1. عليخان ابڙو
هيءَ ساڳي سياسي چال هئي جو منگواڻا ويڙهاڪ جنگجو ۽ دولهه دريا خان جا ساٿاري سماٽ راجپوت هئا انهن دولهه دريا خان جي پٽن محمد خان ۽ مٺڻ خان ۽ امير سارنگ خان جي قيادت ۾ ٽلٽيءَ وٽ شاهه بيگ ارغون سان ڪيئي لڙايون ڪيون. ارغون غالب ٿي پيا ۽ ٽلٽيءَ جي منگواڻن تي ظلم جي انتها ڪري ڇڏيائون. سميجا ابڙا توڙي منگواڻا حڪومتي ڏاڍ سبب اهو تر ئي ڇڏي ٽڙي پکڙي ويا. منهنجي ناننگ جا منگواڻا لڏي اچي ميهڙ تعلقي ۾ ويٺا ۽ ڳوٺ منگواڻي ٻڌائون، جنگجو، ويڙهاڪ ۽ ڏاڍا مڙس ته هئا ان ڪري جلد ئي سڄي تر تي تسلط قائم ڪري ويا. ارغونن کين زير ڪرڻ لاءِ جانوري چانڊين کي اتي آباد ڪيو.
مجبورن منهنجي ناني وڏيري مير محمد منگواڻي جا وڏا جدا ڳوٺ لانگهه ٻڌي سانگي جي ڀر ۾ اچي ويٺا ۽ اڄ تائين سندس پويان توڙي اسين سانگي، جانورين کي ڪونه مڃون. جيتوڻيڪ زماني سارو سندن عزت ڪيون، پر هنن جي ڪٽڪي اسان تي اڃا آهي. اسان جو ڳوٺ عمر خان سانگي ميهڙ کان ماڏو ۽ شاهه گودڙئي رستي طرف جهنگ ۾ آهي. ورند واڻئي واري فريد آباد به اسان کان اڃا پرڀرو آهي. راڌڻ اسٽيشن کان نوَ ميل ميهڙ لاري تي اچبو پوءِ بيل گاڏي يا ٽانگي تي چار ميل اولهه ۾ اسان جو ڳوٺڙو ربو واهه جي ڪپ تي آهي، جڏهن سانوڻيءَ ۾ پاڻي ايندو هو ته ماڻهو خوشيءَ وچان دهل وڄائيندا، هنبوڇيون هڻندا پاڻيءَ سان گڏوگڏ هلندا ايندا هئا. پري اولهه ۾ گودڙيئي کان اورتي سپريو بند آهي جو جبل ۽ گاج جي پاڻيءَ کي روڪي ٿو. جي سپريو ڀڳو ته اسان جا گهر گهاٽ ۽ فصل سڀ چٽ ٿي ويندا پوءِ ماڻهو وڃي شهرن ۾ پورهيو ڪن ڇهه آنا ڏهاڙي تي. اسان جو ڳوٺ نقشي ۾ ڪجهه هيئن بيهي ٿو:
اسان جو ڳوٺ، منگواڻي شهر کان ميل کن پري ۽ لانگهه جو ڳوٺ سڏ پنڌ تي آهي. اسڪول منگواڻي ۾ هو ۽ آهي. ان ڪري ڇوڪريون ڪونه پڙهيون باقي ٻه چار ڇوڪرا پنڌ ئي پنڌ اسڪول ويندا هئا. وچ ۾ جهنگ ۽ پوءِ وڏي ڍوري ايندي هئي ۽ پوءِ وڃي منگواڻي جي سڙڪ تي چڙهبو هو. ڪتاب وغيره اصل ڪونه . بس پَٽي ڪافي هئي. اسڪول ۾ ماستر ميٽ مليل پٽيءَ تي انڊا ڀري ڏيندو هو جي گهر ۾ ڪاريءَ مس ۽ ڪلڪ سان ڀري ماستر کي ڏيکاريندا هئاسين. ٻيو هو سريلو ورد ’الف انب، ب بلا، ٻ ٻڪري‘ جو ۽ کوڙا ’ايڪ ڏون ڏون، ٻه ڏون چار‘ وغيره جو. مونکي حيرت آهي ته اهڙي معمولي تعليم سان هيڏا وڏا دماغ، دانشور، اديب، محقق ۽ عالم ڪيئن پيدا ٿيا جو شهرين کي هر ميدان ۾ ماري ويا. سنڌ جا سڀ جو سڀ وڏا ماڻهو ۽ آفيسر گهڻو ڪري هارين نارين ۽ غريبن جو اولاد هئا. مان ڀانيان ٿو ته سندن بنيادي استاد ڳوٺاڻو ماحول ۽ فطرت هئي. اتي ويٺي تعليم ملندي هئي. نانگ، بلا، لٺ، ڌڪو، چور، گهوٻاٽو ، گدڙ جي سچي ۽ ڪوڙي اُوناڙ، مختلف فصل ۽ ٻوٽا، ڳجهارتون، گرو چيلي جون ڳالهيون، عقلي زباني حساب سڀ سوچڻ تي مجبور ڪندا ۽ ذهن کي تيز ڪندا هئا. سوچڻ سمجهڻ ۽ پرجهڻ جي ڳالهه هئي. هاڻي اُٺ ڪتابن جا کڻي ويندڙ ٻارڙا ذهني ٻوجهه کڻي ٿا موٽن، سوچن اصل ڪونه. پڇون ته ٻي رپئين هڪ صوف ته ڏهه صوف ڪيتري ته مُنجهندي جواب ڏيندا ته ’ٽو ٽينس آر ٽوينٽي‘ يعني ’ڏهه ڏون ٿيندو ويهه!‘. ٻهراڙي جو ڇوڪرو چوندو ته ڏهن کي ٻيڻ ڪبو ته ويهن رپين جا ڏهه صوف. ڳوٺاڻا، معصوم ٻارن کي حساب ڏيندا ته هڪ وڻ تي پکي ويٺا آهن ۽ ٻئي وڻ جي پکين کي ٿا چون ته توهان مان هڪ هيڏي اچي ته اسين توهان کان ٻيڻا ٿي وينداسين ته هو ٿا چون ته توهان مان هڪ هيڏي اچي ته هڪ جيترا ٿي پئون. سوچي سوچي، مٿو هڻي نيٺ ڀڃبو. هي ته ٿيو سؤلو، انهيءَ کان ڏکيا حساب ذهني ۽ زباني ملندا هئا. دل ۾ عدد وارڻ ۽ پوءِ جواب صحيح ڏيڻ يا مسافر جو هڪ پٺيان ٻئي پِير تي دعا گهرڻ ته پئسا ٻيڻا ڪري ڏي ته هيترن پئسن جو پَڙ توتي چاڙهيندس ۽ موٽي اچي ڳوٺ پهچي ته پئسا اوتري جا اوترا. ايئن ڄڻ ته آلجبرا به سيکاري ڇڏيندا هئا. رونشو ۽ راند الڳ. مٽي مائٽي ۽ سڱ جا حساب ۽ ڳجهارتون الڳ. وري رات جو ديرن تي ۽ دُن تي يڪتاري ۽ دلي تي راڳ الڳ، گهڻو ڪري لوڙائو ۽ صوفياڻو راڳ. ڪتابن جي ڪِيڙي ٿيڻ بدران مشاهدي ۽ تجربي سان ڪَيڙي ڇڏيندا هئا، ڪجهه ڪلامن جا بند مون کي اڃا ياد آهن، جي مون چئن سالن جي عمر ۾ ٻڌا، مثلاً:
وڄــي ٿـو وحـدت جـو، هـي نـوبـت نـغـارو،
نوبت نغارو، هو نوبت نغارو، ڪلمي جو قرارو.
يا وري بسنت جي موسم ۾ مڱڻهار ايندا هئا ۽ هر در تي اچي ڏونڪو هڻندا هئا. مونکي اڃا به هڪ ڳاڙهي ڏاڙهيءَ ۽ چمڪندڙ اکين وارو مڱڻهار ياد آهي، جنهن سان ٻه ٽي ڄڻا ٻيا دهلاري به ساڻ هوندا هئا ۽ لوڙائو ڳائيندا هئا:
هـي وڃـي حـال چـئـجـو وو وڃــي پـــيــش پــريــن،
سـڻـي هي حال منـهـنـجـو، مـن غــور ڪـرين،
وو آئي مند بسنت جي لنگها لاڳ لهن، هي وڃي حال چئجو.
بس پوءِ ته سڄو ڳوٺ چهڪي پوندو. هڪڙي ته مست موسم بسنت جي ٻيو سرنهن جي پيلن گلن جي ڦلهار، مال چيٽ چري متارو ٿيل، کيرمکڻ جام، هاري ناري واندا. بس هر در تان اَن وٺي، ان سان ٻاچڪا ڀري ويندا هئا. موٽ ۾ سرنهن جا بسنتي گل ڏيندا هئا.
ورند واڻئي جون ڪافيون به عجب هونديون هيون. سليس، ساديون، سچا جذبا ۽ تصوير ڪشائي. ٻڌو هڪ ڪافي جا ٻه ٽي بند:
1. اصل اٻوجهه اياڻي مان،
هئس نينگر ننڍڙي نماڻي مان،
هاڻي سور سهي سياڻي مان.
2. جڏهن عشق لڳو ته اکڙي پٽي،
ڀينر ڀري ته ڏيو مونکي وِهه جي وٽي،
مُٺي ڪوڙي هجي، مر کاري کٽي.
واهه ڙي ورند واڻيا واهه. بس رڙ لڳي پئي هوندي هئي ته ”چوي ورند واڻيو، فريدآباد وارو!“ ثنائي ۽ فنائي جا مولود به مشهور هوندا هئا. شيرل باڊاهي پوءِ، گهڻو پوءِ پيدا ٿيو. سندس ڪافين ۾ سوز ڀرپور هوندو هو ۽ حجر ۽ وڇوڙي جو درد شايد ڪا چوٽ لڳل هئس.آهي ئي چوٽ لڳڻ جي ڳالهه! بس پوءِ ته ماڻهو سونَ مان پارس ٿيو پوي، يا لوهه مان پيش سون جهڙو ملائم.
ها! سو پاڻي وهي اچڻ جي ڳالهه پي ڪيم ته ماڻهو خوشيون ڪندا، هنبوڇيون هڻندا پاڻيءَ سان گڏوگڏ هلندا ايندا هئا. اسان جي دل به گد گد پئي ٿئي ته پاڻيءَ ۾ ٽَپون پر مائرون سوٽيون کنيون بيٺيون هونديون ته متان پاڻيءَ ۾ لٿا آهيو، نئون پاڻي آهي، نانگ، بلائون ۽ وڇون نڪرندا. سڀاڻي نه ته به پرينهن! بس پوءِ ته الائي ڪيئن ٻيو ڏينهن ٿيندو. پوءِ ته لٽا لاهي ننگا ئي ننگا ڇپڙڪ پاڻي ۾ پيو تڙڳبو، ۽ کيڏبو، ڀلي ٽاڪ منجهند ٿي وڃي. ڪا مڇي لڳندي ته رڙ نڪري ويندي. گوج ته ٿئي ئي نانگ جهڙي.
اسان جي ڳوٺ ۾ سڀ هڪ ابي جو اولاد آهن. ڪنهن ڌارئين کي ويهڻ ڪونه ڏنائون. متان ڌارين جي اچ وڃ ۽ کشٽ ٿئي. ويڙها، سو هوندا هئا پر سڀ مائٽ، نياڻيون سياڻيون بنا پردي، گهٽين ۽ گهرن ۾ پيون هلنديون هيون. نڪا جهل نه پل، پوءِ به مجال آ جو ڪو به اڻوڻندڙ واقعو ٿئي. ننڍا ٻار ۽ جوان ڇوڪريون گڏ ئي گڏ اکٻوٽ، ليٽ ڪبوتر ۽ ٻيون الائي ڪهڙيون ڪهڙيون رانديون ڪندا هئا. مان ڏهن ٻارهن سالن جو هئس ۽ منهنجي پڦاٽ مرادان چوڏهن سالن جي. معصوميت سان راند ئي راند ۾ سٽ ڏئي سندس رئو لاهي وٺي ڀڳس. ڪاوڙ ۾ ڳاڙهي ٿي وڃي امان کي دانهن ڏنائين. امان مونکي سڏي اهڙا ته دڙڪا ڏنا جو سمجهه ئي نه اچيم ته ٿيو ڇا؟ نيٺ ڪڇيس ته مون ڪيو ڇا آهي؟ انهيءَ تي پاڻ ٻيڻا دڙڪا مليم. ڀلو ٿئي پڦيءَ جو جنهن مار کان بچايم چي معصوم ويچاري کي خبر ئي ڪانهي تون پئي وهلور وڃين. پوءِ امان به کلي ويٺي پر فهمائش ڪيائين ته خبردار جي وري ڪا اهڙي حرڪت ڪئي اٿئي ته هڏ گڏ ڀڃي ڇڏينديسانءِ! مان ٽپا ڏيندو تاڙيون وڄائيندو ٻاهر نڪري ويس. البت سوچ ۾ پئجي ويس ته آخر ٿيو ڇا؟ کيچلو ۽ حرڪتي هوندو هئس. ٻالڪپڻو آهي ئي اهڙو.
پڦڙ خير محمد جي گهر ۾ گهاٽي ٻير هوندي هئي. ان جون لامون مٿي سان پيون لڳنديون هيو. ڇا ڪندو هئس جو راند ۾ محو ڇوڪرين جون چوٽيون ٻير جي لام سان ٻڌي ڇڏيندو هئس پوءِ ته جيڪا ڊڪي سان ڦهه هيٺ. ڪنڊا الڳ. کل جا ڪُوڪرا، پر دانهن ڪانه ٿي. کل ڀوڳ ٿيو، وري راند شروع. صفا ننڍڙي عمر ۾ چون ٿا ڏاڍو انگلي، کيٽي باز ۽ ضدي هوندو هئس. امان بار لاهڻ لاءِ ولي محمد جي گهرواريءَ دريا خاتون حوالي ڪري ڇڏيو. ان کي ’امان دڙيا خاتون‘ چوندو هوس. سندس ڌيءُ زينب سڄو ڏينهن کنيون پئي گهمائيندي هئم. ننڍڙو ٻار ڪنهن کي نه وڻندو. سندن موت تائين هو منهنجي لاءِ ’امان دريا خاتون‘ ۽ ادي زينب رهيا. سياري جي سخت وڍيندڙ سردي ۾ کيٽو ڪندو هئس ته امان دريا خاتون ڏي هلو. پوءِ امان ويچاري ويل ۾. پئي سڀني کي منٿون ڪندي ته هنکي کڻي ڏئي اچو ولي محمد جي گهر. آڌي رات سيءُ ۾ ڪير نڪري پر مان به نه مڙندو هئس. جيسين ضد پورو نه ٿئي. ضدي اڄ تائين آهيان جو اصولن تي ۽ ضمير تي سودو نه ڪيو اٿم. ڀل ڪيترو به نقصان ٿئي.
امان ٿي ڳالهه ڪري ته اڌ رات جو پاڻي گهريم. چيم اهو خراب آهي، ٻيو! امان جي شامت آئي جو اهو پاڻي کڻي هاريائين. پوءِ منهنجي رڙ مٿان رڙ ته هاريل پاڻي ميڙي ڏيو. ڀاتي اچي ڪٺا ٿيا، سوَ جتن ڪيائون پر منهنجي ضد آڏو ڪنهن جي نه هلي. نيٺ امان ويچاري پٽ تي ويهي پاڻي ميڙڻ جي بهاني ٻڪ ڀريندي آلي ڌرتي کي مٽي سان لٽيندي وئي ۽ ڏِک اها ڏنائين ته اهو هاريل پاڻي وٽي ۾ پئي وجهي. نيٺ مونکي هاريل پاڻي مليو ۽ مان فتحمند ٿي سمهي پيس. اهو منهنجو ضد ۽ سوديبازيءَ کان انڪار ڪيئي دفعا منهنجي آڏو آيو پر مان هر آزمائش ۾ ڪامياب ٿيندو آيس. اسپيڪر عبدالله حسين هارون، جنهن جي ذهني سطح ميونسپالٽيءَ جي ميمبر جي به مس هئي، سو جو اسپيڪر ٿيو ته پاڻ کي چيف منسٽر کان به مٿي پيو ڀانئي. خير اهو ذڪر پوءِ ايندو پر چوي ته مون کي سڀ پاور يا اختيار آهن. کيس گهڻو ئي سمجهايم ته اختيار قاعدن قانونن کي هوندا آهن، توکي رڳو اهو اختيار آهي ته ان محدود دائري ۾ انهن کي استعمال ڪرين. نيٺ هڪ ڏينهن سندس چئمبر ۾ وڃي کيس چيم ته سڀاڻي کان مان پنهنجي ڪرسيءَ تي ڪونه هوندس. ڪيم به ائين ٽپڙ کڻي ويهين گريڊ جي نوڪري ڇڏي گهر اچي اعلان ڪيم ته مون نوڪري ڇڏي ڏني. منهنجي مرحوم گهر واري ويچاري، هڪ اکر نه ڪڇي. بس مونکي چتائي ڏٺائين ۽ چپ ٿي وئي. کيس منهنجي طبيعت جي سٺي ڄاڻ هئي.
ڳالهه شروع ڪئي هئم بابي سائينءَ جي. منهنجو ڏاڏو عمر خان ڏاڍو تيز فهم، جهانديده ۽ محنتي ماڻهو هو جنهن جي مستقبل تي نظر هئي. ٺوڙهي بادشاهه جو زمانو (ايڊورڊ ستون) يعني 1911-1899ع ۾ پنج ئي پٽ پڙهائڻ خاطر ڪراچي موڪليائين.نئين نئين ريل نڪتي هئي ۽ ماڻهن کي اعتبار ئي نه اچي ته ڪل واري گاڏي ٽي چار سئو ميل طئي ڪري ڪراچيءَ پهچائي ٿي. منهنجي ٻالڪپڻي يعني 1930ع تائين ڪيترن ماڻهن ريل گاڏي ڏٺي ئي ڪانه هئي. بابا سنهڙو سيپڪڙو ۽ قد جو ننڍو هو. بابو ٿو ڳالهه ڪري ته عيد ڏينهن ڏاڏو کيس وڏيري محمد صادق جانوري جي اوطاق تي وٺي ويو ته وڏيري طنز ڪري چيس ته ”عمر فقير! هيءُ ڪيئن هر ڪاهيندو؟“ ڏاڏي اعتماد سان جواب ڏنس ته ”توهين سڀ هن جا ڳيجهو ٿيندؤ.“ ٿيو به ائين.
ڏاڏو عمر خان فقيراڻي خيالن جو ماڻهو هو. ان ڪري عمر فقير سڏيندا هئس. چوندو هو ته ”بهشت دلاسو، دوزخ دڙڪو، ڪوڙيءَ دنيا جو ڪوڙو کڙڪو!“ بس رڳو خير خواهه ٿيو ۽ ٻين جي سار سنڀال لهو. دعا گهرندو هو ته ”رب منهنجا خير، هندو مسلمان ڏي خير، اوڙي پاڙي ڏي خير، جڳ جهان ڏي خير!“ پنج پٽ ڄاوس ته سڀني جا نالا عليءَ سان منسوب ڪيائين. وڏو علي نواز پوءِ علي خان، غلام علي، شير علي ۽ علي محمد. ڇوڪرا سنڌ مدرسي ڪراچي موڪلي پوءِ ڪڏهن ڪڏهن ساڻن ملڻ به ويندو هو. سياڻو ماڻهو هو. ڳوٺ مان ڪڪڙ کڻي ويندو هو جي ڪراچي ۾ وڪڻي ڀاڙي ڀتي جو پورائو ڪندو هو. مڙس مٿير هو. ڳالهه هُلي ته حاجي رحمت الله جي قبرستان ۾ جنات آهي. ڪو هجي جو آڌي رات جو اتي ڪِلو کوڙي اچي. ٻن چئن جوانن ڪوشش ڪئي پر دهشت جهلي نه سگهيا. ڏاڏو ويو سو ڪِلو پئي ٺوڪيائين ته الائي ڪٿان گهٽو (رڍ جو ٻچو) رنڀندو ڏانهس اچڻ لڳو. هي به ان کي ڀاڪر ۾ کڻي ٻه ڪوهه پنڌ ڪري ڳوٺ موٽي آيو ۽ اعلان ڪيائين ته ڪِلو ته ٺوڪي آيو آهيان، پر هڪ جنڙو به پڪڙي آيو آهيان. انکي ٻڌي ڇڏيائين. ٻئي ڏينهن مالڪ پيرو کڻي اچي نڪتا ۽ گهيٽو انهن کي موٽائي ڏنائين.
بابو ٿو ڳالهه ڪري ته تن ڏينهن ۾ ڪراچي هيءَ ڪراچي نه هئي. ٽرام گهوڙا ڇڪيندا هئا. ويرَ چڙهندي هئي ته سمونڊ جو پاڻي سنڌ مدرسي ۾ اندر ڪاهي ايندو هو. اهو ته 1943ع ۾ مون به ڏٺو. نيو چالي کان صدر تائين جهنگ هوندو هو ۽ ڪا بلڊنگ ڪانه هئي. باٿ آئلينڊ واقعي هڪ ٻيٽ هو جنهن جي چوڌاري پاڻي هو. ڪلفٽن روڊ تي ڪجهه به نه هيو. رستي جي ٻنهي پاسي بئنچون پيون هونديون هيون ته ماڻهو ويهي ٿڪ پٽين ۽ هوا خوري ڪن. ڪلفٽن کي ’هوا بندر‘ چئبو هو ۽ سمونڊ جو پاڻي ڪوٺاري پارڪ جي پهاڙي تائين ايندو هو. عبدالله شاهه غازي جو مقبرو ئي ڪونه هو. بس پهاڙي جي چوٽي تي هڪ قبر هوندي هئي جاڏي ڪوئي مشڪل سان لڙندو هو. لياري نديءَ جي پرينءَ ڀر قبرستان کان سواءِ ڪجهه به نه هوندو هو. صدر ۾ گورا قبرستان کان پوءِ جهنگ ۽ ويراني هوندي هئي. اهو سڀ ڪجهه ته مون پاڻ 1945ع کان اڳ ڏٺو. گِذري به بندر هو ۽ سواءِ ڪجهه بلوچن ۽ مڇيرن جي ٻيو ڪو گهر ڪونه هو. ڊرگ روڊ ۽ ملير شهر کان گهڻو پري جدا ڳوٺ هوندا هئا. بابا جي وقت ۾ ته ايلفي به اڃا پوري ڪانه اڏي هئي. بس بندر روڊ، کارادر، مٺو در، کڏو، ڀيم پوره رام سوامي ۽ ماڙي پور هئا. گانڌي گارڊن کي ’راڻي باغ‘ چوندا هئا. گهڻو ڪري ٽرام تي سفر ڪبو هو. پئسي وارا ماڻهو ٻِگهوڙي بگيءَ تي چڙهندا هئا. ٽانگو ۽ وڪٽوريا مهانگا هئا. ڇهه آنا، ٻارنهن آنا وٺندا هئا. وڏا ماڻهو ته ڇا خود اسيمبلي ميمبر ’مؤلو مسافر خاني‘ ۾ رهندا هئا. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ ويچاري مؤلو عرف سيٺ موليڏني جي مسافر خاني کي به مسلمان ڪري ’مولوي مسافر خانو‘ ڪري ڇڏيائون. رام باغ کي آرام باغ ڪيائون. سيتا اسٽيشن کي مسلمان ڪري رحمان ننگر بڻائي ڇڏيائون. مشهور ۽ معروف گدو بندر به مسلمانيءَ کان ڪونه بچيو، حسين آباد ٿي ويو. بلوچستان ۾ مشهور شهر ’هندو باغ‘ کي ’مسلم باغ‘ ڪري ڇڏيائون. اهو عمل صرف سنڌ ۽ بلوچستان جهڙن يتيم صوبن ۾ ٿيو. باقي پنجاب ۾ ته اڃا تائين ڀائي ڦيرو، ٽوبا ٽيڪ سنگهه وغيره هليا اچن. اتي مسلمانيءَ جو عمل ڪجهه جهيڻو رهيو. اسان وٽ ته جهانگير ڪوٺاري پارڪ وٽ شوالي سان گڏ مسجد به ٺهي وئي. جهانگير کي به انهيءَ ڪري بخشيائون جو سمجهائون ته مغل شهنشاهه جهانگير جي نالي تي آهي. جي خبر پوين ته جهانگير هڪ آتش پرست پارسي هو ته شايد ڊاهي پٽ ڪنس ها. صدر ۾ جهانگير پارڪ ۾ مسجد ٺاهي ڇڏيائون ۽ رام باغ ۾ به سٺا ڪشادا پارڪ هئا ۽ وڏا آسائشي هئا. هاڻي رهي نالو الله جو. ٻيو ته ٺهيو ڪينجهر کي ڪلري ڪري ڇڏيائون. اها خبر ئي ڪانه هئن ته ڪلر ٿيندو ڇاهي.
مان ۽ اياز ٻيڙي ۾ ڪينجهر جو سير ڪري رهيا هئاسون، ٻيڙيءَ واري کان پڇيوسين ته ڀائو اهو ڪيئن ٿيو؟ ننڍو ٽن لفظن ۾ جواب ڏنائين ته ”سائين اسان جي دلين کي ڪلر کائي ويو آهي“. اسين ککا وکا ٿي ماٺ ٿي وياسين. چيوسينس ته اسان کي مائي نوريءَ جي تربت تي وٺي هل. پڄرندي چيائين ته سائين مائي نوريءَ تي ته ويٺا آهيو. مڄاڻ ته ان سرڪاري ٻيڙي جو نالو نوري رکيو هئائون. سنڌي غيرتمند مهاڻي جي اندر ۾ ته ڪو جوالا هو جو ڦاٽ ڏئي پيو. چي ”جيڪو ٿو لوسي لسڙاٽ اچي سو ٿو اچي ان ۾ چڙهي!“ اسان وري ڪونه ڪڇيو ۽ پاڻ کي ڏوهي محسوس ڪيوسين. مون اياز کي سندس ئي لفظن ۾ چيو ته ”مان ڏوهي آهيان، مان ڏوهي آهيان، مون ڪيئي ڏوهه ڪيا آهن!“ ڏٺم ته اياز پهاڙ جيان ٿي ويو. شايد سندس اندر ۾ ٻيو ڪو نظم جنم وٺي رهيو هئو. اياز به بقول رباني جي ’وڏو حرامي‘ آهي. اهو گندو لفظ رباني تمام پياري ۽ قابل ماڻهن لاءِ ڪتب آڻيندو آهي. لڪيءَ جي چشمن تي وياسون، اتي هڪ غريب عورت، مَلي ۾ ورتل، پٽ تي ريڙهيون پائيندي گرم چشمي ڏانهن وهنجڻ خاطر پي وئي. مون به ڏٺي ربانيءَ به ڏٺي. رات جو اچي سن جي سرڪاري بنگلي تي گذاريوسين.
صبح جو سوير رباني هڪ پني جو ٽڪر کڻي آيو، جنهن تي اياز رات وچ ۾ شعر لکيو هو. اياز کي انهيءَ پياري لقب سان نوازي چيائين ”جمال ڏس ته اها مائي تو به ڏٺي مون به ڏٺي پر هن (ح) ڏس ته ڇا لکيو آهي!“ ان شعر ۾ مائيءَ کي بيمار، مَلي ورتل ڦٽيل بي يارو مددگار ’سنڌ‘ سان تشبيهه ڏني هئائين. مان اياز جي ڏات تي حيران ۽ رباني جو مٿانئس ’پيار‘ جو وسڪارو ته هي ههڙو تهڙو ته بلا آهي، ڪو جن آهي. رباني ۽ اياز پاڻ ۾ ڏاڍا حجائتا ۽ رازدان آهن. رباني کيس چيڙائيندو آهي ته اياز کلي کيس ٽن آڱرين سان ڀونڊو ڏيندو آهي.
تن ڏينهن ۾ سنڌ مدرسي جو پرنسپال هڪ انگريز مسٽر وائنس هو. بابا توڙي ٻيا سڀ سندس تمام گهڻي تعريف ڪن ٿا. بابا ته سندس پسنديده شاگرد هو جو هميشھ پهريون نمبر کڻندو هو. تن ڏينهن ۾ ڪراچي جا شانائتا ماڻهو شاگردن جي همت افزائي ڪندا هئا ۽ کين نصيحتون ڪندا هئا. سيٺ چاڳلا ۽ ڄام مڀير مقبول خان آف لسٻيلا وٽ بابا جي اچ وڃ هئي. ڏاڏو سائين ڪراچي آيو ته ٻڌايائين ته ڪراچيءَ ۾ هڪ موٽر ڪار آئي آهي جا ڪَل تي هلي ٿي ماڻهو ان ۾ سواري ڪن ٿا. بابا چيس ته سيٺ چاڳلا وٽ آهي ۽ شام اتي هلنداسون. ذرا سوچو ته سڄي ڪراچيءَ ۾ هڪ موٽر ڪار. شام جو ڏاڏو سائين ۽ بابا سيٺ وٽ ويا. سيٺ نه رڳو موٽر ڪار ڏيکارين جيئن ڏاڏي سائين جو مقصد هو پر ڪار ۾ چاڙهي کين گهمايائين به. پوءِ ڏاڏي وڃي ڳوٺ ڳالهيون ڪيون ۽ ماڻهو وات ۾ آڱر وجهي ”بلي انگريز بلي!“ ڪرڻ لڳا. انگريزن جو ڌاڪو هو. کين سڏيندا هئا صاحب لوڪ ۽ ليڊيءَ کي منڊم. سندن وڏي عزت هوندي هئي. انصاف ۽ قاعدي جا ته ڪوڏيا هئا. مجال جو ڪو وڏو زميندار يا جاگيردار ڪنهن جو حق ماري يا ظلم ڪري، لڪندا وتندا هئا. ملڪ ۾ امن امان ۽ انصاف جو بول بالا هو. اڄ تائين ماڻهو کين ياد ڪن ٿا. چي سائين حڪومت ڪري ته انگريز ڪري، شينهن ٻڪري گڏ چاري ڇڏيائين. اڄ تائين آزاديءَ کان پوءِ به ماڻهو چون ته هاڻ کڻي حڪومت انگريز کي ڏين، ڏسو ته ڪيئن ٿا هلائي ڏيکارين. ڪنهن وڏي ۾ وڏي زميندار يا نواب کي ڪنهن آفيسر وٽان ليٽر ايندو هو ته ڦڦڙي وٺي ويندي هئس. ڪليڪٽر سان ملڻ لاءِ وڏيون تياريون ڪري سهي سنڀري نڪرندو هو ۽ پوءِ ڏينهن جا ڏينهن ڳالهيون هلنديون هيون ته صاحب هيئن چيو، هونئن چيو. اڄ حڪومت ور چڙهي وئي آهي اڻ پڙهيل، جاهل ۽ بددماغ وڏيرن جي. ’ڪوئي کي ملي هريڙ ته پنساري ٿي ويٺو‘ ساڳيو حال آهي وڏيرن جو ۽ ميمبرن جو. جيڪي اچين سو هضم، ڳيت ئي ڪونه ڏين هاڻي به سمڪ اچين ته انگريز گهرائي گورنر رکن ۽ سڀ اختيار کين ڏين. پريزيڊنٽ ۽ پرائيم منسٽر ڀلي پاڪستاني هجن. ڏسو ته امن ٿئي ٿو يا نه؟ ڀلا ڇو ڪين جيڪڏهن ڊاڪٽر ۽ انجنيئر انگريز اچي سگهن ٿا ته گورنر ۽ آءِ جي ڇو نه؟ اهي وڏيرا اهڙو ڊڄندا هئا جو جڳ جهان کي خبر آهي ته سردار واحد بخش خان ڀٽي تي جڏهن ڪيس ٿيو ته لاڙڪاڻي مان ڀڄي ٺٽي ضلعي ۾ لڪو. سر شاهنواز ڀٽي تي انڪوائري ٿي ته ٽي مهينا خانبهادر اسراڻ جي ڪوٽ ۾ لڪو ويٺو هو. اهو هو حڪومت جو شان ۽ دٻدٻو.
سچ ته ماڻهن کي آزاديءَ سان دلچسپي ئي ڪانه هئي. گانڌي ۽ جناح کي گهٽ وڌا ڳالهائيندا هئا. جناح کي ته سڏيندا ئي هئا مائي جَنان. حيدرآباد جي ٽنڊي ولي محمد ۾ چاچو ابوبڪر سومرو واڍو هوندو هو. جڏهن ڀنگي هڙتال ڪندا هئا ۽ گند ڪچرو گڏ ٿي ويندو هو ته چاچو ابوبڪر ٻاهر نڪري سرعام گانڌيءَ کي زن دختر گاريون ڏيندو هو ته سڄو ڏوهه انهي خول جو آهي. انگريزن کي ڪو لهر لوڏو ڪونه هو پر بين الاقوامي ۽ اقتصادي حالتون اهڙيون ٿيون جو هو از خود هليا ويا. اسان جي تاريخ ۾ اهڙا ڪوڙ سٽيا ويا آهن جو الله جي پناهه. انهن جي اپٽار به پي پي سي موجب ڏوهه! ماڻهو ڪيترو وقت انهن ڪوٽن ڪڙولن ۾ رهندو. جناح صاحب ته بد دل ٿي هندوستان ڇڏي وڃي لنڊن ۾ مقيم ٿيو هو. پوءِ 39-1938ع ۾ نوابن جو ٽولو وٽس لنڊن ويو ۽ کيس وٺي آيا ته هل پاڪستان ملي ٿو، تون اسان جي وڪالت ڪر. گانڌيءَ ۽ جناح کي مودبانه سلام. باقي کيڏ ته سڄي انگريز سرڪار جي هئي، نه ته ڪير ٿو ڪنهن کي پليٽ تي رکي ملڪ ڏئي. ڪانگريس جو بنياد به انگريزن پاڻ وڌو. مفڪر پاڪستان جو اعزاز علامه اقبال کي ڏنو ٿو وڃي، جنهن جهڙو وڏو ڪوڙ مون ڪونه ٻڌو. خود علامه اقبال 1934ع ۾ سر ٿامس کي لکيو ته، نظريه پاڪستان لنڊن جي ڪئمبرج يونيورسٽيءَ جي هڪ شاگرد جي ذهن جي پيداوار آهي ۽ هو يعني علامه اقبال ان نظريئي جو خالق نه آهي. اهڙي صاف انڪار کان پوءِ به اسان جا تاريخ نويس علامه اقبال مٿان اهو نظريو مڙهيندا ايندا ته ڇا ٿو ڪري سگهجي.
مٿي مان مولانا غلام الرسول مهر جي تضادن جو ذڪر ڪري چڪو آهيان. ٻيو ته ٺهيو ’بيگلار نامي‘ جو مصنف، مرزا باقي جهڙي ظالم، قاتل ۽ درندي صفت ماڻهوءَ بابت لکي ٿو ته، ’هو وڏو داناءُ، انصاف وارو ۽ بينظير منتظم هو.‘ تاريخ نويسن کان اهڙيون جانبدارانه فاش ڪوتاهيون ٿي وينديون آهن. پر تاريخ ته ڏاڍي بيرحم آهي ۽ حقيقتون لڪن ڪونه ٿيون. مسلم ليگ جي الهه آباد وارو ساليانو اجلاس جنهن ۾ علامه اقبال اها تقرير ڪئي هئي سو ٿيو هو ڊسمبر 1930ع ۾. ان کان اڳ تاريخ پهرين نومبر 1930ع تي لنڊن ۾ ’رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس‘ منعقد ٿي هئي ۽ ان ۾ به اهي ئي مسئلا زير بحث آيا، پر ان کان اڳ چوڌري رحمت علي پنهنجو ڪتابڙو ’پاڪستان جي اسڪيم‘ شايع ڪري چڪو هو. قائداعظم به مسلم ليگ جي اجلاس دهلي منعقده 1943ع ۾ صاف چيو ته لنڊن ۾ رهندڙ ڪن نوجوانن ۾ ’اهو خيال پيدا ٿيو‘ ته اتر هندستان جو هڪ حصو هندستان کان الڳ ڪري ان کي پاڪستان نالو ڏنو وڃي. باقي هروڀرو علامه اقبال کي پڳ ٻڌائڻي آ ته ڀلي، پر حقيقت جي اظهار ڪرڻ کان جهليو ۽ روڪيو ته نه. هاڻي ته هڪ ڪتاب ’خدوخال اقبال‘ نالي سان ڇپجي چڪو آهي. جنهن کي مارڪيٽ ۾ اچڻ نٿا ڏين. پاڪستان جا مفڪر خود انگريز پاڻ هئا. اچو وچور ڏسون:
1. جان برائٽ 24 -جون 1858ع: پنج يا ڇهه صوبا مڪمل اختيارين سان هڪ جدا رياست ٿي ويندا. ڏسو جنگ آزادي 1857ع ۾ ٿي آهي ۽ هڪ سال اندر مسلمانن کي آزاد ملڪ جو آسرو يا رشوت آڇي وئي آهي.
2. 1868ع سر سيد احمد خان: انگريزن جو ٻولڙيو فرمائي ٿو ته هندستان ۾ ٻه قومون آهن جي ڪڏهن به گڏ رهي نه سگهنديون.
3. ڊبليو ايس بلنٽ 1883ع : هندستان کي ٻن حصن ۾ تقسيم ڪيو وڃي، اتر ۾ مسلمانن جي حڪومت ۽ ڏکڻ ۾ هندن جي.
4. ٿيوڊور بيڪ: 1887ع مسلمان هڪ عليحده قوم آهن. مسلمان ڪڏهن به هندو اڪثريت جي ماتحت رهڻ قبول نه ڪندا.
5. ٿاٿيوڊور موريس: 1899ع آزاد متحده هندستان جو قيام ناممڪن آهي مسلمان الڳ قوم آهن ۽ پاڻ کي هندستاني قوم تسليم نٿا ڪن.
6. ڀائي پرمانند: هندستان کي ٻن هندو ۽ مسلم خطن ۾ ورهايو وڃي.
7. لويٽ ويزر 1914ع: مسلمان اتر هندستان کي وچ اوڀر سان ملائن، ان ۾ انهن جي بقا آهي.
8. چوڌري رحمت علي 1915ع: اتر هندستان کي مسلم مملڪت بڻايو وڃي.
9. لارڊ ڪرزن: 1917ع هندستان ڪڏهن به واحد مملڪت رهي نه سگهندو. تقسيم جا واضح امڪانات آهن.
10. اي. ايس مانٽيگو (1917ع): هندستان جو انجام خودمختيار صوبن يا ملڪن ۾ ٿيندو.
11. اي. بي ڪينيٿ: مسلمان هڪ اهڙي رياست جو سوچي رهيا آهن جا اتر اولهه هندستان ۽ افغانستان تي مشتمل هجي.
12. پيٽرڪ فيگن 1925ع: مسلمان اتر هندستان ۾ پنهنجي تسلط لاءِ جدوجهد ڪن.
13. سر آغا خان 1928ع: اتر اولهه هندستاني کي مسلم مملڪت ۾ شامل ٿيڻ کپي.
اهڙي طرح ٿيوڊور ماريسن ۽ مسٽر مانچيسٽر گارجن به گل افشاني ڪئي آهي. سر آغا خان مشهور معروف انگريزن جو ٻولڙيو هو، جنهن ۾ ڪو شڪ شبهه ڪونهي. ان ئي مسلم ليگ جو بنياد وڌو. مون مٿيون حقيقتون ڪي. ڪي. عزيز جي ڪتاب ’هسٽري آف آئيڊيا آف پاڪستان‘ ۽ جنگ اخبار مجريه 23 -آگسٽ 1991ع تان ورتيون آهن. ٻيو ته ٺهيو شريف الدين پيرزادو صاحب پنهنجي ڪتاب ’اووليوش آف پاڪستان‘ ۾ گهڻا انڪشاف ڪندي لکي ٿو ته 1904ع ۾ لارڊ ڪرزن بنگال جي اهم مسلمان شخصيتن سان ڳالهيون ڪري کين ذهن نشين ڪرايو ته هو الڳ ٿي اسلام جي بالادستي قائم ڪري اهڙو اوج حاصل ڪن جو قديم بادشاهن جي وقت ۾ به ڪونه ڏٺو هوندن. صاف ظاهر آهي ته پاڪستان جا مفڪر ۽ خالق خود انگريز هئا. علامه اقبال ته ائين ئي پنجاب کي هڪ هيرو کپندو هو سو ٺاهي ڇڏيائون. پاڪستان ٺهڻ کان اڳ، سر سٽيفورڊ ڪرپس صوبن جي آزاديءَ جون تجويزون حڪومت برطانيه طرفان آنديون هيون جي تمام چڱيون هيون ۽ جناح به قبول ڪيون هيون، پر پنڊت نهروءَ جي هڪ فاش غلطي ۽ اٻهرائيءَ سبب گڙٻڙ، بدمزگي ۽ بداعتماديءَ جي فضا پيدا ٿي وئي ۽ معاملو وڃي تقسيم تي پهتو. مٿئون ڪارو منهن ٿيو ڪميونسٽن جو، جي اسٽالن جي چوڻ تي تقسيم جي حق ۾ ٿي بيٺا. اسٽالن ته چاهيو ٿي ته انگريز نڪرن ۽ هندو ڀارت سندن دشمن بڻجي ۽ رشيا سان دوستي ڳنڍي وڻج واپار توڙي سياسي ناتا وڌائي ۽ تاريخ اهو ثابت ڪيو.
پوءِ ته تقسيم جا ڪلور ٿيا. نفرت، قتل، گهيراءُ، جلاءَ ۽ قانون شڪني ۽ منافقي اسان جو قومي ڪردار بڻجي ويا. گهر گهر کان جدا ٿي ويو. لڏپلاڻ، مارڌاڙ، عزتون لٽجي ويون ۽ ليڊر صاحب وڃي صدارتي ڀَون (محلات) ۾ ويٺا. منهنجو پيءُ علي خان ابڙو تقسيم جي سخت خلاف هو ۽ اهڙا مضمون سنڌي اخبارن قرباني وغيره ۾ ڇپائيندو رهيو، جنهن تان ڪاوڙجي تڏ دماغ عبدالغفور ڀرڳڙي ائڊووڪيٽ لاڙڪاڻه سندس خلاف الوحيد ۾ هڪ مضمون لکيو، جنهن ۾ علي خان ابڙي کي ٿڪل دماغ لکيائين. الله جو شان، ڪٿ ڄامڙو جيتامڙو، عبدالغفور جو پوءِ وڃي ضياءَ جي هنج ۾ ويٺو ۽ ڪٿ علي خان ابڙو جو عالم، فاضل، مصنف، سڌارڪ، جينيس انقلابي ۽ جرئتمند ماڻهو هو، جو پنهنجي قول، فعل ۽ ضمير جو سچو هو. اڄ به سندس سوين شاگرد ۽ ماتحت سندس ساراهه جا ڍڪ ڀرين ٿا. منفرد سوچ جو ماڻهو هو. سراج الحق ميمڻ جو والد صاحب ڳالهه ٿو ڪري ته سندس ٽيچرس امتحان هلي رهيو هو ۽ هو سخت بخار ۾ هو. پيپر لکندي علي خان ابڙو اچي سندس پٺيان بيٺو ۽ جيڪي ڪجهه هڪ صفحي تي لکيو هئائين سو پڙهي مسٽر علي خان ابڙي کانئس پيپر وٺي چيو ته ”تون پاس آهين، هاڻي گهرو وڃي آرام ڪر!“ ڪجهه ساڳي ڳالهه مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب ٿو ڪري ته هو عربيءَ جو پيپر لکي رهيو هو ته صاحب اچي پٺيان بيٺو ۽ سندس پٺي ٺپري چيائين، ”شاباش بابا! تون پاس آهين!“
سنڌ مدرسي ۾ علي خان ابڙي شاندار رڪارڊ قائم ڪيا. هر امتحان ۾ پهريون نمبر. ويندي بمبئي يونيورسٽيءَ جي مئٽرڪ امتحان کان ايم. اي تائين سڄي يونيورسٽيءَ ۾ پهريون نمبر. غور ڪريو بمبئي يونيورسٽي معنيٰ سنڌ، گجرات، راجستان، بمبئي ۽ مهاراشٽر. اڳ ۾ ڪنهن به هندو يا مسلمان اهڙو رڪارڊ قائم نه ڪيو هو. بمبئي اهڙي ڏکي يونيورسٽي هئي جو اڌ مارڪ تان به ناپاس ڪري ڇڏيندا هئا. اتان جا فيل ٿيل وڃي علي ڳڙه ۽ پنجاب مان مئٽرڪ پاس ڪري ايندا هئا. ٻه ٻه ٽي ٽي دفعا فيل ٿيل به اتان پاس ٿي ايندا هئا. الطاف حسين قادري به ائين ڪيو ۽ پوءِ مختيارڪار، ڊپٽي ڪمشنر ۽ سيڪريٽري ٿيو. بابو سائين غريب هئڻ سبب جهونا ڳڙهه ڪاليج ۾ پڙهڻ لاءِ هليو ويو. اتي نواب مهابت خان جي حڪومت هئي ۽ تعليم مفت هئي. اتي به ساڳي ڪار، هر امتحان ۾ سڄي يونيورسٽي ۾ پهريون نمبر، انٽر ۾ پهريون نمبر، بي. اي پهرين نمبر ويندي ايم. اي پهريون نمبر. ههڙو ماڻهو جينيس نه چئبو ته ٻيو ڇا چئبو. ٻئي ڪنهن به ماڻهوءَ اهڙو ڪارنامو انجام ڪونه ڏنو هو. سنڌ جو هي پهريون ماڻهو هو جنهن اهڙي حيرت انگريز ڪاميابي سرانجام ڏني. هو پهريون سنڌي مسلمان هو جنهن ايم. اي پاس ڪئي. سيشن جج دريشاڻي صاحب مون کي ٻڌايو ته سندس والد شڪارپور جو عبدالعليم دريشاڻي سنڌ جو پهريون مسلمان ايم. اي هو. ائين هوندو پر علي خان ابڙي جهڙو ڪارنامو قطعي نه جو هر امتحان ۾ پهريون نمبر. سادو، سٻاجهو ۽ سچار ۽ انقلابي اهڙو جو انگريزن جڏهن کانئس پڇيو ته ”تون ڇا ڪندين ۽ ڪهڙي نوڪري کپئي؟“ ته چيائين ته، ”مان ماستر ٿيندس!“ پوءِ ته هوشياري محنت ۽ لگن سان ڪم ڪرڻ سبب جلد ئي وڏن عهدن تي پهتو. اهڙو جوشيلو جو ڳوٺ ڳوٺ ۾، ڪاڇو ڪوهستان هجي يا ٿر، اُٺ تي چڙهي وڃي اسڪول قائم ڪيائين. مونکي به پاڻ سان وٺي هلندو هو ۽ مان پنجن ورهين جو هئس. ملا اسڪول سندس ذهن جي پيداوار هئا. خانگي اسڪول به کولرايائين ۽ انهن لاءِ ساليانو معاوضو مقرر ڪرايائين. بس ڳوٺ ڳوٺ ۾ تعليم عام ڪرايائين. اعتبار نه اچيوَ ته اڄ به ڪونڪر ڪرچات، گڏاپ، جوهي، مٺي، ننگر پارڪر ۽ ڇاڇري، عمر ڪوٽ، جيڪب آباد، تنگواڻي، ٺل، ڀان سعيد آباد، خدا آباد جي هندن مسلمان کان پڇي ڏسو. وري ماسترن کي به پاڻ پڙهائيندو هو. ٽريننگ ڪاليج به پنهنجي منفرد شخصيت ۾ پاڻ هو. هندن سان گهڻي پوندي هئس جو هو سندس اهڙن ڪمن ۾ ٻانهن ٻيلي ٿي بيهندا هئا ۽ هڙئون وڙئون سندس مدد ڪندا هئا. سنڌ ۾ جتي ڪٿي تعليم جو چرچو عام ٿي ويو. ايماندار وري اهڙو جو ماني به ڪنهن ماستر جي ڪانه کائيندو هو. سندس ايمانداريءَ جا ڪارناما بعد ۾ بيان ڪندس. سڄي سنڌ ۾ علي خان، علي خان پئي پوندي هئي. ڀلي جهانگارا باجارا ڇو نه هجن. عام طرح ’صاحب‘ سڏبو هو، پر صاحبي جو ڪو تِر به منجهس ڪونه هو. انگريز اهڙا متاثر ٿيا جو سندس باري ۾ لکيائيون ته، ”هي هڪ تصوراتي تعليمي ماهر آهي يا ته هي هڪ تبليغي جوش ۽ جذبي وارو آفيسر آهي.“ کيس ’خانبهادر‘ جو لقب آڇيائون ته پاڻ انڪار ڪيائين ته اهو ته هڪ زيور آهي. مونکي بس پنهنجو حق ڏيو ته وڌيڪ تعليم جي خدمت ڪري سگهان. حق مان سندس مطلب پرموشن ۽ اختيار هئا. ان وقت تعليم جو سيڪريٽري خان صاحب يار محمد ميمڻ حيدرآباد وارو هو. تنهن وجهه وٺي پنهنجي مائٽ خانبهادر محمد صديق ميمڻ کي لقب ڏياريو، جنهن صاحب ماستر محمد صديق مسافر جي لکڻين تي ڌاڙا هڻي پنهنجي نالي ڇپرايون. اها ڳالهه منهنجي روبرو علامه ڊاڪٽر دائود پوٽه مرحوم، جو الله لوڪ ماڻهو هيو، محمد صديق ميمڻ کي هوم اسٽيڊ هال حيدرآباد ۾ چئي. مان ان وقت پندرهن سورهن سالن جو هئس ۽ ڪاليج ۾ پڙهندو هئس.
بابي سائينءَ جي ايمانداريءَ جي ڳالهه پي ڪيم. اُٺ تي سيڌي جي پيتي ساڻ هلندي هئي. دال ڀاڄي تي گذارو ڪندا هئاسين. اسماعيل بورچي هو ۽ صاحب خان جانوري خيرپور ميرس، نائيڪ هو. مون به ائين سنڌ جي هر ننڍي شهر جو ڊاڪ بنگلو ڏٺو ۽ رهيس. شام جو بندوق کڻي گهمڻ نڪرندا هئاسين. ڳيرا يا سهو ماري ايندو هو. جنهن جو ٻوڙ پچندو هو ۽ پٽيوالا به خوش ته گوشت کائڻ نصيب ٿيو. سفر ۾ يا ريل ۾ ڪو ماستر صاحب ڊڳڙيون ۽ ٻوڙ کڻي ايندو هو ته اول ان کي پئسا ڏئي پوءِ کائيندو هو. هڪ لڱا ڪو ماڻهو بدڪن جو ٽوڪرو اسان جي ڳوٺ سانگي ۾ ڇڏي ويو. بابو ان وقت گهر ۾ ڪونه هو. لڙي ٽپهري اچي ٿي ۽ اسين ٻار پيا ٽپا ڏيون ته بدڪون ڪهي پچايو ته کائون، پر امان هيسيل هئي. چيائين ”خبردار! متان ڪنهن پکيءَ کي هٿ لاتو آهي.“ بابو آيو ته تپي ڳاڙهو ٿي ويو، ڪاوڙ ۽ غصو ماريندو هو. رڳو ايتري پڇيائين ته پکي ڪٿان ۽ ڪنهن آندا آهن؟ ٻڌي چيائين ته ”نه کپن انهن کي کولي ڇڏيو!“ پکي ويچارا پر ڀڳل يا ٽنگ ڀڳل هئا، سي ڳوٺ جي گهرن ۾ هليا ويا ۽ ماڻهن هر گهر ۾ ڪهي کاڌا، اسان وٽ اهو ئي ساڳ پڪو. امان جي اکين ۾ پاڻي اچي ويو. چئي ڏنائين ته پکي ته ساڳيو ڪسجي ۽ کاڄي ويا. پاڻ جواب ڏنائين ته شڪر ڪر ته تنهنجن ٻچن جي پيٽ ۾ حرام جي هڏي ڪانه وئي.
اسان جڏهن لاڙڪاڻي لڏي آياسين ته غريباڻو گذر هو. مينهون پنهنجون هيون ان ڪري کير مکڻ تي گذر هو. مڇي ماني يا ٻوڙ ماني وارا هئاسين ته به ٻيون ضرورتون آهن ئي آهن. امان آفيسر جي زال هئي. کيس رڳو هڪ موچارو وڳو هو ۽ منهنجن ڀينرن کي به هڪ هڪ وڳو هو جو پيتيءَ ۾ بند رهندو هو. جڏهن ڪي مايون يا ڪا ئي آفيسر جي زال ايندي هئي ته امان ۽ اديون ڀڄي ان ڪوٺي ۾ وينديون هيون ۽ گهنجيل وڳو پائي، پگهريل منهن کي ٽوال سان مهٽي ٻاهرنڪري، آيلن جو آڌرڀاءُ ڪنديون هيون. نه سرخي نه پائوڊر نه صابڻ. صابڻ هوندو هو ته ’پان ڇاپ‘ ڪپڙن ڌوئڻ جو صابڻ. هڪ دفعي پاڙي ۾ هڪ ننڍو آفيسر مختيارڪار عبدالڪريم منگي اچي رهيو هو. اچڻ ساڻ وهنجڻ لاءِ صابڻ اسان کان گهريائين. مان پاڻ وڃي ’پان ڇاپ‘ صابڻ کيس ڏنو جو ڏسي موٽائي ڏنائين. چيائين ته بابا وهنجڻ جو صابڻ کپي. پِيئرس هجي يا لڪس ئي هلي ويندو. اچي امان سان ڳالهه ڪيم مون ته ڪونه سمجهيو پر هوءَ سمجهي وئي، ۽ چيائين ته وڃي چئوس ته اهڙو صابڻ اسان وٽ ڪونه آهي.
سندس ننڍو ڀاءُ عبدالحميد منگي جنهن کي حمڙو سڏيندا هئاسين منهنجو دوست ٿيو ويو. انهي معرفت مونکي شهري طور طريقا معلوم ٿيا. اهو عبدالحميد منگي اوورسيئر جو اسپيشل ڪورس ڪري ايس.ڊي.او ٿي ويو ته رشوت جو رڻ ٻاري ڏنائين. يار ويس ۽ کلمک هئو باقي هر ڪمزوري ۽ فعل منجهس هو. ظاهر ۾ قميص سلوار ۽ ڦاٽل بوٽ، آفيسرن ۽ ماڻهن ڏيکارڻ لاءِ ته مان ايماندار آهيان، هوڏانهن منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال انجنيئري ۾ ڊگري وٺي اسسٽنٽ انجنيئر ٿيو ته ڏيک شهزادن جهڙو ڏيندو هو. سٺا فل سوٽ، سٺو فرنيچر، سٺو بورچي، مهمان نواز ۽ پنهنجو شان ۽ مان. ميرپور خاص ۾ هو ته وٽس هڪ سنهڙو سيپڪڙو ماڻهو ٿلهن شيشن جي عئنڪ سان آيو، واٽر ڪورس ڀڳل هوس، سو ڪمال مٿس گرم ٿي ويو. هن گهڻو ئي چيس هر قسم جي خدمت ڪنداسون ته ڪمال ويتر ڳاڙهو ٿيو ويو ته مان پاڻيءَ تان رشوت نه وٺندو آهيان جو ٻين جون زمينون سُڪائي توکي پاڻي ڀڃي ڏيان. ماڻهو سياڻو هو سو اٿيو ڪونه، کل ڀوڳ ۽ دنيا جي ڳالهين ۾ لڳي ويو. آخر ۾ چيائينس ته منهنجي دعوت کاءُ انهي تي هائو ڪيائينس. وري ان ماڻهو چيس ته ڀاڀيءَ کي به وٺي اچجائين. اتي ئي ٺپ جواب ڏنائينس. هن وري زور ڀريس ته چيائين ته تنهنجي زال پاڻ اچي منهنجي زال کي دعوت ڏئي ته پوءِ ڏسي وٺبو. هو ڪو استاد هو سو هلندي چوندي ويو، ته ”مار! ابڙا ڪي ڏاڍا نڪ وارا آهن.“ ويو ته مون ڪمال کان پڇيو ته اهو ڪير هو؟ مان تن ڏينهن کپري ۾ جج هئس. چيائين ڄام صادق علي هو. پوءِ ته ڄام صاحب سان ڏاڍي گهاٽي دوستي ٿي ويس، جا پڇاڙي تائين قائم رهي. جڏهن ڪمال 1979ع ۾ گذاري ويو ته ڄام صاحب لنڊن مان مونکي فون ڪري عذر خواهي ڪئي ۽ اهو به چيو ته سندس ڀاءُ ۽ پٽ به تڏي تي اچي عذرخواهي ڪندا. اهو هو فرق بابا جي تربيت ۽ خانداني روايت جو.
ٻيو واقعو بابا جو ياد ٿو اچيم جو بدڪن کان به وڌ هو. هڪ رات امان سان ڳالهه ڪيائين ته اسڪولي ٻارن جون يونيفارم قميصون سبائڻيون آهن سو ڪمون سرهيو درزي کي ٽي آنا في قميص ٺيڪي تي ڏنيون اٿم. امان وٽ مشين هئي سو چيائين ته مونکي ٺيڪي تي ڏي! سختي سان انڪارڪيائين ته اهو غلط ڪم آهي ائين نه ٿيندو. امان ٻيو ڌڪ هنيو. چي ”ڇو؟ ٺيڪو آهي، مان ٻي آني قميص سبندس!“ اتي ويچار ۾ پئجي ويو. چيائين پهرين درزيءَ کي چوندس ته ٻه آنه وٺي، انهيءَ انڪار ڪيو ته پوءِ توکي. اهو 1930ع جو ذڪر آهي. جڏهن اسين لاڙڪاڻي ۾ ڪرمان باغ ۾ مسواڙي جاءِ ۾ رهندا هئاسين. ٻئي ڏينهن صبح جو امان خيالن ئي خيالن ۾ خوش. اسان کي چيائين ته هزار ٻيانيون ڪيترا پئسا ٿيندا؟ حساب ڪري ڏٺوسين ته سوا سؤ رپيا. خوش. ڪپڙن ۾ نه پئي ماپي چي ’هل ايترا پئسا!‘ پر فڪر ۾هئي، شام جو بابا ڪپڙن جا ٿانَ اچي آڏو ڦٽا ڪيس. چي درزي ٻي آني ۾ اصل نٿو مڃي. پوءِ ته امان ڏينهن رات ڪم کي لڳي وئي. گهر ۾ نوڪرياڻي مائي جنان ٽي رپيا ماهوار تي رکيل هئي سو امان به ڪم پورو ڪري سوا سو رپيه وٺي ايرينگ پاڻ به ٺهرايا ۽ ٻنهي ڌيئرن کي به ٺهرائي ڏنائين. سون هو پندرهن رپيه تولو. مزي جي ڳالهه اها آهي ٿي جو ڪجهه ڪپڙو بچائي امان اسان ٽن ننڍن پٽن کي ٽي ٽي چڍيون به ٺاهي ڏنيون. چڍيون ڇا، پٽاپٽي ڪڇا هئا. بابا جو ڏٺو، سو اچي ڪاوڙيو. چي ”هيءَ سرڪار سان بي ايماني آهي.“ امان به پاڻ جهلي نه سگهي چي، ”هي ڇا! ڪهڙي بي ايماني؟ ٽڪرا ٽڪرا بچيا سي ڳنڍي ٻارن کي چڍيون ٺاهي ڏنيون اٿم. درزي به گهر کڻي وڃي ها. پر هاڻي به ٻارن کان لهرائي ڦاڙي ٽڪر ٽڪر ڪري ٿي ڏيان ۽ وڃي سرڪاري خزاني ۾ جمع ڪراءِ!“ بابا مشڪي ويٺو ۽ چيائين ”ائين آهي ته پوءِ ٺهيو!“ اهڙا هئا ايماندار آفيسر. اڄ ته ڌاڙا ٿا هڻن. اسان اهو سڄو رونشو پئي ڏٺو ۽ تربيت ورتي. گهر جي تربيت ۽ ماحول وڏو اثر ٿو رکي. اڄڪلهه وڏا وڏا بحث پيا هلن ته تعليم جي معيار ڪرڻ جا ڪهڙا سبب آهن. ماستر جوابدار آهن يا شاگرد يا تعليم جو نصاب. سائين پناهه علي شاهه جو تعليم جو سيڪريٽري هو تنهن مون کان اهو سوال پڇيو جو گورنر وٽ ان بابت ميٽنگ هئس. مون ٺيڪ جواب ڏنومانس ته ”اول ڏوهه مائٽن ۽ ماءُ پيءُ جو.“ ماٺ ٿي ويو، چيائين ”جمال سچ ٿو چوين!“
اڄ ٻار ٻاهر ٿو نڪري ته مائٽ ٿا چونس ته، ”پِيٽ ڪي آنا، پِٽ ڪي نه آنا!“ پوءِ ٻار به بددماغ، بدمزاج نه ٿيندا ته ٻيو ڇا ٿيندا؟ پڙهڻ ڇڏي وتن جهڳڙا ڪندا. اسان کان ته ڪا سهَو پوندي هئي ته امان ڪُٽي رکندي هئي، وڃڻي جي ڳنيءَ سان ڪٽيندي هئي يا ڪپڙن ڌوئڻ جي سوٽيءَ سان پر خبرداري اهڙي ڪندي هئي جو ڌڪ چيلهه کان هيٺ هڻندي هئي ته متان ڪو اولو سولو ڌڪ نه لڳي وڃيس. اڄڪلهه چون ٿا ته ٻار کي مار نه ڪڍجي پر اسان وٽ ته پهاڪا آهن ته ’مار سنوار آهي‘ يا ’ننڍڙو ٻار مڇ جو وار، جيئن ورائينس تيئن وري!‘ هي انگريز به اصول ٺاهي، آزمائين اسان تي. مون پاڻ ڏٺو آهي ته پنهنجن ٻاهر کي اونڌو ليٽائي، ٻنڊڙڻ تي ڪٽيندا آهن، اڄڪلهه ته ٻارن کي مانٽيسري اسڪولن ۾ مٽيءَ ۽ گپ سان کيڏڻ ڏين ٿا.
ائين ڪونهي ته اسين غريب هئاسون پر گذر غريباڻو هو ۽ ڏيکاءَ به اهڙو ڪيو ويندو هو، نه ته بابي جي پگهار پنج سؤ رپيا مهينو هئي ۽ سڄي تر ۾ اها ڳالهه مشهور هئي ته خچر ناڻي جو هر مهيني ۾ سانگين وٽ اچي ٿو. چور به گهڻا ايندا هئا، پر اسان جا ڪجهه سانگي به سجاڳ ۽ ڏاڍا مڙس هوندا هئا. ان ڪري چور پري کان هڪ ٻه گهوٻاٽو اڇلي ڀڄي ويندا هئا. اسان جي وڏي ماڙي هوندي هئي جا ڪوهه پنڌ کان ڏسڻ ۾ ايندي هئي. تن ڏينهن جا پنج سئو رپيا توهان سوچي نٿا سگهو ته ڪيڏي وڏي رقم هئي. ماڻهو چوندا هئا ته غريب کي هڪ سئو ملي وڃي ته جيڪر شادي ڪري وٺي. اٽو چانور پنهنجا هئا. گوشت ڇهين آني سير، بيضا ساڍا چار آنا ڊزن. ٻڪرو پنجن رپين ۾. مون خود 1961ع ۾ سجاول ۾ ٻڪرو پندرهن رپين ۾ ورتو ۽ گوشت ڏيڍ رپئي سير. ڪپڙو ٻي آني وال. هونئن ته کير وڪڻبو ئي ڪونه هو. چئبو هو ته ’کِير آ پِير‘، مفت ۾ ڏئي ڇڏبو هو. خود لاڙڪاڻي شهر ۾ ٿيتي کير ڇهه پئسا ٻه آنا سير ڏيندا هئا، سو به يارهين تاريخ مفت، يارهين واري ’پِيران پِير‘ جي طفيل. اسان جو روزانو خرچ ٻارهن آنن کان وڌ نه ٿيندو هو. ڪڏهن رپيو سوا ٿيو ته بابا، امان کان پڇندو ته بيگم هيترو خرچ! وري حساب ڏسي چپ ٿي ويندو هو. نوڪرياڻي جي پگهار ٽي رپيا مهينو ۽ نوڪر جي ڏهه ٻارنهن رپيا جن مان هو پنهنجو خرچ به ڪندو هو ته ڳوٺ ٻارن کي به موڪليندو هو. لاڙڪاڻي ۾ گهر جي مسواڙ ڏهه پندرهن رپيه مهينو. سو به پڪو ۽ وڏو گهر نه ته ننڍا ۽ غريباڻا گهر ٻين ٽين رپئي ۾ ملندا هئا. بوٽ ٻه کان پنج رپيه، ترڪي ٽوپي ٻه اڍائي رپيه. ٻي ڪا ضرورت هئي ڪانه . لاڙڪاڻي ۾ اليڪٽرسٽي 1931ع ڌاري آئي، بل مهيني ۾ ٻه رپيا، ريڊيو، ٽي وي ته پئدا ئي ڪونه ٿيا هئا.
توتاري وارو چاٻيءَ تي فونو نڪتو ته اسان 35 رپين ۾ ورتو. پوءِ ته اوڙي پاڙي جون زائفائون ۽ ٻار اچي گڏ ٿيندا هئا. عجب لڳندو هئن ته پيتي ڪيئن ٿي ڳائي، کسڙ ڦسڙ ڪندا هئا ته اندر ڳائڻو لڪي ويٺو هوندو ٻيو ڇا. رڪارڊ ٿالهيءَ جهڙا وٺي اچبا هئا. جيوڻي، مائي الهه رکي، استاد بيبو خان، سونو خان، مٺو ۽ سهگل جا رڪارڊ گهڻو هلندا هئا. چاٻي ڍري ٿيندي هئي ته ماڻهو چوند هئا ته ڳائڻي جي نڙي ويهجي وئي آ. ڪجهه لوڻ ڪڻا چوسڻ لاءِ ڏيوس. رهڻي اهڙي سادي جو ڊرائنگ روم ۾ کٽون وجهي هنڌ وڇائي ڇڏبا هئا. ڊرائنگ روم ۾ وري ڪهڙو، گهر جي وچ ۾ هڪ هال (صفحو چئبو هو) هوندو هو. عام سٺن گهرن جو نقشو اڪثر هيئن هوندو هو:
دروازي جي کاٻي پاسي پائخانو، غسل خانو ۽ نلڪي جي دڪي ۽ ساڄي پاسي بورچي خانو ۽ اڱڻ ۽ پوءِ ورانڊو ۽ ورانڊي کان پوءِ صفحو ۽ ڪمرو اوطاق ڪم ڪري آڻبو هو.
هي ٻارنهن سئو يا پندرهن سئو فوٽن جو سٺو گهر هوندو هو. هال ۾ ڪٻٽ لڳل هوندا هئا. مٿان ڪوٺو ۽ ڪمرو ۽ ان مٿان ٽپڙ. سڄي گهر ۾ ڇت جو پکو رڳو هال ۾ لڳل هوندو هو. ان ڪري ڏينهن جو سمهبو به اتي ئي هو. رات جو سڀ ٽپڙ کڄندا ڪوٺي تي، زال مڙس وڃي ٽپڙ تي سمهندا جنهن لاءِ ڪاٺ جي ڏاڪڻ لڳل هوندي هئي. مهمان طائيءَ کي رستي تي کٽ وجهي سمهاربو هو. ٻاهر گندي پاڻيءَ جي حوضي هوندي هئي جنهن مان روزانو ميونسپالٽيءَ جا ڀنگي اچي دٻن سان پاڻي ڪڍي ويندا هئا، هر ڀنگيءَ کي گڏهه گاڏو مليل هوندو هو جنهن مٿان ڊرم رکيل هوندو هو. اها هئي سُکي شهري زندگي، هڪڙو ماڻهو ميونسپالٽيءَ پاران پندرهن ويهه ڪئا مار کنيون گهٽي گهٽي ۾ هوڪو ڏيندو هو، ته ڪوئا مار وٺو. ٻئي ڏينهن ڦاٿل ڪوئا ۽ ڪوئا مار وٺي هليو ويندو هو. شام جو ميونسپالٽي جو ماڻهو ايندو هو. جيڪو رستن گهٽين ۽ ڪنڊن وٽ فانوس ٻاري ويندو هو. گاسليٽ به ميونسپالٽيءَ جو. اهڙا هوندا هئا بندوبست: لاڙڪاڻو ننڍو شهر ويهه، پنجويهه هزار آبادي جو هو. شهر کي آسانيءَ سان ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي پيو، سيئو بازار يا بندر روڊ مکيه درمياني رستو هئو ۽ اڃا آهي سيئو بازار جي اولهه ۾ گهڻو ڪري مسلم آبادي، جاڙل شاهه ۽ قائم شاهه جون درگاهون ۽ وڏن ماڻهن جا بنگلا نما گهر، اسڪول، اسپتال، سرڪاري آفيسون ۽ بنگلا هئا. مسلم مدرسو جتي مسلمان شاگرد پڙهندا هئا ۽ ان جي بلڪل سامهون رستي جي ٻئي ڀر سول اسپتال هئي. هاڻي اتي گرلس هاءِ اسڪول آهي. ان سان لڳو لڳ تجر باغ آهي. ان ۾ هڪ تجر آهي، جتي چيو وڃي ٿو ته نواب وٺي محمد لغاري کي امانت طور دفن ڪيو هئائون، پوءِ لاش ڪڍرائي حيدرآباد کڻي ويا. پوءِ اهو ريجهو باغ ٿيو.
چون ٿا ته اهڙي ڪالرا پئي جو مٽ مائٽ بيمارن کي ڇڏي هليا ويا. شهر خالي ٿي ويو پر ڊاڪٽر ريجهو مل نه ويو ۽ هر غريب غربي جي سندن گهرن ۾ وڃي بنا معاوضي خدمت ڪيائين. آخر پاڻ به ان موذي مرض ۾ وٺجي گذاري ويو، ۽ سندس اهڙين خدمتن عيوض تجرباغ جو نالو مٽائي ريجهو باغ رکيو ويو ۽ سندس سنگ مرمر جو پتلو ٺهرائي اسٽيشن روڊ جي چوڪ تي هڻايو ويو، عبدالفتاح ميمڻ وڪيل جي گهر سامهون جو گهر اصل ۾ ديوان پيسو مل آوتراءِ جو هو. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ هندستاني مسلمانن اسلامي جذبي ۽ جوش هيٺ اهو پتلو ڀڃي ڇڏيو ۽ ريجهو باغ کي مسلمان ڪري جناح باغ ڪري ڇڏيائون. اسان گورنمينٽ هاءِ اسڪول ڏي ريجهو باغ مان لنگهي ريلوي لائين ٽپي ويندا هئاسين ته ڊاڪ بنگلو ۽ پوءِ خالي منزل گاهه ميدان ملندا هئا. جڏهن محمدي صاحب ڪليڪٽر ٿي آيو ته منزل گاهه ۾ آفيسر ڪرڪيٽ راند کيڏندا هئا. اتي قلعي نما ڀڳل ڀت جا به آثار هئا. هاڻ اتي سول اسپتال آهي. پريان ڀٽن جا بنگلا ۽ نواب امير علي خان لاهوري جو لاهوري محلو ۽ بنگلو هئا. اها به مسلمان آبادي هئي. نواب لاهوري وڏو اثر رسوخ وارو ماڻهو هو ۽ جيترو قت چاهيائين ميونسپالٽيءَ جو پريزيڊنٽ رهيو ۽ جنهن کي وڻندو هئس ميونسپالٽيءَ جو ميمبر چونڊائيندو هو. سندس هڪ هٽي منهنجي وڏي ڀاءُ شمس الدين ابڙي اچي ٽوڙي جو اڃا نوجوان ڇوڪراٽ هو ۽ تازو عليڳڙهه مان ايم. اي، ايل ايل بي ڪري آيو.
نواب امير علي خان لاهوريءَ جي خاص ماڻهو حاجي محمد ڇٽل سومري کي فاش شڪست ڏئي گهڻي ۾ گهڻا ووٽ کڻي ميمبر ٿيو. ڪرشمو گڏيل چونڊن جو هو ۽ هندو ووٽ کيس جهجها مليا. پوءِ ته تولاڻين سان ٺاهه ڪري پاڻ وائس پريزيڊنٽ ۽ ڀرپداس تولاڻي پريزيڊنٽ ٿيا. پنجواڻي، تولاڻين جا مخالف هئا، انهن کي به وڏو ڌڪ لڳو، پر پنجواڻي ڀائر آنند ۽ رام پنجواڻي منهنجي ڀاءُ سان سنگت نڀائيندا آيا. سندن ننڍو ڀاءُ ڌنراج عرف ڌنو وري منهنجو دوست هو. آنند ۽ ڏنو ويڙهاڪ هئا، پر رام ڏاڍو سنجيدو ۽ ڏات ڌڻي هو. پوءِ فل ايڪتا ۾ به ڪم ڪيائين. سيئو بازار جي اوڀر ۾ هندو محلا هئا، ڍڪ بازار، ٺاٺارڪي بزار ۽ جيلس بزار ۽ هندو سيٺين ۽ ديوانن جا سٺا وڏا ڪشادا گهر ۽ ماڙيون هيون، پر اتي به قادرين جو پاڙو، سرهين جو پاڙو، گوشت مارڪيٽ، قافلي سراءِ، علي گوهر آباد، مراد واهڻ ۽ محمد پور ۾ مسلمان محلا هئا. دڙي محلي ۽ نوان تڪ وچ مان هڪ واٽر ڪورس هوندو هو. اڄوڪي سٽي ٿاڻي پٺيان جانورن جي اسپتال ۽ ڀنگين جو پاڙو هو ۽ ان پاڙي ۾ اسين به رهياسين. هڪ هندو جو دڪان ۽ ڪاٺ مڏي اتي ئي هئا. سيئو بزار جي ڇيڙي تي هڪ وڏو تلاءُ پرائمري اسڪول ۽ بولس باغ ٽاور وارو هوندا هئا. صفا ڇيڙي تي ڊاڪٽر پوهو مل ۽ عالمچند جي اسپتال ۽ گهاڙ واهه جو واهه جو نظارو هو. شيوا منڊلي ۽ لئبريري به اتي هئا.
گهاڙ واهه مان هڪ پئسي ۾ پتڻ اڪري هن ڀرگيان باغ ۾ وڃبو هو. واهه ڙي سيٺ گيانچند واهه. ٻاهر رهندي به اهڙو سهڻو باغ ۽ بنگلا ٺهرايائين جو ڇا ڳالهه ڪجي! لاڙڪاڻي جي گُهٽ ۽ گرمي ۾ گيان باغ جي وسيع لان تي پهچبو هوته تراوت اچيو ويندي هئي. تهه خانو به عمر ۾ پهريون دفعو مون اتي ڏٺو. خانگي ملڪيت هوندي به باغ ۽ تهه خانو عام خاص لاءِ کليل هوندا هئا. وري سيٺ ڇا ڪيو جو لان ۾ هڪ ديو جيڏو اليڪٽرڪ پکو هڻائي ڇڏيائين جيئن عام ماڻهو پگهر سڪائن ۽ فرحت وٺن، اڄ اهڙا ماڻهو الائي ڇو ناپيد ٿي ويا آهن.
لاڙڪاڻي جو ذڪر ڪجي ۽ چانڊوءَ جي ڇاپ (شاپ) جو ذڪر نه ڪجي ته ڄڻ لاڙڪاڻي آيو ئي ڪونه . ڍڪ بزار ۾ کٻي هٿ تي ٻه ٽي دڪان ڇڏي ’سيٺ چانڊو مل جي ڇاپ‘ هئي. سڄي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ اها ڇاپ مشهور هئي، ڇاپ جو مالڪ سيٺ چانڊو مل پاڻ پنهنجي سر ڇاپ تي پلٿي ماريون ويٺو هوندو هو. بدن ۾ تمام ڳورو هو، ان ڪري اٿ ويهه پاڻ نه ڪندو هو. پٽن، پوٽن ۽ نوڪرن تي رڙو رڙ لڳي پئي هوندي هئس. ٿولهه ڪري نڙي ويٺل هوندي هئس. سڀ ڪنهن سان واقفيت دعا سلام ۽ هٿ جوڙ جي واٽ هئس. ڄڻ ته بازار مان لنگهندڙ هر هڪ ماڻهوءَ کي ذاتي طور سڃاڻندو هو. سڏ ڪري مٿي عزت سان ويهاريندس. حال احوال پڇندس ۽ ضرور خريداري ڪرائيندس. جي خريداري نه ڪندو ته ٻڪ کٽمٺڙن جو مفت ۾ زوري ڏيندس. چي ٻچن کي کارائجان خالي هٿين ڪيئن ويندين. ائين چانڊو جي ڇاپ تان ڪو به سکڻو نه موٽندو. ڇاپ ڇا اڄڪلهه جو سپر اسٽور هئو جتان هر شيءِ بوٽ گنجي جوراب ٽوپي تائين هر شيءِ ملندي هئي. بابا سدائين سندس ڇاپ تي هلندو هو. اگهه مناسب، شيءِ سٺي ۽ مکياري. نه وڻيوَ ته موٽائي ڏئي وڃو! اصل منهن نه گهنجائيندو. هلندي ويل چوندو وري پير ڀرجو ۽ ٻارن کي هڪ هڪ ٽافي به ڏئي ڇڏيندو. ڏاڍو پيارو ۽ مٺو ماڻهو هو، پاڻ گذاري ويو ته اهو ساءَ نه آيو. جيتوڻيڪ ڌنڌو ۽ گراهڪي ڄمائي ويو هو ... پر ماڻهوءَ ماڻهوءَ ڦير، هر گل جي پنهنجي خوشبوءَ.
چانڊوءَ جي خوشبوءَ ڪنهن مان نه آئي. ائين ڪراچي صدر ايلفي ۾ جميءَ جو اسٽور هئو. پاڻ خواجو هو پر کلمک چرچائي، طنز مزاح جو ڪوڏيو، هر وقت سندس دڪان تي نوجوانن ۽ شاگردن جو ميڙاڪو هوندو هو. کل ڀوڳ ٽهڪڙو لڳو پيو هوندو هو. ڄڻ دڪانداري سان واسطو ئي ڪونه هئس، لٽ لڳي پئي هئي. پاڻ چوندو هو ’کڻي وڃ! پسئا اچي ويندا، ڀولو ڪونهي.‘ اهڙا ماڻهو به ناپيد ٿي ويا. الائي ڇو وري ڄمن ئي نٿا. مائرون ته اهي ئي آهن باقي معاشري ۽ سماج کي الائي اڏوهي کائي وئي آهي الائي ڪو واءُ ئي ٻيو وريو آهي.
نه سي وؤڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتاريون،
پسي بازاريون، هينئڙو مون لوڻ ٿئي.
(شاهه)
اتي ئي صدر ۾ هڪ ٽريڊ يونين سوشلسٽ، هَنگل جو دڪان هو. ان سان به ڪچهريون ٿينديون هيون، واهه جو مخلص ماڻهو هو.، پاڪستان ٺهڻ کان گهڻا سال پوءِ مان ۽ تاج محمد ابڙو سڪ ڪري هَنگل جي دڪان تي وياسين ته هڪ مهاجر درزي ويٺو هو. کانئس هنگل جو پڇيوسين ته سندس دل به ڀرجي آئي ۽ چار چڱا اکر هَنگل لاءِ ڳالهايائين، چيائين ’هَنگل ته هليو ويو بمبئي! الائي ڪهڙن حالن ۾ هوندو، پر مونکي هي دڪان مفت ئي مفت ۾ ڏئي ويو!‘ هنگل جي دڪان ڀرسان ئي دڪان هوندو هو ٽيلر ماسٽر ڊسوزا جو، مان سوٽ ان کان سبرائيندو هوس. سالن کان پوءِ وٽس وڃبو هو ته هڪدم سڃاڻندو هو ۽ ’باس‘ چئي مخاطب ٿيندو هو. پٽ کي لنڊن درزڪي فن جي سکيا لاءِ موڪليائين جو اتان ڊپلوما وٺي آيو، ڊسوزا خوش هو پر پٽس اهو ٻوٽو ڪونه ٻاريو ، نه اها محبت ۽ قرب نه اها آڌرڀاءُ ۽ انگريزن واري خاموشي ۽ رکائي، گراهڪي وئي گهٽبي ۽ ڊسوزا به گذاري ويو. هاڻي ڪَنگ پيا رڙن. ماڻهوءَ ماڻهوءَ جي پنهنجي خوشبوءَ.
ڀرسان ئي ٻيو دلچسپ ماڻهو هئو تلسي. اتي ئي درزڪو دڪان هئس. درزي، فنڪار هو. سبندو رڳو قميصون هيو. ڪاليجي دور ۾ ته اسان کان اٺ آنا يا هڪ رپيو سلائي وٺندو هو. پوءِ جو مان 1971ع ۾ ڪراچي ۾ جج ٿي آيس ته سندس فن جي ڌوم هجي. قميص جي سلائي پيو وٺي ٻه سئو رپيا ته بشرٽ جي چار سئو رپيا، مان بيخبري ۾ کيس ٻه بشرٽون ڏئي آيس. قميص جو به ٽرائل وٺندو هو. قميصون کڻڻ ويس ته وٽس فتح محمد سومرو ايس پي ويٺو هو جو ادا شمس جو گهاٽو دوست هو. ان سان گهرائپ سان ڳالهيون ٻولهيون ٿيون. پوءِ تلسي کان قميص جي سلائي پڇيم ته چيائين ”چار سئو رپيا!“. بيهوش ٿيڻ جي ڳالهه هئي، پر کلي چيومانس ”تلسي ڇڏ چرچا، توکان هڪ رپئي ۾ قميص سبائي اٿئون هاڻي ٿو ٻه سئو رپيا گهرين!“ چيائين ”بادشاهه ڪهڙي زماني جي ٿو ڳالهه ڪرين!“ نيٺ مون ويهه رپيا ڪڍي ڏنامانس ته وائڙو ۽ حيران ٿي پئسن ۽ مونکي ڏسڻ لڳو. اتي فتح محمد سومري سڏ ڪري ڪجهه ڪن ۾ چيس ته تلسي جواب ۾ چيس ته، ”اصل ٺپ آنيسٽ؟“ هن چيس ”هائو! هائو!“ مون کان ويهه رپيا وٺي چيائين ”جمال صاحب جي آنيسٽ آهين ته پوءِ ٺهيو، پراڻو گراهڪ آهين، ڀئو ڪونهي هليو اچجانءِ!“ تلسي نه رڳو فن جو ماهر پر هڪڙو سنت ماڻهو هو، ڏينهن ڏٺي جو گراهڪن سان ڳالهائيندي، ڊريسنگ روم ۾ وڃي ويهي رهندو هو ۽ گهڙي رکي موٽي ايندو هو. فتح محمد جو يار هو، ان ٻڌايو ته اندر وڃي ڪنتريءَ جي چڪي چاڙهي ٿو اچي.
هڪ ڏينهن منهنجي ويٺي ئي ان وقت جو چيف منسٽر ممتاز علي خان ڀٽو پنهنجي سر وٽس دڪان تي آيو ۽ پنج ڇهه بشرٽون سندس اڳيان رکي چيائينس ته ”هي لنڊن ۽ هانگ ڪانگ مان آنديون اٿم پر مزو نٿو اچي. آلٽر ڪري کولي ٺاهي ڏي!“ تلسي چيس، ”پنج سئو رپيه هڪ هڪ جا لڳندا!“ ممتاز صاحب چيس ”استاد تون بس ٺاهي ڏي!“ هڪ دفعي عبدالله ميمڻ جو ان وقت اڃا ڊپٽي سيڪريٽري هو، مون سان گڏ هو، عبدالله صاحب چيلهه جي تڪليف ڪري ڪجهه ڪٻو ٿي هلندو آهي. کيس ڏسي، تلسي جو اندر جو فنڪار جاڳي پيو. مونکي پاسيرو چيائين ته ”چئينس ته مونکان سفاري سوٽ سبائي ته سندس عيب نظر ڪونه ايندو!“ کيس اها آنڌ مانڌ هئي. نيٺ عبدالله صاحب منهنجي چوڻ تي کيس ڪپڙو وٺي ڏئي آيو. عبدالله صاحب اها بشرٽ ۽ پتلون پائي سيڪريٽريٽ ۾ آيو ته هر ڪو پيو کيس چوي ته، عبدالله ڪهڙو جادو ٿيو. هو به کلي جواب ڏئي ته ”اهو جادو تلسيءَ جو آهي.“ تلسي موڊ ۾ هوندو هو ته مونکي سنت تلسيداس جا بيت به ٻڌائيندو هو، جنهن مان اندازو لڳائبو هو ته پاڻ به سنت منش هو. هڪ دفعو پٽس مونکي دانهن ڏني ته هو کيس فن نه ٿو سيکاري سو تون چئينس. مون تلسيءَ کي چيو ته هڪو ٻڪو ٿي ويو. چيائين ”جمال صاحب هي پيارجو پورهيو آهي، شرڌا کپي شرڌا، نه ته ڪيئن سکندو؟“ مون چيو تلسي ”اهو ڀڳوان تي ڇڏ، تون پنهنجو ڪرتب ڪر باقي ڀڳوان تي ڇڏ، اهو ئي منجهس شرڌا ۽ پيار اتپن ڪندو.“ قائل ٿي ويو ۽ پٽ سان مٿو کپايائين پر خوش ڪونه هو. چيائين، ”جمال صاحب ڪلجڳ ۾ شرڌا ڪٿان ايندي!“ هڪ ڏينهن ٽاڪ منجهند جو باٿ آئلينڊ ۾ منهنجي گهر اچي ٺڪاءَ ڪيائين. ڏاڍو پريشان هو. چيائين تنهنجي دادلي کي پوليس وٺي وئي آهي، چي اسين هندو ماڻهو، سهي جي کل، ٻيو ڪاڏي وڃان، تون ۽ تنهنجو يار عبدالله ڪيئن به ڪري پٽ ڇڏائي ڏيوم، هٿ پير هلائي ڏينهن وچ ۾ سندس پٽ ڇڏائي ڏنوسين، ويچارو بيڏوهي هو، خود پوليس به اهو مڃيو پر هڪ وڏي آفيسر جي مٿس ڪاوڙ هئي.
جڏهن تلسي مري ويو ته سندس پٽ، جنهن کي منهنجو دادلو سڏيندو هو، ان مون کي اطلاع به ڪونه ڪيو. ان ڳالهه جو اڄ به ارمان اٿم. وري تلسيءَ جي دڪان تي ڪونه چڙهيو آهيان. اها منهنجي ڪمزوري آهي. دل جهلي نه سگهندو آهيان. منهنجا تمام پيارا دوست تاج محمد ابڙي ۽ غلام النبي سومري جو منهن به ڪونه ڏٺم. مير علي احمد خان جو جسد لنڊن مان آيو ۽ مان ٽنڊي مير محمود حيدرآباد پهتس. ماڻهن جا انبوهه هئا ۽ مير صاحب مرحوم جو منهن ڏسڻ لاءِ هر ڪنهن کي اچڻ نه ٿي ڏنائون، مونکي ٻه ٽي دفعا چيو ويو پر مان نه ويس. نيٺ مير خادم حسين صاحب آيو ۽ چيائين ”توهان هلو!“ مون هٿ جوڙي چيومانس ”سرڪار جيڪو هشاش بشاش، کلندڙ مرڪندڙ چهرو منهنجي دل ۽ ذهن ۾ محفوظ آهي سو رهڻ ڏيو!“ چيائين ”سچ ٿاچئو!“ مٿان چيم ته ”هن صديءَ جي وڏي ۾ وڏي مير صاحب جي جنازي ۾ شرڪت ئي منهنجي لاءِ سعادت آهي“ ته آبديده ٿي ويو.
ڳالهه پي ڪيم ته ضرورتون محدود هونديون هيون، خوشحالي اها ليکبي هئي ته هنڌ، کٽولا ۽ ٿانوَ گهڻا هجن. چوندا هئا ته سائين فلاڻي وٽ ڀلي پنجاهه سٺ مهمان اچي وڃن ته به ٻئي اڳيان هٿ ڪونه ٽنگيندو. گهر مان ئي پورت ڪندو. کير، مکڻ، ڪڪڙ پنهنجا هوندا هئا. مهمان کي به مکڻ ماني ۽ کير چانور ڏبو بس! ڇا جا ٻوڙ پلاءُ چاشنيون. شادي مراديءَ تي به رڳو هڏي ڀت جون ديڳيون لهنديون هيون. سهرا ڳيچ عورتون پاڻ ڳائينديون هيون. موٽر لاري ڪونه هئا. بيل گاڏي، ڇڪڙا ۽ ڪجاوا ايندا هئا ته رنگ لڳي ويندا هئا. ويهبو کٽ يا نُک تڏي تي. اتي ئي ڀت ملندو ۽ اوڳرائي ڏئي اٿبو. ڪپڙو لٽو سادو، گوڏ ۽ صدري. صدري معنيٰ ٽيڊي بشرٽ يا اڃا به ٻيڙن واري گنجي چئوس ته بهتر. سلوار ڪو ڪو سبرائيندو هو. پوءِ ان ۾ اڳٺ وجهي سُوٽي، ڪليءَ تي ٽنگي ڇڏبو ۽ مهل موقعي يا ملاکڙي تي پائبو. جُتي ذات نه. هر ڪو پيرين اگهاڙو! ڳوٺاڻا ميهڙ ويندا هئا ته پيرين اگهاڙو پنڌ ڪري جُتي لٺ ۾ ٽنگي، لٺ ڪلهي تي کڻي هلندا هئا. پوءِ ميهڙ ڀرسان اچي ته ڪڪول واهه تان هٿ منهن ۽ پير ڌوئي جتي پائي شهر ۾ گهڙندا هئا. موٽندي وري ساڳيو حال. باقي گهر ۾ اَن جو پليون ۽ گنديون ڀريون پيون هونديون هيون ته گهر ڌڻي ۽ گهر ڌياڻي خوش.
صبوح جو سوير هر گهر مان جنڊ پيهڻ جو آواز ايندو هو. مايون جنڊ هلائينديون هيون ۽ جهونگارينديون به هيون ”اغثني يا سيدا، رس مير محمد تون نبي!“ ڪيڏو غربت وارو سادو ۽ پيارو ماحول هو. سارين جي مڇي ته مشهور آهي. سارين جي کيت مان مڇي پڪڙي ايندا هئا ٻوڙ ڀاڄي ٿيندو هو، نه ته بصر ڀڃي ان سان ماني کائي ڇڏبي هئي.، ماني عام طرح غريب غربو، جوئر يا ٻاجهر جي کائيندو هو. اسان جي گهر ۾ ڪڻڪ جو اٽو ۽ ماني هوندي هئي ته اها به رشڪ جي ڳالهه هوندي هئي. امان مار ڏيندي هي ته پرچائڻ خاطر ڪڻڪ جي ماني جو ٽڪر کاري هيٺان ڪڍي هٿ ۾ ڏيندي هئي ته خوش ٿي ٽپا ڏيندا مانيءَ کي چڪ هڻندا گهٽيءَ ۾ کيڏڻ ويندا هئاسين. ٻين ٻارن وٽ جوئر جو سڪل ٽڪر هوندو ته پاسو وٺي هٻڪندي چوندو، ”مون سان مٽائيندين!“ اسين به خوشيءَ مان جوئر جو ماني ٽڪرو وٺي ڪڻڪ جو هن کي ڏيندا هئاسين. مَٽ خاطر اسان کي جوئر وڻندي هئي ۽ هنن کي ڪڻڪ، مونکي حيرت آهي ته اڄ جي مائرن کي شڪايت آهي ته ٻار بسڪيٽ، ٽافيون، چاڪليٽ ۽ کير مکڻ نٿا کائن. شايد شين جي گهڻائيءَ سندن دل کائڻ کان ئي کٽي ڪري ڇڏي آهي. اسان وٽ چانور سڳداسي ۽ گيهه جي داڳ سان ٺهندا هئا. ٻين گهرن ۾ گمب ڀت يا پٽڙو ڀت بنا گيهه جي ڪنگڻي چانورن جو ٺهندو هو. عيد ڏينهن غريب غربا فخر وچان چوندا هئا ته ”اسان وٽ اڄ ڪڻڪ جي ماني ۽ ڇڙيا چانور ٺهيا آهن.“ اهو هو رضا تي راضي رهڻ ۽ خوش رهڻ. عيد لاءِ سَيون هٿ سان دلي جي تر تي ٺهنديون هيون. زائفن جو پاڻ ۾ چڱو قرب ۽ ڀائيچارو هوندو هو. رلهي يا سوڙ سبڻ ۽ سَيون ٺاهڻ تي گهڻيون زائفون اچي گڏ ٿينديون هيون. پوءِ ڪم به پيو هلندو، ڳالهيون کل ڀوڳ ۽ ٽهڪڙا به پيا پوندا هئا، اڄ ته هڪ گهر ۾ چار عورتون سوڻيون موڻيون وتنديون ۽ هڪٻئي جا ترا ڪڍڻ ۽ پچر ۾ پوريون هونديون.
روڪڙ جو به رواج ڪونه هو. هر شيءِ ان داڻن تي ملندي هئي. فقيرفقرو به لپ ان جي وٺي روانو ٿي ويندو هو، واڍو ۽ حجام به فصل لهڻ تي پنهنجي پاٽي يا ٽويو وٺي ويندا ۽ موچي به. پوءِ سڄو سال حجامت، کٽون ٺوڪڻ، جُتي ٺاهڻ سڄو سال مفت، واڻيو شيون کڻي ايندو ته رونشو مچي ويندو. هر ڪو ان لپ يا ٻڪ يا جهول اَن سان ڀري ايندو. پوءِ لائِي، کنڊ ڀڳڙا ۽ ڀڳڙا وغيره وٺي هر ڪو پيو ٽپا ڏيندو. واڻئي کي جهل پل ڪانه هوندي هئي. زائفون واڻئي کان پڙدو به ڪونه ڪنديون هيون. واڻيون سڏبو ئي هو ’راڄ جي نياڻي‘. هوندا به اهڙائي هئا. واڻئي کي ڪارو ڪرڻ جي به نيت يعني رسم رواج نه هئو. ائين واڻيو آزاديءَ سان گهر گهر شيون وڪڻندو، گڏهڙيءَ تي خرزين اَن جي ڀري هليو ويندو هو.
جهل پل اسان ٻارن کي به ڪانه هوندي هئي. جهنگ ۾، ٻني ٻاري ۾، کوهه تي، واهه تي پيا ڊوڙون پائيندا هئاسون، ۽ ڀنڀوريون جهليندا هئاسين. ڀنڀورين جا به مختلف قسم. ڪي حجام، ڪي لال ڪنوار ته ڪي ڇا. شام جو مڇر ڪاري مٿي تي اچي گڏ ٿيندا. پوءِ ڪانو ڪؤڙي تيل ۾ ڀڄائي مٿي مٿان ڦيرائيندا رهندا هئاسين ته مڇر تيل کي لڳي مري ويندا هئا ۽ سڄو ڪانو مڇر ئي مڇر ٿي ويندو هو. اهو ڪانو ڦٽو ڪري وري ٻيو ڪانو کڻبو هو. اتي اچي اوندهڙي به ٿيندي هئي، پوءِ مائرن ۽ وڏڙن جا سڏن مٿان سڏ. ايئن ڏينهن گذرندو هو ۽ ڇيڪ آزادي سان پيا ڪڏندا هئاسون. اڄڪلهه جي ٻارن کي ته گهر جي در مان نڪرڻ نٿا ڏين. ويچارا موڙهل، موڳا ۽ تيسر ٿيو پون. البت کڏ ٿي وڃڻ کان سختيءَ سان منع هوندي هئي ته متان ابهم ڌڪو کائي ٻڏي نه وڃي. هڪ ڏينهن آرهڙ ۾ ڌر تتيءَ جو جڏهن امان ۽ ٻيا منجهند مهل سمهي پيا ته مان وڃي کڏ ۾ گهڙيس. ڪنارن تي جتي پاڻي ننڍو هو اتي ٻين ٻارن سان گڏجي پاڻيءَ کي لڙاٽو ڪري هٿن سان مڇيون پڪڙيون سين. پوءِ ته امان اهڙي مار ڏني جو اڄ تائين ياد اٿم. دونهون به ڏنائين. جڏهن توبهه ڪيم تڏهن ڇڏيائين. روئي روئي اڌ مئو ٿيس. پرچان ئي نه. نيٺ امان پاڻيءَ ۾ کنڊ ملائي شربت ٺاهي، ماني ٽڪر هٿ ۾ ڏنم تڏهن وڃي چيتو جاءِ ٿيم ۽ امان سان پرتس، وري اهڙي جو اهڙو پر کڏ تي وري نه ويس.