو به رضا جو محتاج آهي. لطيف سائين چئي ڇڏيو ته
”واڳ پرين تنهنجي وس، آءٌ ڪا پاڻ وهيڻي،
هـلائـيـن تـه هـلي هـلان، بيـهـاريـن تـه بـس!“
انهيءَ اٽل نتيجي تي پهچي پوءِ به فهمائش ڪري ٿو ته:
سڀ ننگيون ٿي نڪرو، لالچ ڇڏي لوڀ،
سپريان سين سوڀ، ننڊون ڪري نه ٿئي. ( معذوري)
يا
ستئين سنجهيئي، منهن ويڙهي مئن جيئن،
اوجـــاڳــو اکــيــن کـــي، ڄــاتـوءِ نـه ڏيـئي،
هٿان تو پيئي، ڪچو ڪيچين کي ڪرين!
(ڪوهياري)
ڏسو، هڪ پاسي ’هلائين ته هلي هلان بيهارين ته بس!‘ ٻئي پاسي فهمائش ته ’اوجاڳو اکين کي ڄاتوءِ نه ڏيئي!‘ يا ’سڀ ننگيون ٿي نڪرو لالچ ڇڏي لوڀ!‘ هي ظاهري تضاد، تضاد ناهن. ڳالهه هڪ آهي. امر ربي آهي. رضا رب جي آهي، پر: ’آهي ايءُ گناهه، جا ڪا ڪري پڌري‘ (يمن ڪلياڻ)
هاڻي ٻڌايو ته بندو ڪيڏانهن وڃي؟ ’ماٺ ڪيان تان مشرڪ ٿيان، ڪڇان تان ڪافر!‘ سچل سائين به ائين جند ڇڏائي ويو. پوءِ اسان ٻارن جي ڪهڙي مجال. مٺ ڀيڙيائي ڀلي (شاهه ڪريم).
سو هن باب جو اختتام انهيءَ اڻٽر اصول تي ٿا ڪريون ته ’عطا‘ کانسواءِ ڪجهه ناهي؛ ائين جيئن چئجي ته عطا ۽ مشقت جدا شيون ناهن. مشقت به عطا آهي. محنت به عطا آهي. ’سُور پِريان جا‘ به عطا آهي، ڏک ڏاکڙا به عطا آهي ۽ سڀ جهولي پائي جهلڻا آهن، تحفا سمجهي.
’مونکي مون پرين مڪا سور سکائون ڪري.
ڪانهي ڪڙائي، چکين جي چيت ڪري.
هاڻي مان پنهنجا ڪي ذاتي مشاهدا بيان ڪندس جن ۾ نه ڪوئي وڌاءُ آهي نه خوش فهمي. اهي واقعا مونکي مجبور ڪن ٿا ته مان مڃان ته بنا محنت جي به عطا جي پالوٽ ٿئي ٿي. هي رضا ۽ عطا اصل ۾ امر ربي آهي. لطيف سائين فرمايو ته ”هيءَ ڪميڻي ڪير جا امر کي آڏو اچي!“
مان 1956ع کان 1958ع تائين ٽي سال شڪارپور ۾ سب جج ۽ ايڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ هئس. نيڪ نمازي ڪونه هئس، نه عقيدن جو ڪچو يا ويساهه وسوڙل هئس. جيڪي سو ڪامريڊي لڏي سان واسطو هئم جن کي دهريو سمجهيو ويندو هو. نورالدين سرڪي، حبيب الله ڀٽو، احسان بدوي، بشير مورياڻي ۽ ٻين سان سنگت هئي. شڪارپور جي سخت گرمي، ڪچڙي منجهند، سخت گرميءَ ۾ ٻاهرئين ڪمري ۾ ويٺو هئس ته هڪ ڇوڪراٽ، مٿو اگهاڙو، قميص جا بٽڻ کليل، پير ڌڌڙ ۾ ڀريل اچي در تي بيٺو. ٻاهر نڪري کيس هٿ ڏئي مليس ۽ ٻه ڪرسيون ڪڍي ٻاهر ٿلهي تي هوا ۾ ٿي ويٺاسون. مون سواليه نظرن سان ڏانهنس ڏٺو ته چيائين ته ”منهنجو نالو مظهر شاهه آهي، ائين توڏي هليو آيس!“ شاهه صاحب کي مڇن جي ساوڪ به ڪانه هئي. چيائين ”تو ۾ ڪو ڪم ڪونه اٿم!“ تڏهن به مون شڪ ڀرين نظرن سان کيس ڏٺو ۽ ڪجهه بيزاريءَ سان به ڇو ته اندر ڊاڪٽرياڻي آيل هئي ۽ منهنجي گهر واريءَ کي ويم جا سور هئا.
سو، شاهه صاحب ڏانهن ڌيان ڪونه ڏنم. البت شربت جو گلاس گهرائي شاهه صاحب کي پياريم. شربت پيئندي گلاس رکي شاهه صاحب اشهد آڱر کي وڪڙ ڏئي کڻي سڌو ڪيو. مون پڇيو شاهه صاحب ”اهو ڇا ڪيؤ؟“ ته اشاري سان چپ رهڻ لاءِ چيائين ته ڪجهه خفي ٿي چيومانس ته ”ٻڌاءِ اهو ڇا ڪيئي؟“ چيائين ته ”ٻار ابتو هو، سو سڌو ڪيومانس!“ اتي در جو کڙڪو ٿيو ته مان جلدي اٿي در وٽ ويس ته ڊاڪٽرياڻي منهن ڪڍي چيو ”جج صاحب مبارڪ هجئي پٽ ڄائو پر ڏاڍو ڏکيو ويم هو. ٻار اونڌو هو ۽ مان توهان کي سکر وڃڻ جو مشورو ڏيڻ واري هئس ته الائي ڪيئن اوچتو ٻار ڦري سڌو ٿي ويو ۽ گهڙيءَ ۾ ويم ٿي ويو!“ ٻاهر نڪتس ته شاهه صاحب گم هو يعني اٿي هليو ويو بنان موڪلائڻ جي. ڄڻ ته آيو ئي هو ڪنهنجي حڪم سان، اسان جي مشڪل آسان ڪرڻ.
شڪارپور ۾ آفتاب شعبان ميراڻي سان دعا سلام هئم. هو هڪ مهذب، نرم مزاج ۽ نرم گفتار وارو ڀل مانس آهي. ان سان ڳالهه ڪيم ته چيائين ته ”هائو! اهو غريب ٻار اسان جي گهر ڀرسان رهي ٿو، اڃا ننڍڙو ٻار هو گهر ۾ راند پي ڪيائين ته وٺي دانهون ڪيائين ته ’ادي کي ماري ويا!‘ سندن زمين جو ٽڪرو شڪارپور کان ٻاهر هو. ماڻهو ڀڄندا ويا ۽ وڃي ڏٺائون ته شاهه صاحب جو وڏو ڀاءُ قتل ٿيو پيو هو.“
هڪڙي ڏينهن اوچتو وري اچي وارد ٿيو. جج ڪنهن اوچتي ماڻهوءَ جو اچڻ پسند نه ڪندا آهن. منهنجي منهن جو تاثر پڙهي چيائين ته ”جمال صاحب ڪنهن ڏي ڪونه ويندو آهيان، هو ڏاڙهيءَ وارو نمازي (اشارو جسٽس عبدالرحمان شاهه ڏانهن جو به اتي جج هو) ان ڏي به اصل ڪونه وڃان پر توڏي اچان ٿو. ها توڏي اچان ٿو.“ ته مون پڇيومانس ته ”پوءِ مون ڏي ڇو ٿا اچو؟“ چي، ”تون به اڌ فقير آهين، اڌ فقير آهين!“ ائين اکرن جو ورجاءَ ڪندو هو. مون چيومانس ”ڇڏ شاهه صاحب مان ته شرابي ڪبابي، مان فقير ٻقير ڪونه آهيان!“ ته چپن تي آڱر رکي چيائين،”شُو! شُو!، ائين نه چئه اڌ فقير آهين. آهين.“ مون کڻي ماٺ ڪئي. منهنجي گهر واريءَ جو ڀاءُ انورالدين قريشي اتي ئي رينج فاريسٽ آفيسر هو. اسين سڀ ساڻس ملڻ وياسون. شاهه صاحب ڪو منهنجي گهر آيو ۽ اچي انور صاحب جي بنگلي تي نڪتو. انور، شاهه صاحب سان مذاق ڪندو ۽ طنز ڪندو آيو. شاهه صاحب به تنگ ٿي چيس ته ”اها خبر اٿئي ته توکي ڪل ڪيتريون ڀينر آهن؟“ انور چيو پنج. شاهه صاحب چيو ته ”ڇهه!“ مون به چيو ”پنج!“ انور به ضد مان چيو ته ”شاهه صاحب مون کي خبر يا توکي؟“ شاهه صاحب وري به چيو ”ڇهه ڀينر، وڃ وڃ، اٿ وڃي ماءُ کان پڇي اچ، وڃ!“ مڄاڻ انور جي والده به ڪا ڪوٽڙي مان آيل هئي ۽ ڪنهن کي خبر ڪانه هئي. انور بڙ بڙ ڪندي اٿي گهر ويو ۽ منهن ڀيلو ڪري ٻاهر نڪتو ۽ چيائين ”امان چوي ٿي ته ڇهه هيون، هڪ ننڍي ئي گذاري وئي هئي!“ آهي نه حيران ٿيڻ جهڙي ڳالهه! جا خبر ڀاءُ کي نه هئي سا شاهه صاحب کي ڪيئن پئي.
شاهه صاحب هڪ معصوم ٻار جيان هو. هڪ ڏينهن مون وٽ اندر ڪمري ۾ ويٺو هو ته نهايت معصوميت سان پڇيائين ته، ”جج صاحب اهو الائي ڇاهي. هي ڀتيون آهن نه، سي ڄڻ ته آهن ئي ڪونه. مان سڀ ڪجهه ويٺو ٿو ڏسان. اهو ڀلا ڇو؟“ مون چيو ”مونکي ڪهڙي خبر!“ چيائين. ”تون جج صاحب آهين، تون ٻڌاءِ. مونکي ته خبر ناهي!“ اهڙو معصوم ۽ صاف گو هو جو پنهنجي اڻڄاڻائي به ڪانه ٿي لڪايائين. پوءِ ته ڏاڍو مشهور ٿي ويو.
هڪ دفعي ريلوي اسٽيشن تي ويٺو هو ته وڏا واڪا ڪيائين ته ”ائڪسيڊنٽ ٿي ويو سوين ماڻهو مري ويا!“ اسٽيشن ماسٽر ۽ ٻيا بابو اچي پريشان ٿيا، سکر، ڪراچي ۽ حيدرآباد سان رابطو ڪيائون پر سڀني چيو ته ”ڪو ائڪسيڊنٽ يا حادثو ڪونه ٿيو آهي!“ سڀني چيو ته شاهه صاحب ويچارو مستانو آهي، اجايو چئي ويٺو. ڪلاڪ ڏيڍ کان پوءِ خبر آئي ته پنجاب ۾ گمبر وٽ وڏو ريلوي حادثو ٿيو آهي جنهن ۾ سوين ماڻهو مري ويا. پوءِ ته ريلوي وارا مظهر شاهه جا عقيدتمند ٿي ويا. ڇا ڏسان ته شاهه صاحب سيڪنڊ ڪلاس گاڏي ۾ ويٺو آهي. تن ڏينهين سيڪنڊ ڪلاس ۾ وڏا وڏا آفيسر ۽ وڏا ماڻهو سفر ڪندا هئا. چيومانس ته ”شاهه صاحب بلي! تنهنجا ته ٺٺ لڳا پيا آهن.“ معصوماڻي انداز ۾ کلندي چيائين ته ”هائو هائو!“ کيس انهي تبديلي جو يا ٺٺ ٺانگر جو احساس ئي ڪونه هو.
اتي شڪارپور ۾ چيف جج جسٽس قدير الدين سالياني انسپيڪشن تي آيو. سائين روشن علي شاهه جسٽس سجاد علي شاهه جو والد به ساڻس گڏ هو. چيف جج صاحب، مظهر شاهه سان ملاقات جو خواهان هو. مظهر شاهه جو اڃا ڳڀرو جوان هو تنهن کي سڏائي چيف جج صاحب ڏي موڪليوسين. ڪجهه دير کان پوءِ ڏسون ته شاهه صاحب ٻاهر نڪتو ته چيف جج صاحب، ادب ۽ نياز سان سندس پٺيان پٺيان پي هليو. ان کان پوءِ مظهر شاهه، هاءِ ڪورٽ ۾ ڪنهن به جج صاحب جي چئمبر ۾ بي ڌڙڪ هليو ويندو هو ۽ جج صاحب احترام ۾ اٿي بيهندا هئا. پڇيومانس ته ”مظهر شاهه تو جسٽس قديرالدين تي ڪهڙو ڦيڻو پڙهيو؟“ ته چيائين ته ”مونکي ڦيڻا پڙهڻ ڪونه ايندا آهن پر اهو، هو قدير الدين، وري منهنجو امتحان پيو وٺي ۽ پڇيائين ته هندوستان ۾ سندس پيءُ گهڻا سال اڳ گذاري ويو هو؟ ٻڌاءِ ته ڪهڙي بيماريءَ وگهي مئو؟ چيومانس ته ”ڪن ۾ سور پيو هوس سو مري ويو!“ چيومانس ته مظهر شاهه ”توکي ڪيئن خبر پئي ۽ ڪن جي سور سان ڪو ماڻهو مرندو آهي ڇا؟“ ته چيائين،”الائي، مونکي ڪهڙي خبر. مون ته جيڪي ڏٺو سو ٻڌايومانس!“ چئبو ته شاهه صاحب لاءِ ماضي، مستقبل ۽ حال ۾ ڪو به سنڌو نه هو. اها الائي ڪهڙي ماجرا آهي.
بقول رسول بخش پليجي ضرور ڪو انساني دماغ جو ڪرشمو هوندو. ٻيا به گهڻي ئي ننڍا وڏا واقعا مظهر شاهه جا سمجهه ۾ نٿا اچن. هڪڙو واقعو ذڪر ڪرڻ جهڙو آهي. شڪارپور جي گرميءَ ۾ ڪورٽ ۾ هڻ هڻان ڪري منجهند جو گهر اچبو هو. ٽپهريءَ جو رئڪيٽ کڻي ميل ڏيڍ پنڌ ڪري گورنمينٽ هاءِ اسڪول جي پريان ٽينس راند ڪري پگهر ۾ شل ٿي سج لٿي گهر پهچي، وهنجي سنهنجي ململ جو پهراڻ ۽ سلوار پائي کُڏ تي دلو پاڻيءَ جو کڻي وڃي گهر واري ۽ ٻارڙن سان گڏ دل وندرائيندو هئس. منهن اونداهيءَ جو آفتاب شعبان ميراڻي صاحب جو ماڻهو آيو ته وٽس دعوت تي وڃان. مون انڪار ڪري ماڻهو موٽائي ڇڏيو ۽ چيو ته ”مون ماني کائي ڇڏي آهي!“ گهڙي دير کان پوءِ ميراڻي صاحب ڪار موڪلي ته معزز مهمان ويٺا آهن ٿوري دير لاءِ اچو. ڪنڌ ڪڍائي نه سگهيس. ائين سلوار قميص ۾ چمپل پائي روانو ٿيس ته دروازي تي ميراڻي صاحب ڀليڪار ڪئي ۽ معذرت ڪيائين ته اوچتو تمام چڱا مهمان اچي نڪتا سو چيم ته ڪو سندن پايه جو ماڻهو هجي جو ساڻن گفتگو ڪري. اندر ويس ته ڪل ٽي مهمان هڪڙو عمر قريشي، ٻيو زيڊ اي سليري ۽ ٽيون هڪ انگريز جو نيوز ويڪ جو نمائندو هو ۽ ڊاڪٽر هينري هالنڊ بابت فيچر لکڻ آيو هو. ڳالهين ڪندي مظهر شاهه جي ڳالهه ڪڍيائون ۽ ساڻس ملڻ جو اشتياق ڏيکاريائون.
ميراڻي صاحب چيو ته اجهو پنجن منٽن ۾ سڏائي ٿو وٺانس. پنجن ڏهن منٽن ۾ شاهه صاحب آيو. اهوئي مٿو اگهاڙو، پيرن ۾ چمپل ۽ قميص جا بٽڻ کليل. کيس اندرئين ڪمري ۾ ويهاريو ويو. مهمانن فيصلو ڪيو ته هڪ هڪ ٿي وٽس وڃجي. پهرين انگريز ويو، پنجن منٽن ۾ انگريز صاحب نڪري آيو. سندس منهن تي هوائون هيون ۽ زور سان اعلان ڪيائين ته،”مان مڃان ٿو ته سپر نيچرل (مافوق الفطرت) قوتون آهن.“ پوءِ سليري صاحب ويو جو اڌ ڪلاڪ تائين ڪونه نڪتو. مٿس ان وقت بغاوت جو ڪيس پي هليو جنهن کي ’گرماڻي ڪيس‘ ڪري اخبارن ۾ لکيو ويندو هو. سليري صاحب جو وڏو محتاط ۽ سياڻو ماڻهو آهي تنهن به چيو ته ”شاهه صاحب روحاني طاقتن جو صاحب آهي.“ آخر ۾ عمر قريشي، جو به وڏو دانشور آهي سو ويو. پندرهن ويهه منٽن کان پوءِ اهو ٻاهر نڪتو ته محتاط (diplomatic) ٻوليءَ ۾ چيائين ”نوڪامينٽس!“ يعني تبصرو نه ڪبو. شاهه صاحب جيئن آيو هو تيئن سلاماليڪ ڪري نڪري ويو. عمر قريشي صاحب کي زور ڀريوسين ته ائين ڊسڙ ۾ پير نه هڻو، ڪجهه تاثرات ته ٻڌايو ته تمام ڌيرج سان چيائين ته ”وڏو نفسياتي ماهر آهي.“ مون چيو ”قريشي صاحب هو ته اڻ پڙهيل ۽ غريب مسڪين ڪٽنب جو ٻار آهي!“ تڏهن به عمر قريشي صاحب چيو ته ”مان وڌيڪ ڪجهه نه چوندس!“ مظهر شاهه جون ٻيون به ڪيئي ڳالهيون مون کي ياد آهن جي حيران ڪُن آهن.