9
ايراني عورتون هونئن ته جوش خروش سان حجاب جو دفاع ڪنديون هيون پر هڪ ڊنر (سرڪاري ضيافت) ۾ جرمن سفير جي زال مون سان گڏ ويٺي هئي ان ڳالهه ڪئي ته ڪجهه ايراني عورتون ساڻس گڏ ترڪيءَ واري جهاز ۾ هيون ۽ چادرن ۾ ويڙهيل هيون. جڏهن کانئن سوال ڪيو ويو ته حجاب! حجاب! چئي ان جي حق ۾ ڳالهايائون پر جيئن ئي جهاز استنبول جي هوائي اڏي تي لٿو ته جهاز ۾ ئي حجاب لاهي ڦٽو ڪيائون. جيئن ئي چادرون لاٿائون ته ڏٺو ويو ته کين لنڊيون اسڪرٽ (فراڪ) پيل هيون ۽ سندن پنيون ظاهر پي ٿيون. ڊگهين کڙين وارا بوٽ پائي جهاز مان ٻاهر نڪتيون، خواهشن کي دٻائڻ سان منافقي پيدا ٿئي ٿي جا هڪ گُهڻو آهي جو ضمير کي لڳي وڃي ٿو. خواهشون دٻائي سگهجن ٿيون ماري نٿيون سگهجن. پوءِ منافقي جنم وٺي ٿي ۽ منافقي زهر قاتل آهي جو فرد کي ڪٽنب کي قبيلي کي بلڪه ساري قوم کي انڌو بڻائي ڇڏي ٿو. جيئن اسان جي اسلامي مملڪت پاڪستان ۾ اسلام اسلام چئي، هر ڀڏو ڪم ڪيو ۽ ڪرايو وڃي ٿو. نه آهي مسلماني، نه آهي اسلام! رڳو آهي بدمعاشي، دهشتگردي، قتل، غارتگري، ۽ فرعونيت. ليڊر، فرعون، قوم سڄي جنود فرعون. جنود معنيٰ لشڪر.
لفظن جي هيرا ڦيري يا لفظن کي وٽ وڪڙ ۽ ور ڏيڻ سان جيڪي سو منافقي جي پٺڀرائي ٿئي ٿي ۽ تقويت ملي ٿي. جناح صاحب سان جڏهن سندس حڪومت ۽ وزيرن جي شڪايت ڪئي وئي ته ڪمال معصوميت سان فرمايائين ته ”مان ڇا ڪيان؟ منهنجي کيسي ۾ رڳو کوٽا سڪا (بشمول لياقت علي خان) آهن!“ـ واهه صاحب واهه! سڄي ساري پاڪستان جنهن ۾ ان وقت ويهه ڪروڙ ماڻهو هئا، انهن ۾ کيس هڪڙو به کرو سڪو نظر نه آيو. هي تجاهل عارفانه، هيڏي وڏي ليڊر کي سونهين نٿو. ايئن منافقيءَ جو ٻج ڇٽيو ويو جو هاڻي ته رڳو ڊڀ، ٽوهه، گپ ڪچرو ۽ گند ڦهلجي ويو آهي. جيڪو وڏو بدمعاش سو وڏو ليڊر جيڪو وڏو واڳو ۽ ڪرپٽ corrupt سو وڏو هوشيار ۽ قابل. مون وري به زور ڪري لفظ ڪرپٽ (جيڪو سنڌي لفظ ڪرپٽي سان مشابهه آهي) استعمال ڪيو آهي جو اهو جامع معنيٰ رکي ٿو جنهن ۾ رشوت ۽ ٻيون سڀ برايون اچي وڃن ٿيون. نه ته سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’گهٽ اشراف، زور ڪميڻو!‘ لفظ ڪميڻو، ڪرپٽ جي قريب تر آهي پر ان کان پاسو ڪجي ته چڱو. ڏسو مون جهڙو وات ڦاٽوڙو ماڻهو، جو قبر ۾ پير لڙڪايون ويٺو آهي، سو به ڊڄي پيو اهڙي ماحول ۾ منافقي زور نه وٺندي ته ٻيو ڇا ٿيندو.
آمريڪا جهڙو سپر پاور ملڪ جيڪو سڄي دنيا مٿان لٺ کنيون پوليس وارو بڻيو بيٺو آهي، سو جمهوريت ۽ انساني حقن جي تحفظ جي آڙ ۾ پيو سڄي دنيا کي ڀيلي ۽ ڀڪوڙي ست ساهه ڪڍي، اهو اشراف ۽ ٻيا سڀ ڪميڻا؟ هن کي فرعون ته ڪونه دجال چئي سگهبو. چيچنيا ۽ بوسنيا ۾ ڪوس، ڏکڻ آمريڪا، آفريڪا، وچ اوڀر ۽ ڏور اوڀر ۾ ڪوس، پوءِ به آمريڪا امن جو ديوتا! تفو برتو اي چرخ گردان تفو.
فردوسيءَ جي مٿئين فقري (رمارڪس) تي ياد آيم ته فردوسي مسلمان هو ۽ غازي (؟) محمود غزنوي جي ڏينهن ۾ هو ته به جڏهن عربن سندس ملڪ ايران تي ڪاهيو ته دانهن ڪري چيائين ته ”حيف هجيئي آسمان حيف هجئي جو اٺ جو کير پيئڻ وارا ۽ ڳوهون کائڻ وارا اڄ خسرو ۽ دارا جي تخت جا خواب ٿا ڏسن!“ وطن دوستي جي جذبي ۾ پنهنجي مسلمان ڀائرن لاءِ ائين حقارت ظاهر ڪيائين. ايرانين ڪڏهن به عربن جي بالادستي قبول نه ڪئي ۽ نيٺ پنهنجو جدا مذهب ٺاهي ڌار ٿي ويٺا. پوءِ به اهي چڱا مڙس ۽ اسان سنڌي ڪفار، اسان جي ٻولي ڪافرن جي ٻولي ۽ اسان جا آثار قديمه، ڪافر ڪوٽ! اياز به تڏهن دانهن ڪئي ته ”سنڌڙي تنهنجو نانءُ ورتو ڄڻ ڪاريهر تي پير پيو!“ اياز جون اهڙيون ڪيئي امر سٽون پڙهي بي ساخته چئي ڏبو ته ”متان ڀانئين مئا مور سارا!!“
مون يورپي صاحبن کي چيو ته ”سيڪيولر سڏائيندڙ ملڪ ترڪيءَ ۾ مسجدون ڊاهي پٽ ڪيون ويون، قرآن عربيءَ ۾ پڙهڻ ڪونه ڏين مٿي تي پوتي پائڻ به منع، پوءِ اهڙي ڪوڙي جمهوريت خلاف مذهبي بغاوت انقلابي قدم ٿيو پوي. انهي ڪري اتي جا نقشبندي، باغي ۽ انقلابي ٿي پيا آهن. اسان وٽ پاڪستان ۾ وري قصو الٽو آهي هتي مذهب جو ڳٽ ڳچيءَ ۾ وجهي ڇڏيو اٿن، انهي ڪري هتان جا صوفي نقشبندي وري سيڪيولر آهن!“ انهيءَ ڳالهه ٻڌڻ سان ڇرڪ نڪري وين ۽ مون تي اعتبار نه ڪيائون.
مون چيو ته ڀائو اسان جو مذهب اسلام آهي ئي سيڪيولر ”لڪم دينڪم ولي دين“ وارو اصول پنهنجي جاءِ تي پر سڄو مذهب اسلام سيڪيولر آهي. الله رب العالمين سڀني جو رب ۽ حضور صلي الله عليه وآله وسلم رحمت اللعالمين سڀني لاءِ رحمت. بلا تفريق دين جي هر مذهب ۽ مذهبي ڪتاب کي تسليم ڪيو ويو. پهريون دفعو ڪنهن مذهبي ڪتاب ۾ ٻين ڌرمن جا نالا کڻي (يهودي، نصارا ۽ باقي ٻيا) تن لاءِ اجر جو پيغام ڏنو ويو. انسان ذات جو ايڏو تقدس جو سورة مائده ۾ فرمايو ويو ته ”جنهن هڪ نفس کي قتل ڪيو ان ڄڻ سڄي انسان ذات کي قتل ڪيو.“ سورة التغابن ۾ فرمايو ويو ته ”جيڪو يقين رکندو الله تي ۽ ڪندو چڱا ڪم ته انهن جون برائيون به ميٽي ڇڏيندس ۽ داخل ڪندس انهن کي بهشت ۾ جتي رهندا هميشه لاءِ .“ سورة زلزال ۾ ته اڃا به قدم وڌائي چيو ويو ته ”جنهن به ذره برابر چڱو ڪم ڪيو اهو ان کي ڏسندو اجر ملندس، ۽ جنهن به ذرڙو برو ڪم ڪيو ان کي ڏسندو سزا ملندس.“ هتي تفريق کي بلڪل ختم ڪيو ويو ۽ اهميت صرف ڪرم يعني عمل صالح کي ڏني وئي. اسان جي صوفي نقشبند بزرگن (شاهه عنايت شهيد) هندوماڻهن کي به پنهنجي حلقي ۾ داخل ڪري قلبي ذڪر ڪرايو. ”اسان صوفي لاڪوفي يعني ڪنهن به گروهه جا نه ۽ سيڪيولر آهيون ۽ اسان جو مذهب ئي سيڪيولر آهي“. حسن مجتبيٰ ويٺي مشڪيو پر هنن صاحبن کي اعتبار نه آيو. هو نڪتا ئي انهي بدنيت سان هئا ته هر مسلمان کي ڪٽرپڻي جو لباس اوڍائين ۽ اسلام کي به ڪٽرپڻي ۽ دهشت پسندي جي لباس ۾ ڏسن. سو هو نا اميد ٿي، اٿي کڙا ٿيا.
محترم محمد حفيظ قريشي هالان پراڻن وارو نهايت ذهين ۽ حاضر جواب ماڻهو هئو. ويٺا هئاسون ته ڪنهن صاحب اچي چيو ته ”فلاڻو ڪٽو مسلمان آهي.“ هڪدم وراڻيائين ته ”مسلمان ڪٽو نه، پڪو مسلمان ٿيندو آهي!“ بنياد پرستي جي الزام جو اهو بهترين ۽ مختصر ترين جواب آهي.
هي هيڏو سارو ذڪر مسئلن جي ور چڙهي ويو. ڪارو ڪاري، قانون شهادت، عورت جا حق ۽ تحفظ، طلاق کان پوءِ به گهر ۾ عزت سان رهائڻ، ڪاريءَ کي به عزت سان گهر ۾ رکڻ ۽ سندس ضرورتون پوريون ڪرڻ. طلاق ڏيڻ بعد عدت دوران ولادت ٿئي ته ٻار کي ٿڃ پيارڻ جو معاوضو ڏيڻ ۽ ٻيا ڪيئي اعليٰ ۽ عجيب احڪام مون کي نظر آيا آهن، قرآني آيتون بار بار پڙهڻ بعد. هي جو دنيا جا فلاسافر صدين کان ڦاٿا پيا آهن زندگي ۽ موت جي مونجهارن ۾، پڻ انهي ڳالهه ۾ ته آخر زندگي جو مقصد ڇاهي؟ انهن سڀني سوالن جا جواب ڏنا پيا آهن. تمام سولا ۽ مختصر هڪ سٽ ۾. ”پڇن ٿا توکان روح بابت؟ چئه ته اهو آهي امر ربي!ـ چون ٿا ته جڏهن اسين مري ڳري مٽي ٿي وينداسين ۽ هڏيون به ڀري ڀتيون ٿي وينديون ته پوءِ ڪيئن اسان کي جيئرو ڪيو ويندو؟ چئين ته جڏهن ڌرتي خشڪ ٺوٺ ٿي صفا مري وڃي ٿي ته ڪيئن اسين آسمان مان پاڻي وسائي کيس سرسبز ۽ جيئرو ڪريون ٿا. ڀلا ڪاٺ مان باهه اسين ٿا ڪڍون يا توهان ٿا ڪڍو؟“
واقعي! ڪوئي لوهه مان يا سون مان باهه ڪڍي سگهندو ڇا سواءِ سندس اذن جي. زندگي ۽ موت بابت هونئن ته قرآن الحڪيم ڀريو پيو آهي. صاف ۽ سولو جواب الله تعاليٰ سورة الملڪ آيت 2 ۾ چيو آهي ته ”خلقيائين موت ۽ زندگي کي ته جيئن پرکي توهان کي ته توهان مان ڪير وڌيڪ چڱو آهي عمل ۾!“ بس تمام مختصر سمجهاڻي ته بهتر کان بهتر ڪري ڏيکارڻ آهي زندگي جو مقصد. حضور سائين صلعم جن به فرمايو ته ”منهنجي نبوت جو مقصد آهي ماڻهن جي اخلاق کي زور وٺائڻ.“ سڄو سارو زور آهي عمل صالح تي يعني چڱا ڪم ڪرڻ تي. شري رامچندر ۽ شري ڪرشن به ور ور ڪري اهوئي چيو ته ”منش جو ڪاريه آهي ڪرم(ڪم).“ انهن مها پرشن توڙي حضور صلي الله عليه وآله وسلم جن اهو به چٽو ڪري ڏنو ته چڱا ڪم آهن ٻين سان ڀلائي ڪرڻ، اوڙي پاڙي، مٽن مائٽن، مسافرن ۽ مسڪينن جي ڪم اچڻ، ٻين لاءِ ماڻهو اهو ئي سوچي ۽ ڪري جيڪو هو پاڻ لاءِ چاهيندو هجي. هي حديثون آهن ڪو منهنجو اپديش ناهي.
شيخ اياز سان سڄي عمر ڪڏهن به دل کولي حال اورڻ نصيب ڪونه ٿيو، پر جڏهن هو اچي پرنس ڪامپليڪس ڪراچي جو واسي ٿيو، تڏهن اڪثر ملندا هئاسون.هو به مون سان ملڻ ايندو هو پر گهڻو تڻو مان وٽس ويندو هئس. ٻئي ماٺ. مان به گهٽ ڳالهائو ۽ اياز به سوچن ۾ غرق! تڏهن به هڪ قسم جي عجيب اڻڏٺي تار وسيلي گهڻو هڪ ٻئي سان مراسلو communication رهندو هو. مٿيان سڀ خيال مون کيس ائين ماٺ ميٺ ۾ رسائي ڇڏيا. هو به هڪ اڌ جملي ۾ اوراڻو ڏئي تائيد ڪري ڇڏيندو هو. علم جو ته بحر هئو سو جهٽ هر ڳالهه کي ان بحر ۾ سموئي ڇڏيندو هو. حافظ شيرازي ته جهڙوڪر کيس برزبان ياد هئو مولانا روم جو به ڳوڙهو مطالعو هئس. سيد علي هجويري جي ڪتاب ڪشف المحجوب مان ڪڍيل حڪايتون ڪتابي صورت ۾ ڇپيل مون وٽ هيون سي مون کان گهري ورتائين. ڏينهن ٻن ۾ اهي پڙهي مون کي فون تي انهن جو مفهوم ۽ سبق ٻڌائڻ لڳو يا ائين چئجي ته مون سان share ڪرڻ يعني ڀاڱي ڀائي ٿيڻ لڳو. علامه المشرقي متعلق ڪتاب به مون کان گهريائين جو مون احمد خان لانگاهه کان وٺي کيس ڏنو. انهي کان به ڪافي متاثر ٿيو. قرآن شريف ته اڳيئي پڙهيل هوندس پر وري پڙهڻ شروع ڪيائين. هڪ ڏينهن مان ۽ هو سندس لئبرري ۾ ويٺا هئاسون ته اوچتو پنهنجن هزارين ڪتابن ڏي اشارو ڪري چيائين ته ”جمال! سڄي عمر جک ماري اٿم ڪتاب ته مون هاڻ پڙهيو آهي.“ مان حيرت ۾ پنڊ پهڻ ٿي ويس. وضاحت ڪندي چيائين ته ”هر سوال جو جواب ها! يا نه! ۾ سڌو سنئون ڏنو پيو آهي. سواليه نشان آهي ئي ڪانه. ٻيا ڪتاب ته اوجهڙ ۾ رلائي مونجهارا پيدا ڪري انڌيرن ۾ ڇڏي ٿا وڃن.“
بيشڪ صالح دل، صالح دماغ ۽ صالح سوچ وارن تي جيڪي پنهنجا پراوا ڏکڙا، جهول ۾ جهليون صبر ۽ شڪر سان پيا رنگيءَ جا رنگ پسن، انهن تي الله طرفان علم ۽ عرفان جي پالوٽ ٿئي ٿي. ميران ٻائي به هڪ منهن ڪري لاڳاپا لاهي يڪتارو کڻي برپٽ ۾ نڪري پئي ته الاهي رنگ ۾ رنگجي ويئي. نه روزا رکيائين نه نمازون پڙهيائين. اڃ بک ۾ اٺ ئي پهر ڌڻيءَ جا ڳڻ ڳائيندي رهي ۽ اڻ ڏٺي سان لنئه لڳائي ڇڏيائين. اياز جي استغراق به مٿس نور جي پالوٽ ڪئي ۽ بي ڊپو ٿي ان جو اظهار به ڪيائين. ڀلي ڪوئي سندس دعائون پڙهي ڏسي چئي اٿندو ته ”هي الهامي آهن، اياز جون ناهن.“ اياز جي هڪ قريبي دوست ته چئي ڏنو ته ”اياز وڏو استاد هئو، پاڻ مٿان قبو اڏارائڻ لاءِ اهڙو ڦِرڪو کاڌائين!“ توبهه! بقول منهنجي مرحوم دوست نور محمد سمي جي ”بيڊ بواءِ بيڊ ٿاٽس.“ يعني گندو ٻار گندا خيال. وڌيڪ ڇا چئجي.
هڪ حيرت انگيز واقعو بيان ڪرڻ تي دل ٿي ٿئيم. حيرت انگيز ته ڪونهي پر اڄڪلهه جيڪي ڄامڙا دانشور ساماڻا آهن سي کلون ڪندا ٽوڪون هڻندا ۽ ڪوڙ جو الزام به مڙهيندا. الله جي مهرباني جو اکين ڏٺا، ڪنن ٻڌا، پڙهيل لکيل شاهد اڄ به موجود آهن. ٿيو ڇا جو حضرت ميان منظور حسين مدني رحمت الله عليه اڻويهه سئو چوهتر (1974) ۽ اٺهتر (1978) ۾ پاڪستان آيو ۽ ٻه ٽي سال پاڪستان ۾ قيام فرمايائين. سندس حيدرآباد ۾ قيام دوران، سنڌ يونيورسٽي جا ڪئي استاد، ليڪچرار ۽ پروفيسر وٽس ويا ۽ عرض ڪيائون ته سندن وائس چانسلر وڏو شرابي ڪبابي ۽ زاني آهي سو اهڙي ڪا دعا گهروس جو سندس (اياز جو) مٿو وڃي. حضرت صاحب چپن تي آڱر رکي فرمايو ته ”بابا ماٺ ڪريو، اهو وڏو الهه لوڪ اٿو متان ڪجهه ان لاءِ چيو اٿو!“ هنن وري به زوردار نموني عرض ڪيو ته ”سائين سڄو جڳ ٿو ڄاڻي ته هو شرابي ڪبابي زاني آهي. مهرباني ڪري ڪڍوس اتان!“ حضرت صاحب وري به کين فهمائش ڪندي فرمايو ته ”ان لاءِ اکر به نه ڳالهايو، هو وڏو درويش ۽ الهه لوڪ آهي!“ سڀ حيرت ۾ حيران مِڻ مِڻ ڪندا اٿي ويا. اها ڳالهه مون سان تمام معتبر ماڻهو، سابق هوم سيڪريٽري (مرحوم نسيم کرل جي ڀاءُ) فهيم کرل ڪئي. جيڪو الله جي مهرباني سان حال حيات جيئرو ويٺو اٿوَ. ڀلي قرآن کڻايوس. ٻين حاضرين مان ٻيا به ڪي حال حيات آهن. اهي پڻ حيران آهن ته اهڙي ماڻهو لاءِ حضرت صاحب پنڌرهن ويهه سال اڳواٽ ڪيئن اهڙي ڳالهه ڪئي؟
تازو منهنجي وڏي ڀيڻ حميده خاتون، خان صاحب عبدلحق جي گهر واري گذاري وئي، سو منهنجو حيدرآباد وڃڻ ٿيو. موقعي جو فائدو وٺي مان جسٽس علي مدد شاهه جي صدر واري گهر، سندس مرحوم گهر واريءَ جي تعزيت لاءِ ويس. شاهه صاحب وٽ اڳ ۾ ئي چار پنج سکر ماڻهو ويٺا هئا جو عيدالاضحيٰ جو موقعو هئو. اتي هڪڙو ڊاڪٽر شيخ صاحب موجود هو جو حضرت ميان صاحب جو مريد هو. اها ڳالهه نڪتي ته هن فرمايو ته ”اهو 1974ع جو واقعو هئو نه 1978ع جو“ جيئن مون پئي چيو. سڀئي گهڻو حيران پئي ٿيا. مون کي ڪا حيرت ڪانه آهي. اياز فقير منش هو. گناهه ثواب جي ٻنڌڻن کان آزاد. مون ته سندس اها جهلڪ پنجاهه سال اڳ پسي ورتي هئي. جڏهن هن ۽ مان آڌي رات جو سکر بئراج جي پرين ڀر پسار پي ڪئي. پراوا ڏک پنهنجي جهولي ۾ وجهي ڪائنات جي پولارن ۾ گم، سڪل وڻ جي ڏارن جيئن ٻئي ٻانهون مٿي کڻي سندس سڄو وجود سواليه نشان بڻيل هئو ته هي سڀ ڪجهه ڇو آهي ۽ ڇا آهي؟ ڪنهن کي رنج نه پهچايائين. ڪنهن سان وير نه وڌايائين. دشمن ته هئس ڪونه پر جن کيس دشمن ٿي سمجهيو، تن کي به نقصان ڪونه پهچايائين. نڪا گلا شڪوو ڪيائين. هرڪو ڪم کلي ڪندو هو. نه ڪرڻ جهڙو ڪم نه ڪندو هو، ۽ صاف جواب ڏئي ڇڏيندو هو. جن سندس خلاف هاءِ گهوڙا ڪئي تن سان به نڀائيندو ۽ ناتو ڳنڍيندو رهيو.
ماڻهو اهڙا ساڙ سڙيلا جو جڏهن بيمار ٿي، رٽائر ڪري ڪراچي ۾ گوشه نشين ٿي ويهي رهيو تڏهن به سندس پٺيان ڀنڊڻي لايون آيا. حڪومت، ادب ۾ تمغه امتياز جو اعزاز ڏنس ته به سندس مداح ناراض ٿيا. ڄڻ کين اعزاز ملي ها. ته نه وٺن ها. ملڪ جي پرائيم منسٽر محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جي سڏائڻ تي ساڻس ملڻ ويو ته به يار لوڪ ناراض ته ضرور نوڪري وٺڻ لاءِ ويو هوندو. ڄڻ کين پرائم منسٽر گهرائي ها ته نه وڃن ها؟
رباني جڏهن اڪادمي ادبيات پاڪستان جو چيئرمين ٿيو ته حيدرآباد جي هڪ وڏي اديب جيڪو پاڻ به نوڪريءَ ۾ هو، مون سان ربانيءَ جي شڪايت ڪئي، بلڪه گهٽ وڌ به ڳالهايو ته ”ڏسو! خوشامندون ڪري وڃي ڊڪٽيٽر ضياءَ جي هنج ۾ ويٺو.“ ڄڻ پاڻ اهو عهدو قبول نه ڪري ها! رباني سنڌ ۾ اهو واحد شخص آهي جنهن پير علي محمد راشديءَ جيان پنهنجي غير معمولي محنت ذهانت قابليت سياڻپ ۽ چترائيءَ سان پاڻ کي ڪين مان وڏي منزلت تي پهچائي ڇڏيو. اهڙن عجيب ماڻهن تي فخر ڪرڻ بجاءِ اسين سنڌي ماڻهو وتون سندن پچر ڪندا ۽ پير ڪڍندا. سنڌين لاءِ دوزخ جي دروازي جي داروغي واري ڳالهه ته مشهور آهي. اها ڳالهه مون سان محترمه ڊاڪٽر بيگم اشرف عباسي صاحبه به ڪئي. چي ”ادا ڏس مان واحد سنڌي عورت جا نئشنل اسيمبلي جي ميمبر به ٿيس ۽ ڊپٽي اسپيڪر به پر فخر ڪرڻ بجاءِ پنهنجا ئي سنڌي ميمبر ۽ ماڻهو منهنجا پير ڪڍڻ ۾ لڳا پيا آهن!“ اسين چئون پير ڪڍڻ انگريز چون ٽنگ ڇڪڻ مون کي پير ڪڍڻ وارو محاورو وڌيڪ وڻي ٿو.
اديبن ۾ ته اهو مرض عام آهي. مون کي ته ڪو به اهڙو شاعر ڪونه سجهي جنهن اياز سان ساڙ نه ڪيو هجي. ياد رهي ته منهنجا سنڌ جي هڙني اديبن سان ذاتي تعلقات رهيا آهن ۽ مون هر ڪنهن جي اندر ۾ گدڙ ويٺل ڏٺو. اياز ۾ اها وِڏ ڪانه هئي. دل کولي داد ڏيندو هو ۽ ان ۾ ڪنجوسي ڪانه ڪندو هو. رسول بخش پليجي سان هن جا ڪي به دوستي ياري وارا رشتا ڪونه هئا. هڪ ڏينهن پاڻمرادو، گهري سوچ ۾ مون کي چيائين ته ”جمال، مان ڀانيان ٿو ته شاهه لطيف کانپوءِ سنڌ جيڪڏهن ڪو ذهين ماڻهو (genius) پيدا ڪيو آهي ته اهو رسول بخش پليجو آهي!“ مون وائڙو ٿي کانئس ورجائي پڇيو ته ”واقعي؟“ چيائين ”هائو! مان ائين سمجهان ٿو.“ اتفاق سان ٻئي ڏينهن پليجو اچي مون وٽ نڪتو. ساڻس اها ڳالهه ڪيم ته اکيون ٿرڙائي ٽِڪ ٻڌي مٿي ڇت ۾ کپائي ڇڏيائين، جيئن ڪوئي ڦونڊ ۾ ڀرجي ويو هجي. پوءِ ته اياز جو ڏنل اهو لقب پليجي صاحب پاڻ سان چنبڙائي خوب اڇاليو ۽ استعمال ڪيو. هر جلسي ۾ سندس پوئلڳ نعرا لڳائيندا رهيا ”وڏو ڏاهو، ذهين ترين“ وغيره وغيره.
سندس حلقي ۾ اياز جي ڏاهپ ۽ عظمت به تسليم ڪئي وئي. پر جڏهن پليجو ٺٽي مان اليڪشن لڙڻ لڳو ته پليجي صاحب پنهنجي حمايت ۾ ٻه ٽي سٽون لکي اياز کي صحيح ڪرڻ لاءِ موڪليون. اياز خبردار ماڻهو، سياست ۾ الجهڻ کان پري، تنهن صحيح ڪرڻ کان انڪار ڪيو. پوءِ ته اياز خلاف ممڻ مچي ويو. هيءَ ڪهڙي چڱمڙسي چئبي؟ پڳ ٻڌائي ته قبول، ٻيلپو نه ڪري ته ’ردي ماڻهو.‘ واهه سائين واهه! پليجي جو هڪ ڪارڪن، اها ئي لکت مون وٽ به صحيح ڪرائڻ لاءِ کڻي آيو.” مون انڪار ڪندي چيو ته ”ڀائو مان پاڻ توڻي پارٽي، اليڪشني سياست جي خلاف آهيون. باقي پارٽي جو حڪم ٿئي ته پوءِ حاضر آهيون!“ هو ٻئي ڏينهن وري آيو ۽ اچي چيائين ته ”اهو پارٽي جو فيصلو آهي!“ پارٽي جي فيصلي کانپوءِ چون چرا (ڇو ۽ ڇا) جي گنجائش ڪانه هئي، سو مون اکيون ٻوٽي صحيح ڪري ڏني.
بعد ۾ مون کي ڄام ساقي توڙي امام علي نازش ٻڌايو ته پارٽي اهڙو ڪو فيصلو ڪونه ڪيو هو. عثمان بلوچ ته ماڳهين چيو ته ”پليجو ٽراٽسڪي جو پوئلڳ ۽ ڪائونٽر رووليوشنري آهي!“ ان راءِ سان مان شامل راءِ نه ٿيس ۽ جيڪي سو پاڻ ۾ بحث مباحثي ۾ اڙجي وياسون. عثمان بلو چ آهي تمام پيارو ۽ ڀلو ماڻهو، شيشي جهڙي صاف دل اٿس سو ان سان به ياري هلي اچي ته پليجي سان به ڦٽايو ڪونه اٿم بلڪه سندس مداح آهيان. سندس ذهانت، منفرد سوچ ۽ سندس عملي ڪارڪردگي جو داد ته سندس مخالف به ڏيندا. جيڪي کيس ڇڏي ويا آهن، انهن جي به ذهني تار پليجي سان ڪنهن نه ڪنهن طرح ڳنڍي پيئي آهي. سندن گفتار ۽ ڪردار ئي پڌرو، چغلي پيو هڻندو ته هي پليجي جو تيار ڪيل پتلو آهي.
حيدرآباد جي هڪڙي ڪمشنر صاحب (عبدالله ميمڻ) جيڪو ٻاهر نڪري پٽ تي ويهي عام ماڻهن سان ڪچهري ڪندو هو. تنهن هڪ ڏينهن پليجي کي داد ڏيندي چيو ته ”جمال صاحب ماڻهن جي ڳالهائڻ مان پتو پئجي ٿو وڃي ته هي پليجي صاحب جو تيار ڪيل ماڻهو آهي. سندس دليل ۽ مسئلن جي ڇنڊ ڇاڻ مان خبر پئجي ٿي وڃي ته هي پليجي اسڪول جو پڙهيل گريجوئيٽ يا مئٽرڪيوليٽ آهي.“ اهڙو اثرائتو ۽ لاڀائتو ڪم ٻئي ڪنهن به ڪونه ڪيو. نه جمال بخاري، نه قادر بخش نظاماڻي ۽ نه سوڀي گيانچنداڻي. اڄ به راهوڪي وڃي ڏسو، توهان کي ماحول، ڪلچر اٿڻي ويهڻي ڳالهائڻ ٻولهائڻ ئي مختلف لڳندو. ڄڻ ڪنهن ٻئي ديس ۾ اچي ويا آهيو. شهيد فاضل راهو خود، پليجو جو پيدا ڪيل ٻالڪو هو. ائين ناهي ته هو پاڻ پنهنجي ذات ۾ ڪجهه ڪين هئو هو تمام صالح دماغ، سالم سوچ ۽ سالم عمل وارو ماڻهو هو. پر هئو سورنهن آنا پليجي جو مريد، پوئلڳ ۽ کانئس فيض ورتل يعني inspire ٿيل. پوءِ سندس پٽ محمد اسماعيل، سياسي مفادن خاطر ٻيو رستو ورتو جو عوام جي مفاد ۾ گهٽ ۽ سندس شخصي مفاد ۾ وڌيڪ هئو.
ڳالهه هئي شيخ اياز جي فراخ دلي ۽ سوچ جي سخا جي. هو جوهري هو، پارکو هو ۽ سندس تيز نظر هڪدم املهه ماڻڪ جي چونڊ ڪري وٺندي هئي. هن چپ چاپ ۾، ڪنهن پليٽ فارم تان نه، بلڪه مون اڪيلي سان ويٺي ويٺي اهو(Genius) جو لقب پليجي کي عطا ڪري ڇڏيو. ٻئي ڏينهن جو مون اها ڳالهه پليجي سان ڪئي ته ڪجهه وقت ته چپ ۾ ان لقب جو چشڪو ورتائين پوءِ چيائين ته ”اياز وٽ هلجي يا کيس ڪٿي وٺي هلي ويهجي!“ مون چيو، ”مان اياز سان ايڏي حجت ڪونه ڪري سگهندس. البت کانئس پڇون ٿا، جيئن پاڻ چوي!“ اتي ئي اياز کي فون ڪيم، چيائين ”اڄ ته نه، باقي سڀاڻي ٽپهري مهل سمنڊ ڪناري هلي ويهنداسون. سوير ڀرو هلون ۽ سوير ڀرو موٽون، سج نه لهي!“ اياز، شام جي ٿڌڪار کان گهٻرائيندو هو ڇاڪاڻ ته ٿڌ هڪدم سندس دماغ تي اثر ڪندي هئي.
ٽپهري مهل ٽيئي ڄڻا وڃي اولڊ ڪلفٽن تي ويٺاسون. ظاهر آهي ته ڳالهه ڦري گهري وڃي سياسي صورتحال تي بيٺي. پليجو ذهين ته تمام گهڻو آهي سو سياسي ڇنڊ ڇاڻ ڪري چيائين ته ”ڀٽي صاحب تمام وڏي غلطي ڪري، سڀ رڪاوٽون دور ڪري، سڄو پاڪستان پليٽ تي رکي پنجابي فوج، پنجابي ڪامورا شاهي ۽ پنجابي سياستدان کي، ڪيڪ (cake) جيان ٺاهي سجائي پيش ڪيو آهي. سو ڀٽي جا هينئر پويان ڏينهن آهن، مکڻ مان وار جيان آساني سان ڪڍي ڦٽو ڪندس“ اياز کي ڀٽي صاحب لاءِ نرم گوشو هئو سو ڪجهه ناراض ٿيندي مون کي ڪن ۾ چيائين ته ”يار هي الائي ڇو ڀٽي جي خلاف ٿيو آهي؟“ پر اياز جو وهم غلط هئو ۽ پليجو بلڪل صحيح تجزيو ڪري صحيح نتيجي تي پهتو هو.
ٿيو به ائين اپريل جي چوٿين تاريخ، سنڌ يونيورسٽي سينڊيڪيٽ جي گڏجاڻي ۾ ويٺا هئاسون ته اياز کي ڪمشنر حيدرآباد (شايد مسٽر الله بخش سومرو) جو فون آيو ته يارهين بجي ڏينهن واريون خبرون ضرور ٻڌجو. اياز اٿي پنهنجي وي سي واري ڪرسي تي ويٺو ۽ هڪدم ريڊيو گهرائڻ لاءِ چيائين اسين به سڀ ميز جي چوڌاري ٿي ويٺاسين. ريڊيو اڳواٽ ئي کوليو ويو. نيٺ اعلان ٿيو ته خبرون ٻڌو. اول کان آخر تائين اها خبر هئي ته ”اڄ رات جو سابق پرائم منسٽر ذوالفقار علي ڀٽو کي راولپنڊي جيل ۾ ڦاسي ڏني وئي ۽ سندس لاش فوجي جوانن هيليڪاپٽر ۾ کڻائي سندس اباڻي ڳوٺ ڳڙهي خدا بخش ۾ دفنائي ڇڏيو!“ خبر ٻڌڻ سان اقتصاديات جو پروفيسر مسٽر خواجا، سيخ جيان اڀو ٿي وري پنهنجي ڪرسي ۾ ڪري پيو. ٻيا سڀ ائين چپ ٿي ويا ڄڻ نيم بيهوش هجن. اسين ڇا، سڄو ملڪ سڪتي ۾ اچي ويو، سواءِ ڪجهه هندي ماڻهن جي جن مٺايون ورهايون.
ڪجهه مهينن کان پوءِ منهنجي خلاصي ملاقات ٿي مير علي احمد خان ٽالپر سان جو ضيائي حڪومت ۾ ڊفينس منسٽر هو. انهي ڳالهه ڪئي ته ”رڳو پاڪستان ۾ نه، سڄي دنيا ۾ ماڻهن کي ڏندين آڱريون اچي ويون.“ ٻڌايائين ته ان ڏينهن هو جڪارتا انڊونيشيا ۾ تمام اهم شخصيتن سان گڏ ويٺو هو ته بي بي سي تان اها خبر آئي ۽ سڀ ماڻهو سڪتي ۾ اچي ويا ۽ چار پنج منٽ هر ڪو ماٺ ۾ رهيو. نيٺ جنهن ڳالهايو تنهن مير صاحب کي مخاطب ٿي چيو ته ”توهان هي ڇا ڪيو، ڇا پيو ٿئي توهان جي ملڪ ۾؟“
ڀٽي صاحب جا ڪارناما ۽ شخصيت اهڙو ڪرشمه ساز هئا جو سڄي دنيا جا ماڻهو کانئس متاثر هئا. 1974ع ۾ جڏهن مان روس ويو هئس ته ماڻهو مون کي پاڪستاني سڃاڻي پڇن پيا ”علي بُتو؟ علي ڀُتو؟“ مان به چوان پيو ته ”هائو! علي بتو جي ملڪ جو آهيان.“ ڪيڏي وڏي ڳالهه آهي؟ ڀٽو صاحب طوفان ۽ واچوڙي جيان، پنهنجي ملڪ توڙي وچ اوڀر، ڏور اوڀر، يورپ، اتر ڏکڻ آمريڪا، مصر، لبيا ۽ سڄي آفريڪا ۾ ڇانئجي ويو. پنڊت نهرو جهڙي شخصيت ۽ سندس پنچشيلا واري اصولن کي به لٽي ميٽي ويو. هر حڪمران سان نه رڳو شخصي دوستي پر کين پنهنجو ساٿي ۽ حمايتي به ڪري ويو. ڀلي چين جو انقلابي رهنما مائوزي دنگ هجي يا چواين لائي، صدر سوئڪارنو، شاهه فيصل، جمال عبدالناصر، معمر گدافي، رضا شاهه پهلوي ۽ ٻيا هڙئي.
اولڊ پارليامينٽرين جو صدر لارڊ (..........) پاڪستان آيو، مان کيس ڪراچي هوائي اڏي تان آجيان ڪري وٺي آيس ۽ وري اسلام آباد روانو ڪرڻ لاءِ به ايئرپورٽ تائين ويس. اسلام آباد مان موٽيو ته به مون سندس آجيان ڪئي. واپس روانگي وقت ڪار ۾ ويٺي مون کي چيائين ته ”مسٽر ابڙو مان حيران آهيان ته توهان ڄڻ جنگ (بنگلاديش واري) هارائي ڪونهي بلڪه کٽي آهي. سڄي قوم جوش جذبي ۽ اتساهه سان ملڪ اڏڻ ۾ جنبي وئي آهي. ڪٿي به مايوسي ڪانه ڏٺم!“ هي هو هڪ انگريز لارڊ جو تاثر.
آسٽريليا جو اسپيڪر، غير سرڪاري طور لنڊن مان موٽندي پاڪستان ۾ ڪجهه ڏينهن ترسي پيو. مان کيس ۽ سندس ليڊي کي هوائي اڏي تان وٺي انٽرڪان هوٽل ۾ آندو جتي هو پنهنجي خرچ تي رهيا. مون کين سنڌ اسيمبلي جي اجلاس ۾ به گورنر گئلري، ۾ ويهاريو. سوالن جوابن جي وقفي کانپوءِ مونکي چيائين ته ”توهان وٽ عجيب دستور آهي جو سوال اڳواٽ گهرائي انهن جا جواب متعلقه کاتي مان وٺي ڪتابي صورت ۾ ڇپائي وزير صاحب کي پڪل طعام جيان ٿالهي ۾ وجهي ٿا ڏيو.“ مون به عجب مان پڇيو مانس ته ”ڀلا توهان وٽ ڇا ٿيندو آهي؟“ چيائين ته ”ڪو به ميمبر ڪو به سوال اوچتو وزير کان پڇي سگهي ٿو، وزير کي پنهنجي کاتي جي ذري پرزي جي خبر هئڻ گهرجي. ڪنهن سوال جو جواب نه ڏئي سگهيو ته سندس وزيري ختم!“
ڀٽي صاحب جي دور جا وزير سوالن جي وقفي واري سڄي رات جاڳي گذاريندا هئا ۽ کاتي جا سمورا آفيسر به فائيل کنيون بيٺا هوندا هئا. ڀٽو صاحب، وزير صاحبن کي ايڏو (ٽائيٽ) سڪ ڪيون ويٺو هو جو پيا ڇرڪندا هئا. هر هڪ وزير کي اڌ رات جو فون ڪري سندس کاتي جا انگ اکر پڇندو هو. 1972ع ۾ عبدالله شاهه ڊپٽي اسپيڪر ٿيو. ڪجهه وقت کانپوءِ کيس وزارت جي آڇ ٿي مون سان صلاح ڪيائين. مون جهليو مانس ته ”وزارت مان ڦاسجي ويندين، هت آرام سان ڊپٽي اسپيڪر ٿيو ويـٺو آهين. عزت سان پنج سال گذاري ويندين. نڪو لهر نڪو لوڏو.“ پر وزارت جو چشڪو ۽ چمڪو ڪجهه اور آهي سو سائين وڃي وزير خوراڪ ٿيو. هڪ دفعي پنهنجي سرڪاري بنگلي، ستر ڪلفٽن ڀرسان، دعوت ڪيائين. مان به کيس پنهنجن دوستن جي دعوت ۾ پنهنجي گهر سڏائيندو هوس ته مهرباني ڪري ايندو هو.
سندس وزارت واري دعوت ۾ حال احوال پڇيو مانس ته چيائين ته ”مسٽر ابڙا تون سچو هئين. هاڻي ته اسڪولي ٻار جيان جدولون ۽ کوڙا ياد ڪرڻا ٿا پون. رات جي ننڊ به حرام آهي. ڇرڪ ڀري ٿا اٿون. اڌ رات جو فون ٿو ڪري (ڀٽو صاحب) ته ڪڻڪ، گيهه کنڊ جو ڪيترو مقدار موجود آهي، کپت گهڻي آهي، کوٽ گهڻي آهي ۽ ضلعي وار گهرج ڪيتري آهي. سو ادا ڏينهن جو جيڪي انگ اکر جدول وانگي ياد ڪندا آهيون. سي به تڙ تڪڙ ۾ وسريو وڃن.“ مان سندس ڇرڪ ڀرڻ واري ڳالهه تي مشڪي ويٺس ڇو ته هڪ دفعي ڀٽي صاحب اڙدو ۾ تقرير ڪندي چيو هو ته وزير صاحبن جو ’ايسا حال ڪرونگا جو ڇرڪ ڀرڪي اٺينگي‘ ڀلا پرائي زبان ۾ ٺيٺ لفظ عين موقعي تي ڪٿان ٿو هٿ چڙهي. هڪ دفعي لائوڊ اسپيڪر تي اڙدو ۾ تقرير ڪندي کيس لفظ ڪُونڊِي چوڻو هو. سو مير رسول بخش خان (گورنر) جو سندس ڀرسان ويٺو هو، کان پڇيائين ته مير صاحب ڪونڊيءَ کي اڙدو ۾ ڇا چوندا آهن ته مير صاحب تڙ تڪڙ ۾ جواب ڏنو ته ”ڪونڊي!“ ڀٽو صاحب تقرير ۾ اعتماد سان ڪونڊي اور ڪونڊيان چئي ويو. ماڻهو وٺي کليا. ڀٽي صاحب، مير رسول بخش ڏي منهن ڪري چيو ته مير صاحب ”ڪونڊو ڪرائي ڇڏيئي!“ مير صاحب کي به تيسين سمجهه ۾ آيو سو چيائين ته ”سرڪار گملا! گملا!“ اهو آهي ڌاري ٻولي جو حال جو گورنر ۽ پرائيم منسٽر به اٽڪ محسوس ڪئي.
ڳالهه اصل ۾ هئي آسٽريليا جي اسپيڪر جي، انهي جو ڀٽي صاحب جي عوامي ڪچهري ڏٺي، روبرو يا ٽي وي تي، سو مون کي چيائين ته ”اهو ڪچهري جو طريقو جمهوريت جو سچو نمونو آهي. مان به پنهنجي ملڪ جي با اختيار سياستدانن کي چوندس ته اسان جي ملڪ ۾ به ڪچهري جو رواج قائم ڪن“ لفظ ’ڪچهري‘ پيو استعمال ڪري. نيٺ مون کان پڇيائين ته ”ڪچهري جو مفهوم ڇا آهي؟“ ڪچهري هڪ نج سنڌي لفظ، سنڌي ماحول ۽ ڪلچر مان پيدا ٿيل آهي. اڙدو وارن ته هر نج لفظ کي ڦيرائي ڪچهري کي به درٻار سان منسوب ڪري ڪورٽ ڪچهري ڪري ڇڏيو جيئن ڏڌ کي دڌ يعني کير جي معنيٰ ۾ استعمال ڪن ۽ وري کيرڻي کي چون کير. مون کي ڪچهري جي صحيح معنيٰ ٻڌائڻ ۾ دير ڪانه لڳي. چيو مانس ته ڪچهري (ڪهه + چهري) معنيٰ (pleasant conversation) يا (spicy conversation) معني ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ پاڻ ئي چيائين ته ”يعني بنا روڪ ٽوڪ جي هلڪي ڦلڪي ۽ چرچائي (humorous) انداز ۾ سچ ڦهڪائي ڏيڻ.“ مون چيو هائو! بلڪل ائين. چيائين ڏاڍو سٺو اها روايت جمهوريت ۾ هڪ نواڻ ۽ نئين جان پيدا ڪندي.