11
ٻيڙين ۾ چڙهي درياهه جو سير ڪيوسين. وهسڪي جو دور هليو ۽ ٻيڙي ۾ پلا پڪا، واهه جو مزا ٿيا. اوندهه ٿي ته موٽي آياسون اوطاق تي، جتي استاد ابراهيم پهچي چڪو هو. ان پنهنجي راڳ جو جادو جاڳايو ۽ وهسڪي جو دور به هلندو رهيو. مانيءَ جو ته اڳ ئي چئي آيو آهيان ته ارباب نور محمد ڪنوشر (پارکو) شوقين هو. سو ڏاڍي سٺي ماني ٺهرائي هئائين. خاص خاص کانا کڻي مهمانن کي هٿ سان ڏيندو رهيو ۽ انهن جي ٺاهڻ جي ترڪيب به ٻڌائيندو رهيو. رات اتي ئي کلئي آسمان هيٺ کٽون وجهرائي سمهياسون. ٻئي ڏينهن موٽي آياسون ڪينجهر جتي کاڌي جو ٻيو ڪنوشر بچل ميمڻ اهڙا طعام ٺهرايا جو وڃي ٿيا ست خير! رات جو مان ۽ اياز کي وهسڪي جو گلاس هٿ ۾، نڪري آياسون ڪينجهر ڪناري ڏاڍي دلچسپ ۽ معنيٰ خيز گفتگو ڪئي سون. ذرو سوچيو ته مان ۽ اياز اڪيلا، رات جو وڳڙو، ڪينجهر جو ڪنارو، وهسڪي جو گلاس هٿ ۾ ڇا ته سمو هوندو. مان جڏهن بود ۾ هوندو آهيان تڏهن ٻنڌڻ ٽوڙڻ لاءِ ڄاڻي واڻي ڪو زيان ڪندو آهيان. خنڪي واري ٿڌ، ڪينجهر جون لهرون، چنڊ ستارا، تيز هوا، اياز جا گفتا، مان اهڙو چوٽ چڙهي ويس جو اياز جو خالي گلاس هٿن مان وٺي ڪينجهر جي ڪناري جي پٿرن تي هنيم جو ڇيهون ڇيهون ٿي ويو. اياز ٿورو وائڙو ٿيو ته کيس چيم ته ”مان ائين ڪندو آهيان!“
سمجهي مشڪي کڻي ماٺ ڪيائين. ٻئي هٿ هٿ ۾ ڏئي ڏاڪڻيون چڙهي بنگلي ۾ سمهي پياسين. انهي هڪ ننڍڙي حرڪت ڪري ٻئي هڪٻئي جي وڌيڪ ويجهو اچي وياسين.
ٻئي ڏينهن دوستن سنبت ڪئي گهوڙا ٻاري وڃڻ جي جتان آگبوٽ ۾ چڙهي شينهن درياهه جو ڇوڙ ڏسڻو هو. منهنجي دل به ٽپا پي ڏنا پرمون صحت جي ڪري موڪلايو. ٻين زور ڀريو پر اياز خاموش بيٺو رهيو. نيٺ چيائين ته ”جمال کي ڇڏيو!“ اهو هئو منهنجي مجبوري کي پوري طرح سمجهڻ بلڪه مون کي سمجهڻ. وڃڻ لاءِ آنڌ مانڌ منهنجي دل ۾ به هئي پر مجبور هئس. دوستن کي سئوٽ عبدالقادر ابڙي جي حوالي ڪري مان حيدرآباد موٽ کاڌي. بار سڄو عبدالقادر ابڙي تي هو. ائين ئي ٿيندو آهي. ڪڪڙ ڪوري جو نانءُ وڏيري جو! ڳڙو ڪرندو آهي ننڍي آفيسر تي. ڊي سي جا مهمان مختيارڪار حوالي ۽ چيف انجنيئر جا مهمان ايس ڊي او جي حوالي منهنجو سوٽ عبدالقادر ابڙو نهايت ذهين ۽ سنج وارو سگهڙ ماڻهو آهي. انهي اديبن سان وهنوار نهايت مناسب انداز سان سرانجام ڏنو جو اديب صاحبن کي وڻيو. اياز به ساراهه ڪئي. 1967ع جو سال ائين خير سان گذريو. مان موت جي منهن مان موٽي آيس ۽ يارن سان به رهجي آئي. چڱي نباهيم.
حيدرآباد ۾ چار سال جج ٿي رهيس. ڏاڍو هيٺ مٿاهين ۽ افراتفري وارو دور هئو. هندستان سان لڙائي، ون يونٽ، تاشقند ٺاهه، نواب ڪالاباغ، جسٽس ڪياني، ايوب ۽ ڀٽي جو ڌار ٿيڻ. ڀٽو صاحب جي صحيح معنيٰ ۾ عوامي تحريڪ. سندس جيل وڃڻ. اياز جا وارنٽ ۽ منهنجي گهر پناهه وٺڻ اڻکٽ واقعا ٿيا. مير برادري جو ايوب خان خلاف ڀنڀٽ ٻارڻ، سائين جي ايم سيد جي صوفيا سنڌ تحريڪ ۽ حيدربخش جتوئي جو ”جيئي سنڌ“ جو نعرو، اهي چار سال منهنجا ڏاڍا مصروف ۽ عزت سان گذريا. مان سرڪاري نوڪري هوندي به هر تحريڪ ۾ ظاهر ظهور يا پاڇولي جيان حاضر ۽ متحرڪ رهيس.
حيدربخش جتوئي، مير ٿيٻو، مسعود نوراني، ڄام ساقي، سنڌي توڙي مهاجر ليڊر، پيا مون سان ملڻ ايندا هئا. مان هر ترقي پسند تحريڪ ۾ شامل هئس. ٻوليءَ لاءِ بک هڙتال تي پنهنجي ڀاڻيجي سلطانه وقاصي کي به مون ويهاريو جو سندس والد صاحب گرم ٿي ويو. ٽنڊوآدم مان راتورات اچي ڌي کي بک هڙتال تان اٿاري ويو. مسعود نوراني مون وٽ دانهين آيو. مون چيو ”مان پيءُ جي آڏو ڇاٿو ڪري سگهان؟“ چيائين ”هڪڙي ڇوڪريءَ جو بک هڙتال تي هجڻ ضروري آهي. پنهنجي نياڻي ڏيو!“ مان سرڪاري نوڪر، ته به هائو! ڪري انهيءَ مهل ڇوڪري کي رات جو سڏايم ۽ چيومانس ته ”وٺي وڃينس!“ چيائين ”هيءَ ننڍي ٻار آهي. سو اها نه کپي.“ ائين عزت به بچي. نوڪري به بچي. مون استادي اها ڪئي جو ٻيو نمبر ڌي کي سڏيم، مهل ته ڪانه وڃائبي نه؟
هاري حقدار آفيس ۾ به ويندو هئس. ڪامريڊ اعزاز نذير ۽ ٻيا مزدور ليڊر کلم کلا مون وٽ ايندا ويندا هئا ۽ سندن ڪم به ڪندو هئس. جج ماڻهو ايترو يار ويس نه ٿيندو آهي، نه ٿيڻ کپيس پر مان ٻئي پاسا وهي ويس ۽ خدا عزت به رکي. سٺو نالو ڇڏي آيس. بدلي ٿي وڃڻ کانپوءِ به ماڻهو مون واري ڪورٽ کي ابڙي صاحب واري ڪورٽ ڪري سڏيندا هئا. سنڌي مهاجر يا وڪيلن ۾ تفاوت ڪونه رکندو هئس. نامدار خان ۽ سيد احمد شاهه مشهور مهاجر وڪيل هئا ۽ انهن سان دوستي هئم، آفتاب آخوند، عبدالرسول آغا، محسن عباسي، الهه بچايو آخوند، مسٽر جليل سان به تمام سٺا تعلقات رهيا. هر ڪنهن سان نباهيم عام خلق جي ڀلي لاءِ دوستن لاءِ قانوني دائري کان ٻاهر وڃي به مدد ڪيم، ڪهڙيون ڳالهيون ڳڻائجن.
سراج الحق ميمڻ هڪ سي ايس ايس آفيسر جي سفارش ڪندي چيم ته ”وفاقي حڪومت خلاف ۽ ٻين سپيرئر سروس آفيسرن خلاف منع نامو ڏينس!“ مون چيو ”يار ڪم تمام نازڪ آهي سو وڪيل ڪو سٺو ڪر!“ منهنجي صلاح تي ظفر مرزا کي وڪيل ڪيائون. ٻنهي ڌرين ۾ سخت مقابلو ٿيو. ڌما ڌم بحث مباحثا ٿي پورا ٿيا. اوچتو منهنجي بدليءَ جا آرڊر اچي ويا. چارج ويٺو ڇڏيان ته سراج آيو. چي ”هي ڪم ڪيون وڃ!“ چيم ”وقت ڪونه اٿم، ظفر مرزا کي چئو ته آرڊر لکي اچي ته مان صحيح ڪري ٿو ڇڏيان!“ ظفر مرزا کي چيائون ته ان کي اعتبار نه آيو چي ”ابڙو صاحب جهڙو ماڻهو ائين چوندو ئي ڪونه!“ هو مون کان پڇڻ آيو. مون تصديق ڪئي. هو سڄي رات محنت ڪري آرڊر لکي آيو ۽ مون اکيون ٻوٽي صحيح ڪري ڇڏي. مرزا صاحب مڃيو ته جج جو ڪم ڏکيو آهي. پوءِ ته پاڻ به هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ جو جج ٿيو. ڏاڍو شاندار ۽ شانائتو ماڻهو آهي. اهڙا ڪم به ڪياسون.
ٻيو به هڪ واقعو آهي. ڏهه دفعا سوچيو اٿم ته لکان يا نه، وڏي اهميت وارو معاملو آهي تنهن ڪري ڀانيان ٿو ته ڪلهي تان بار لاهي ڇڏيان. ائين قمرالزمان شاهه سان منهنجا تمام چڱا تعلقات هئا. سائين تمام ٺاهوڪو جوان، ڪپڙا تمام سٺا پائيندو هو ۽ نئين نئين فيشن واري سلائي جا سوٽ ڪوٽ، جهڙوڪر گهرو رستا به هئا جو منهنجيون ٻه ساليون سيدن ۾ پرڻيل هيون. شاهه صاحب هڪ ڏينهن منهنجي چئمبر ۾ آيو ۽ مون کي هڪ قسم نامون، عام مختيار نامي جي صورت ۾ ڏنائين ۽ حجت مان چيائين ته ”صحيح ڪري ڏيو!“ مون چيو ”اتاولا نه ٿيو سڄو پڙهي وٺان ۽ ڏسان ته معاملو ڇا آهي!“ چيائين ته ”مدر ايلسا قاضي فلاڻي وڪيل کي مختيار نامو صحيح ڪري ڏنو آهي توهان رڳو صحيح ڪري ٺپو هڻي ڏيو. مدر ايلسا اچڻ جهڙي ڪانه آهي، نه ته اچي ها!“ اهو ڪم مون لاءِ ناممڪن هو ، گهڻن ئي دوستن ۽ مائٽن کي ان معاملي تي ناراض ڪيو ويٺو هئس ته قسم نامو ڏيندڙ ضرور حاضر هجي! خواتين لاءِ ته وڌيڪ ضروري آهي. سيدياڻيون عزيزياڻيون به ڪورٽ ۾ گهرائيندو هئس.
مون تمام ڌيرج سان ميز جو خانو کوليو ۽ شاهه صاحب کي چيم ته ”جيڪڏهن مدر ايلسا نٿي اچي سگهي ته مان پاڻ شام جو وٽس ويندس ۽ روبرو کانئس پڇندس!“ شاهه صاحب ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ مختيار نامو منهنجي هٿن مان سٽ ڏئي ڦري ورتائين ۽ چوندو ويو ته ”توهان ڇا ٿا سمجهو ته ٻيو ڪو مئجسٽريٽ صحيح ڪري نه ڏيندو ڇا؟“ منهنجي مٿي تي هٿوڙو لڳو ته ڪو مڙيو ئي رولو آهي. شام جو ڪورٽ مان نڪري علامه صاحب جي بنگلي ڏانهن روانو ٿيس. گومگو جي ڪيفيت ۾ هئس ته علامه صاحب جو هڪ عقيدتمند مليم. ان کان پڇيم ته ”علامه صاحب جو ۽ مدر ايلسا قاضي جو فلاڻي وڪيل تي ايڏو اعتماد آهي ڇا جو سموري ملڪيت جو مختيارنامو کيس لکي ٿا ڏين؟“ مون کي چيائين ته ”ميان چوين ڇا ٿو، علامه صاحب انهيءَ وڪيل تي اهڙو ڪاوڙيل آهي جو سندس نالو ٿو ڪوئي کڻي ته علامه صاحب جهڙو نفيس ماڻهو به کيس گاريون ٿو ڏئي ۽ باسٽرڊ، چيٽ ۽ بدمعاش جهڙا لفظ ٿو استعمال ڪري!“ منهنجو شڪ وڌيڪ پختو ٿيو پر ڳالهه آئي وئي ٿي وئي.
ڪجهه سالن کانپوءِ ٻڌم ته علامه صاحب وچتر حالتن ۾ گم ٿي ويو آهي. وري اخبارن ۾ پڙهيم ته ونٿلي بندر حيدرآباد وٽان سندس لاش مليو آهي. منهنجو مٿو وري چڪر کائي ويو لاش جي پوسٽ مارٽم رپورٽ ته وڄائي ڇڏيو. ڊاڪٽر صالح ميمڻ ڏيپلي واري چيو ته ”موت ڪياڙي تي ڌڪ لڳڻ سبب ٿيو آهي ٻڏڻ سبب نه!“ تنهنجي معنيٰ ته خودڪشي ڪانه هئي. علي الصباح جو رڪشا واري يا ڪنهن ٻئي ماڻهو علامه صاحب جهڙي نفيس ماڻهو کي ڪياڙيءَ وارو هڪ بانٺو هنيو هوندو ته علامه صاحب الله کي پيارو ٿي ويو هوندو. تن ڏينهن ۾ لک روپيا تمام وڏي ڳالهه هئي. رڪشا وارو ڪو ٻيو لک روپين ۾ آساني سان خريد ڪري سگهجي پيو. اديب ۽ پوليس ۽ اخبارون به خودڪشيءَ جي رٽ لڳايون آيون ۽ معاملو لئه مٽي ٿي ويو.
حيدرآباد ۾ چار سال رهيس. انهن چئن سالن ۾ مون لاءِ ذاتي طرح تمام وڏي ڳالهه اها ٿي جو لطيف آباد ۾ بنگلو ٺهرائي وڌم. ناممڪن ڳالهه پر ٿي وئي. چوندا آهن ته شادي ڪيو ته رزق پاڻهئي اچي وڃي ٿو ۽ گهر ٺهرايو ته پاڻهي ٺهي وڃي ٿو. مون سان ته ائين ٿيو. نه ته ٻارنهن سئو پگهار کڻندڙ ماڻهو گهر ٺهرائي، سو به سٺو عاليشان بنگلو، اڻ ٿيڻي ڳالهه هئي، وڏو داستان آهي شايد پنهنجي اڳئين ڪتابن ۾ لکي آيو آهيان. مون لاءِ نور محمد ٻگهيو صاحب ۽ ٺيڪيدار راجا گلستان جهڙوڪر فرشتا ٿي پرگهٽ ٿيا. ٻيا به ائين پاڻمرادو ايندا ويا، غلام النبي سومري جا واڍا مائٽ به ڪم ۾ جنبي ويا. ڪاٺ پاڻ خريد ڪري چيرائي، واڍڪو ڪم پلاٽ تي پيا ڪن. چي ”پئسا پوءِ ڏجو!“ حيدرآباد جو هئو هڪ ميونسپل ڪائونسلر، اصل ڏوڪريءَ جو هو، دوست هئو ادا شمن جو. ادا شمس کيس باڪس علي ڪري سڏيندو هو. باڪس چوندا آهن ماچيس کي. مون ادا کان پڇيو ”باڪس علي ڪهڙو نالو آهي؟“ مشڪي چيائين ”نالو اٿس بخش علي پر مان کيس باڪس علي ڪري سڏيندو آهيان“ معزز ماڻهو، ميمڻ واپاري، اهڙي مهرباني ڪيائين جو صبح کان شام تائين پلاٽ تي ويٺو هوندو هو ڪم ڪار سنڀاليندو هئو. منهنجي گهران رڳو منجهند جي ماني کيس موڪلي ڏبي هئي. بعد ۾ ٻڌم ته هڪ ٻن ڪيسن ۾ هٿڙي هڻي ويو. ائين حضرت علي سائين جي چوڻي پوري ٿي ته جتي به ملڪيت گڏ ٿيل ڏسو اتي سمجهو ته ناجائز طريقا استعمال ٿيا آهن پوءِ به باڪس علي جا ٿورا!
وقت سيڙائي، لاڳيتو ٽي چار مهينا، سڄو سڄو ڏينهن پنهنجي سر ويهي رهڻ معمولي ڳالهه ڪونهي. رازو به هڪڙو ملا مهاجر پاڻ مرادو اچي ويو. سٺو ڪاريگر هئو. پنهنجو گهر سمجهي رات جو بتيون ٻاري به ڪم ڪندو هو. اليڪٽري وارو ياسين، لاڙڪاڻي جو هڪ مهاجر ڇوڪرو جو يتيم ٻار طور اسان وٽ نوڪر رهيو هو، سو به مفت ۾ ڪم کي جنبي ويو. پلمبر هڪ دالي (نوابشاهه) جي ڪلهوڙن مان جي اسان جا ڏور جا رشتيدار آهن. پاڻمرادو اچي وارد ٿيو چي ڪم مان مفت ۾ ڪندس. ”بابا مفت ۾ ڇو؟“ چي ”بس مون کي رڳو سرٽيفڪيٽ ڏجو ته حيدرآباد ۾ منهنجا پير کپي ويندا.“ خير پئسا ته کيس ڏنم پر ڪم مفت ۾ شروع ڪيائين. بنگلي جو ڍانچو تيار ٿي ويو ته سرڪار مير علي مدد خان هڪڙو مهاجر ڪاريگر ڏياري موڪليو جو موزيڪ جي ڪم ۾ حيدرآباد ۾ نمبر ون هئو. چيم سرڪار پئسا ڪونه اٿم. پر سرڪار مير صاحب ويٽو پاور هلايو چي ”موزيڪ کان سواءِ بنگلا ٺهندا آهن ڇا؟ پئسا آخر ۾ وٺندو يا جنهن مهل جيترا گهري ڏئي ڇڏجوس.“ ائين فرسٽ ڪلاس موزيڪ به ٿي ويو. بنا رنگ روغن جي بنا گيٽ جي دروازن جي، مان مسواڙي جاءِ ڇڏي اچي پنهنجي گهر ۾ ويٺس.
ڪجهه ڏينهن بلڪه مهينن کان پوءِ منهنجو پراڻو ڪاليجي دوست شمس الدين سومرو انجنيئر اچي نڪتو. هاسٽل ۾ هڪ ئي ڪمري ۾ گڏ رهندا هئاسون. ڪچهري ڪندي هيڏي هوڏي ڏسي چيائين ”استاد، رنگ نه ڪرايو اٿي؟“ چيم ”اهو به ٿي ويندو.“ کلي چيائين ”مون سمجهيو، ٻن ٽن ڏينهن ۾ رنگ وارو ايندو منع نه ڪجان.“ ڪم منهنجو پيو ٿئي ۽ پارت به مون کي ته انڪار نه ڪجانءِ! ائين ترتيب موجب هڪ ٻئي پٺيان، وقت ۽ مهل آهر ڄڻ ته ڪائي اڻ ڏٺي طاقت مناسب ماڻهو موڪليندي رهي ته وڃو وڃي فلاڻي جو فلاڻو ڪم ڪري اچو. ائين منهنجو بنگلو 91 يا 92 هزارن ۾ جڙي راس ٿيو. جو بعد ۾ مون ساڍن ستن لکن ۾ وڪڻي ڇڏيو. انهن پئسن مان ڪراچيءَ ۾ ٽي پلاٽ ورتم جي بعد ۾ 25 لکن ۾ وڪڻي رٽائرمنٽ کان پوءِ ڪراچي ڊفينس ۾ بنگلو وٺي رهان پيو. هي ٿيو ڪنهن کي ڇپر ڦاڙي ڏيڻ. ائين شڪارپور واري مظهر شاهه جي اڳڪٿي پوري ٿي جو چوندو هو، ”رشوت نه وٺجانءِ، بنگلو به ملندو ۽ ڪار به. جڏهن بنگلو به ٿيو ۽ ڪار به ته منهنجي گهر واري مرحوم شاهه صاحب جي اڳڪٿي عقيدت سان ياد ڪندي هئي.
ان لطيف آباد واري بنگلي ۾ پاسيرو مهمانن لاءِ هڪ ڪمرو ٺهرايم جنهن ۾ اياز کي لڪائي رهايم. جڏهن ايوب شاهي دور ۾ مٿس وٺ پڪڙ هئي، اهو احوال شايد لکي آيو آهيان ۽ اياز به لکيو آهي. نوڪري وڃائڻ جو مون کي ڪو ڊپ ڊاءُ نه هوندو هو نه گرفتاريءَ جو ان ڪري بي ڌڙڪ من مانيون ڪندو رهندو هئس.
پنهنجي گهر ۾ رهڻ ۾ ڏاڍو اطمينان ۽ سک آهي جو مون کي صرف ٻارنهن مهينا نصيب ٿيو. آڪٽوبر 1969 ۾ منهنجي بدلي ڪراچي ٿي مان ڏاڍو دلگير ٿيس ته هيڏو سارو جهنگل ٻيلي جهڙو شهر، اوپرو ماحول، نه گهر نه گهاٽ ڇا ٿيندو. چاهيم ته بدلي ٻئي هنڌ ٿئي. وري به سرڪار مير علي مدد خان ويٽو پاور هلايو ۽ همٿايائين ته هڪدم چانس پڪڙي ڪراچي وڃان. سندن چوڻ هئو ته ”ڪراچي سڄي ملڪ جو اهم ترين شهر آهي، اتي جهڙا موقعا ملندا، اهڙا ٻيو ڪٿي ڪونه ملندا. ڪراچي هميشه سڄي ملڪ کان پنجاهه سال اڳتي هوندو.“ مان هڪدم ڪراچي هليو آيس. ٻارن کان سواءِ ڏاڍو ڏکيو ۽ ويڳاڻو ٿيس. پهريائين ٽنڊي الهيار واري دوست حاجي اڪرم پاٽولي وارن جي ڪارخاني پنجاب آئل ملز تي رهيس. اتي مهمان طور کاڌو پيتو به مفت جو، ته ڪمرو به مفت ۾ مليم. پر ڏاڍو ڏکيو ۽ دلگير ٿيس. هر ڇنڇر تي گهر حيدرآباد ايندو هئس بعد ۾ ڪارخانو ڇڏي سوامي نارائڻ مندر ۾ سيٺ ڌنراج جي فليٽ تي رهيس. رهائش مفت ۾ هئي. ٽيليفون به مفت جي پر نوڪر به ڪونه هو ۽ ماني هوٽل تي کائبي هئي.
وڪيلن کي وڙول ڏنم ته مسواڙ تي جاءِ وٺرائي ڏين ته فيملي آڻيان. چون پيا ته ”ڪراچيءَ ۾ جوءِ ملي ويندي باقي جاءِ ملڻ مشڪل آ.“ نيٺ ايجنٽ کي چيم جنهن ناظم آباد 3 ۾ پوڻا ٻه سئو روپيا ماهيانو مسواڙ تي چئن ڪمرن واري بنگلي ٽائيپ جاءِ وٺرائي ڏنم. ڊسمبر جي آخر ۾ ٻار وٺي آيس ۽ ٿائينڪو ٿي ويٺس. مڄاڻ قدرت انهيءَ ۾ به ڪو منهنجو مسئلو حل ڪرايو ٿي. سفارش ڪرائي معشوق علي خان ڀٽو، منهنجي لطيف آباد واري بنگلي ۾ مسواڙي ٿي ويـٺو، پنج سو روپيا مسواڙ! منهنجي ته عيد ٿي وئي. پر خبرداري ڪري ٿوري قسط ڀرڻ بجاءِ پورا پنج سئو روپيا هر ماهه هائوس بلڊنگ وارن کي بنگلي مٿان چڙهيل قرض جي حساب ۾ ڏيندو آيس. ائين قرض به لهي ويو ۽ بنگلو به گرويءَ کان آجو ٿي مونکي مليو. قدرت ڪو ٽِڻ ٺاهيون ويٺي هئي ته جمال کي ڪراچي موڪلي سندس قرض لاهجي.
ڪراچي اهڙو شهر آهي جو پهريائين ماڻهو گهٻرائي ٿو ته جهنگل جهڙي شهر ۾ انفراديت وڃائي گم ٿي ويندس يا ماڳهين ٻڏي ويندس. پر ائين ناهي! برابر هت ڀلان ڀلي جو ڇيهه ناهي، پر انهي ڪري جيڪي سو ماڻهو کي پنهنجي اصل ۽ معمولي حيثيت جو پتو پوي ٿو. آفيسري دٻدٻو کڻي ناهي پر پنهنجي نج حيثيت جو پتو پئجي وڃي ٿو ۽ پنهنجي نجي ڪردار، اخلاق ۽ ذهانت تي ڀاڙڻو پوي ٿو ۽ انهن وکرن جي مون ۾ ڪمي ڪانه هئيم، سو عزت ۽ مانَ ۾ ويس وڌندو. هيٺاهين، نياز نوڙت ۽ مهل سر ڪم اچڻ جهڙا وکر جٿي ڪٿي هڪ جهڙا اثر ڇڏين ٿا ڀلي ڪراچي هجي، لاهور، اسلام آباد يا ٻهراڙي، اهڙا وکر خوشبوءِ ته وکيڙين ٿا سو منهنجي به سلام دعا وئي هر ڪنهن سان وڌندي: آفيسر، ڪامورا ننڍا وڏا، ادبي حلقا، مذهبي مجلسون، سياسي رهنما، ڪارخانيدار، واپاري، غريب شاهوڪار، ڪو طبقو نه بچيو، وڪيل برادري ته هئي پنهنجي.
ايماندار جج کي عزت پاڻ مرادو ملي ٿي. ڪا ڪوڏر هڻڻي ڪانه ٿي پوي. سنڌي مهاجر يا هندڪي مسلمان ڪي ته مون ۾ هئي ڪانه سو الله عزت رکي ۽ حفاظت به ڪئي. مهاجرن ۾ تعصب البته زياده هو. هڪ وڪيل شمشاد لاري هاءِ ڪورٽ ۾ درخواست ڏني ته ”هي جج تعصبي ۽ رشوت خور آهي سو کيس نوڪريءَ مان ڪڍيو وڃي!“ رجسٽرار جو پاڻ به مهاجر هو ۽ مهاجر پرست تنهن پاڻمرادو ان وڪيل کي گهرائي دٻڙاٽ پٽايو ۽ درخواست رد ڪري ڇڏيائين. رجسٽرار هو سيد اشهد علي، موجوده چيف جج جو والد. هڪ وڪيل هو سيد اقتدار علي جو روزانو مون کي گهران کڻي، پنهنجي ڪار ۾، ڪورٽ ڇڏيندو ۽ ڪورٽ کان گهر، سندس گهر ناظم آباد ۾ منهنجي گهر ڀرسان هئو. ساڻس اڄ تائين گهرو رستا آهن.
ناظم آباد سڄي مهاجر آبادي آهي. منهنجي هر ڪنهن سان سلام دعا هئي پر منهنجي گهر واريءَ جي اهڙي مـٺي ماکڙيءَ جهڙي طبيعت هئي جو اوڙي پاڙي جون عورتون ۽ نياڻيون وٽس جهرمٽ ڪيون ويـٺيون هونديون هيون. جڏهن اسين ناظم آباد ڇڏي باٿ آئلنڊ اچي رهياسون تڏهن به ڪي نوجوان ڪنواريون ڇوڪريون، مائٽن جي اجازت سان اچي اسان وٽ راتيون گذارينديون هيون، جيتوڻيڪ اهو ٻوليءَ جي فسادن وارو دور هئو. انهي مان توهان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته اسان جو گهرو ماحول ڪهڙو صاف سـٺو هئو، ٻوليءَ سان ويڌن ٿي آهي. سنڌي ماڻهو لفظ سٺو بجاءِ لفظ سٿرو ٿا ڪم آڻين. حالانڪه سنڌيءَ ۾ سٿرو ٻي معنيٰ ۾ ڪم آڻيندا آهن.
ٻولي وارن فسادن کان ٿورو اڳ سيد اقتدار علي وڪيل، جو پاڻ مهاجر هئو، مون کي خبردار ڪيو ته اوڙي پاڙي جي مهاجرن تي ايڏو ڀروسو نه ڪيان، ٻيو مهاجر دوست قيوم ڪانپوري صاحب ته فسادن کان ٻه ڏينهن اڳ، پنهنجي ڪاري مرسڊيز کڻي آيو ۽ چيائين ته ”حالتون خراب آهن هتان نڪري هلو!“ چيائين ته ”منهنجي بنگلي (قائداعظم مزار وٽ) ۾ ئي هلو پر هتان نڪرو!“ مون کي باٿ آئلينڊ ۾ سرڪاري فليٽ مليل هئي پر نڪرڻ ۾ سستي پي ڪيم ڪجهه سامان منتقل به ڪيو هئوسين سو مرسڊيز ۾ چڙهي راتو رات اچي باٿ آئلينڊ نڪتاسون، مهاجر دوستن جي مدد ۽ سڄڻائپ سان.
ٻن ڏينهن کان پوءِ فساد شروع ٿي ويا. چون ٿا ته اسان جي گهر تي به مهاجر ڪاهي آيا ۽ پڇيائون ته ”هتان وارو سنڌي آفيسر ڪاڏي ويو!“ اسين ته کسڪي ويا هئاسون. عمر پليجو، ڪسٽم وارو تنهن کي چيم ته نڪر! نه نڪتو. چي ”پاڙي وارن سان ڀائپي وارا رستا آهن.“ سندس گهر کي لٽيو ويو. پاڻ جان بچائي پـٺئين در مان ڀڄي نڪتو. ڏسو ٻوليءَ وارن فسادن کان اڳ ۾ ڪيڏو نه ڀائپي ۽ ڀروسي وارو ماحول هو. فساد نفرتون وڌائي ڇڏيون. اها مهاجرن جي فاش غلطي هئي.
مهاجر پاڙن مان سڀ سنڌي ماڻهو نڪري ويا. اڄ مهاجرن پاڻ ناظم آباد ڇڏي، ڊفينس ۽ ڪلفٽن ڏانهن ڊيهڙو لائي ڏنو آهي. سندن ئي ڪونڌر پيا ڪسجن، اسان جو دوست جج قدير محمد قريشي جو ڪٽو مهاجر هو، تنهن جو نوجوان سڪيلڌو پٽ مهاجر خون ڪري ماري ويا. دل برداشته ٿي پنهنجو جوڙايل لطيف آباد وارو بنگلو ڇڏي اچي نيو ڪراچيءَ ۾ پناهه ورتائين ۽ جلد ئي گذاري ويو. الله مغفرت ڪندس.
ناظم آباد جا اڪثر مهاجر مڊل ڪلاس يا ان کان به ڪجهه گهٽ طبقي جا هئا ان ڪري منجهن محبت وڌيڪ هئي. منهنجي گهر واريءَ جي ماءُ گذاري وئي، سا هفتو کن وڃي ڪوٽڙي رهي. اهو سمورو هفتو ٽيئي ويلا ماني مون کي پاڙي جي مختلف گهرن مان ايندي رهي. اها ڪيڏي وڏي ڳالهه آهي. ڌارئي ماڻهوءَ جو ايڏو خيال رکڻ رواجي ڳالهه ناهي. گهرو مسئلا به اچي مون سان ونڊيندا هئا ۽ صلاح مشورو ڪندا هئا. ناظم آباد ۽ اتان جي واسين لاءِ لکبو ته ڊيگهه ٿي ويندي. هڪ صاحب آيو اچي پٽ جي شڪايت ڪيائين ته کري ٻُهر ٿي پيو آهي اسڪول به نٿو وڃي، نائين ڪلاس ۾ آهي پر اسڪول مان ڀڄي ٿو وڃي. ڪٽي ڪٽي هڏ گڏ ڀڃي ٿو وجهانس پر سڌو نٿو ٿئي. مون چيو مانس ته ”مبارڪ هجئي تنهنجو اهو پٽ ڪامياب ٿيندو!“ چيائين ”واهه سائين چڱو ٿا مشورو ڏيو!“ چيو مانس ته ”ڏس ڀائي، ڪراچي جهڙي گهٽيل ماحول ۾ جتي ٻار کي در کان ٻاهر نڪرڻ به نٿا ڇڏيون اتي هن پنهنجو آزاد خودمختيار رستو ٺاهي ورتو آهي. تون ڇڏي ڏينس، هڪ ڏينهن تون ئي سندس ساراهه ڪندين!“ ڪجهه نه سمجهائين. پر ٻن ٽن سالن کان پوءِ مون وٽ کلندو آيو. چيائين ”سائين توهان ته ڄڻ ڪا اڳڪٿي ڪئي هئي. ڇوڪرو مئٽرڪ پاس ڪري پاڻ مرادو پوليس سب انسپيڪٽر جي چونڊ مقابلي ۾ ويـٺو ۽ چونڊجي ويو. هينئر ٿاڻي تي ننڍو صوبيدار آهي ۽ اسان جا ڏينهن ڦري ويا آهن. ماءُ پيءُ جي عزت ڪري ٿو هاڻي گهر به ٺهرايون ٿا.“ اڳڪٿي ڪا شيءِ نه ٿيندي آهي. حالتن ۽ ماحول جو جائزو وٺي اندازو لڳائبو آهي. جي اندازو صحيح نڪتو ته اڳڪٿي جي نتيجو ٻيو نڪتو ته ڪنهن کي ياد به ڪونه هوندو ته ڇا چيو ويو هئو.
ڪراچيءَ ۾ رهندي ڄام غلام قادر، ڄام صاحب لس ٻيله سان به دعا سلام ٿي ويم، اياز جڏهن به ڪيسن سانگي سکر کان ڪراچي ايندو هو ته مون سان لهه وچڙ ۾ ايندو هو. هڪ ڏينهن چيائين ته ”جمال لسٻيلو ۽ بلوچستان به سنڌ آهي سو گهمجي!“ مون هڪدم هائو ڪئي. چيو مانس ته ”پروگرام ٺاهي، سکر مان فون تي تاريخون ٻڌي اچي ته هلنداسون. اها منهنجي عادت آهي ته ڪو به ڪم هجي ته انڪار نه ڪندو آهيان. سو بنا سوچ جي هائو ڪري ڇڏيم.
جڏهن اياز سکر مان فون ڪئي تڏهن سوچيم ته هاڻ ڇا ڪجي. پنهنجي نوجوان دوست شمس بلوچ سان صلاح ڪيم. سندس دوستي زهري ڇوڪرن توڻي مير غوث بخش جي ننڍي ڀاءُ سان به هئي. ان چيو ته ”زهري ته آهن نسورو زهر، باقي غوث بخش بزنجي وارا ان ڪم لاءِ موزون ناهن جو هو گهڻو تڻو ڪراچيءَ ۾ ٿا رهن ۽ شهري ماحول جا آهن. نڪي ڪي راڄ ڀاڳ اٿن، جي هنن جي چئي ۾ هجن!“ مون پڇيومانس ته ”ڀلا ڄام صاحب؟“ ٽڙي پيو چي ”هو ته حاڪم آهن. جي اهي بندوبست ڪن ته پوءِ پرواهه ئي ناهي!“ مون شمس بلوچ کي چيو ته ”تون ڄام صاحب وٽ وڃ ۽ مون پاران عرض ڪرينس!“ شمس هڪدم تيار ٿي ويو ۽ شام تائين جواب ڏنائين ته ڄام صاحب جيپ به ڏيڻي ڪئي آهي ۽ پنڌرهن سو روپيا پنهنجي سالي کي ڏنائين ته مهمانن کي شان مان سان گهمائي ڦيرائي اچي. واهه واهه! ٿي ويئي ۽ مان سڪون سان ويهي رهيس.
مقرر ڏينهن تي اياز ناظم آباد ۾ منهنجي گهر آيو. دال ماني کارائي مون گهر جي ٻاهرئين ڪمري ۾ رات رهائي ڇڏيومانس. ٻئي ڏينهن آرام آرام سان تيار ٿياسين. سفر ۾ ڪڏهن به تڪڙ ۽ وٺ وٺان نه ڪجي! شمس بلوچ به اچي نڪتو چي مان به توهان سان هلندس. سمجهايومانس ته ”تون تڪليف ڇو ٿو ڪرين!“ چيائين ته ”سائين بلوچ آهن بکيا، سو مان هوندس ته ڄام صاحب کي رپورٽ ته ڏيندس نه ته ڄام صاحب جو سالو پنڌرهن سو روپيا هڙپ ڪري ويندو!“ وڌيڪ بحث جي گنجائش ڪانه رهي. ڪچڙي منجهند جو آرام سان ٽن جيپن جو قافلو روانو ٿيو: هڪ جيپ ڄام صاحب جي، هڪ شمس جي ۽ هڪ مهاجر دوست شڪار جو شوقين پنهنجي شوق خاطر هليو.
شمس بلوچ جو خدشو صحيح ثابت ٿيو. حب چوڪي ٽپي جڏهن اڳڀرو ٿياسين ته ٻه واٽو آيو. ڄام صاحب جي عزيز گاڏيون روڪرايون، پڇيائين ته ”لسٻيلي هلندؤ يا لاهوت، شاهه نوراني ۽ وندر طرف؟ اسان ته منجهي پياسين. سهي سنبري لسٻيلي لاءِ نڪتا هئاسون. لاهوت ۽ وندر جو ٻڌي دل من هنيوسين. هڪ ڏينهن اڳ سائين جي ايم سيد وٽ سندس سولجر بازار واري بنگلي تي ويا هئاسون. سائين چيو هو ته ”لاهوت ۽ شاهه نوراني تي به وڃجو .. اتي سر معذوري به ٻڌجو!“ ڪنهن سرندي واري کان. لاهوت جو نالو ٻڌي اسين هرکياسون. لاهوت کي سنڌي ڪلچر ۾ وڏي اهميت آهي. جيئن حج ڪرڻ واري کي حاجي چون، تيئن لاهوت واري کي لاهوتي چون. شاهه لطيف به لاهوت ۽ لاهوتي کي ڳايو آهي. سو سڄي پاسي لاهوت طرف لڙي پياسون.
اياز جو لاڙو به ان طرف هئو. جابلو رستو، برپٽ ڪا وسندي ڪانه، وقفي وقفي کان پوءِ رستي جي ڀر ۾ منهه ٺهيل هجن، ڀڙڀانگ خالي ۽ ويران، پر مسافرن جي آسائش لاءِ ڪارآمد آهن. گرمي ۽ جهولو. ٽاڪ منجهند، سو ٻي بجي ڌاري هڪ منهه وٽ ڊاٻو ڪيوسين. شڪاري دوست گلم ڪڍي وڇايو ۽ پٽ تي ويهي رهياسين. پاڻي چڪو مانيءَ لاءِ اشارو ڏنوسين پر ڄام صاحب جي عزيز تي جونءَ به ڪانه چري. ائين هڪ ٻڪرار ڇيلين جي ڇانگ وٺي اچي لنگهيو. ڇيلو چُڪايوسين ته پنجاهه رپين ۾ مليو. شڪاري دوست چلهو، ديڳڙو، چمچو، ڇري وغيره ڪڍي تيار ڪرڻ لڳو. مون پنجاهه رپيا ڪڍي ڇيلو وٺڻ گهريو پر شمس بلوچ منع ڪئي. چيائين ته ”اها ميزبان بلوچ جي بيعزتي آهي، هن جو ڪم آهي ڇيلو وٺڻ!“ پر هن صاحب پنجاهه روپيا ڪونه سهسايا.
شڪر جو مون فروٽ ۽ ڪجهه ٻيون کائڻ جون شيون ورتيون هيون. خاص ڪري ڪرافٽ جو چيز (cheese) جو اياز کي ڪاليجي زماني کان پسند هئو. تڏهن به مانيءَ کانسواءِ ماڻهو بکارو ٿو محسوس ڪري. شڪاري دوست چانور ڪڍي چاڙهيا. ولائتي مٽرن جو دٻو کولي اهو به چانورن ۾ وڌائين. لوڻ مرچ جي چپيٽ ڏئي ديڳڙو لاٿائين ته واهه واهه ٿي وئي. چانورن جي خوشبوءِ ئي عجيب ٿئي ٿي. شوق سان مٽر پلاءُ کائي اڳتي وڌياسين. شمس بلوچ ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي هوريان ميزبان جي شان ۾ ڪجهه گٿا لفظ چيا پر اسان ان ڳالهه کي اهميت ڪانه ڏني. ٽپهري جو اچي لاهوت لا مڪان جي هيٺان بيٺاسون. ايڏو جبل چڙهي ڪير؟ ڏاڪڻ به ٺهيل هئي مان ته هئس دل جو مريض سوچيم ته مان ڪونه چڙهندس. اياز کي به گوڏن جي تڪليف آهي سو اهو به ڪونه چڙهيو باقي بدر ۽ هڪ ٻه ٻيا مٿي چڙهي ويا ۽ تمام دير بعد واپس آيا. اوندهه ٿي وئي هئي. پر شاهه نوراني ڪو بنهه ويجهو هو. رستو به چڱو هئو جبل جي وٽ ڏئي جيپ اچي شاهه نوراني ٻاهران بيٺي. اڳتي پنڌ وڃڻو پيو ۽ وڏي ڳالهه ته هڪ نالو جنهن ۾ چشمي جو پاڻي بيٺل هئو اهو ٽپڻو پيو، شاهه نوراني وٽ ٻه ٽي دوڪان هئا. اسان وڃي درگاهه جي ٿلهي تي ويٺاسون. ڪجهه فقير ۽ زيارتي به هئا. ڄام صاحب جو عزيز وڃي گادي نشين سان مليو. ڄام صاحب جو وڏو نالو هئو سو گادي نشين گهران نڪري اسان سان ملڻ آيو. پٽ تي ويهي اسان سان ڪچهري ڪيائين. ٻڌايائين ته ”هن پڙ تي کٽ ڪانه پوندي آهي هر ڪو پٽ تي سمهندو آهي. مانيءَ جي صلاح هنيائين“ اسان چيس ته ”ڄام صاحب جا مهمان آهيون!“ چيائين ته ”بس پوءِ منهنجا مهمان آهيو!“ اتي جو اتي ڇيلو ڪهارايائين ۽ مانيءَ بابت حڪم احڪام ڏنائين. بزرگ جي مزار جي زيارت لاءِ چيوسينس ته انڪار ڪيائين. چيائين ته ”درگاهه ڪانه کلندي آهي ڪو به اندر ڪونه وڃي. سڀ زيارتي ٻاهران ئي دعائون گهري باسون باسي ويندا آهن“ انهي ۾ الائي ڪهڙو راز هئو؟
شاهه نوراني جي درگاهه هڪ سرسبز ۽ سوڙهي ماٿريءَ ۾ آهي جتي گهڻي وڻراهه ۽ ساوڪ آهي. ٻنهي پاسي اونچا جبل آهن، ماٿريءَ جي وچان هڪ ناليءَ مان چشمي جو مٺو پاڻي، صاف شفاف، وهي ٿو، جو پيئڻ لائق آهي. باقي هيٺ درگاهه وٽ جيڪو پاڻي تلاءَ جي صورت ۾ وهي ٿو سو گندگي وارو آهي جتي زيارتي الائي ڇا ڇا ڪن ٿا. گادي نشين ذات جو بڪڪ آهي. مون چيو مانس ته ”تون ته سنڌي سماٽ آهين. بڪڪ، ڪيهر ابڙن جي شاخ مان آهن.“ ٺيٺ سنڌي ڳالهايائين ٿي ته به چيائين ته ”مان ته بلوچ آهيان!“ برابر جيڪو بلوچستان ۾ رهي ٿو سو بلوچ آهي کڻي واڻيو هجي. شاهه نوراني بابت اها ئي گٺل پيٺل ڪهاڻي ٻڌايائين جيڪا نئنگ جي سرسبز ماٿريءَ ۾ ٻڌي آيا هئاسون چي ”مٿي جبل جي چشمي وٽ گوڪل ديو رهندو هو جو ڏاڍو طاقتور ۽ ظالم هوندو هو. شاهه نوراني جڏهن اهڙيون خبرون ٻڌيون ته جلال ۾ ڀرجي ڪاهي آيو ۽ ديو کي کڻي جبل تان هيٺ اڇلايائين جو پرزا پرزا ٿي ويو!“ ظاهر آهي ته هڪ زوراور هندو حاڪم ان سرسبز ۽ آباد ماٿري جو مالڪ هئو جنهن کي هڪ مسلمان لڙائيءَ ۾ ماري پاڻ قابض ٿي ويو. پر ڪڇي ڪير.
شاهه نوراني جبلن جي وچ ۾ هڪ وڻندڙ سبز ماٿري آهي جا سير تفريح جي تمام سٺي جاءِ ٿي سگهي ٿي. وري ڀرسان تاريخي لاهوت لا مڪان جو عجيب و غريب غار آهي جنهن ۾ اندر چشمو به آهي فقير اچي چلو پچائين ٿا ۽ ذڪر فڪر ۾ گذارين ٿا. ماني جو بار ته وڃي پيو گادي نشين تي شمس بلوچ ڄام صاحب جي عزيز کي پاسيرو وٺي شايد ڪجهه تکو مٺو ڳالهايو. پر وريو ڪجهه ئي ڪونه. نيٺ شمس بلوچ ڪاوڙ مان وڃي پنهنجي بئگ کولي ۽ ان مان وهسڪيءَ جي بوتل ڪڍي آيو. چيائين ”هلو ٻاهر جيپ ۾!“ چئيوان ٻارن جيئن اسين درگاهه جي پڙ مان نڪري اچي جيپن ۾ ويٺاسون ۽ اتي وهسڪيءَ جو دور هليو. پيئڻ وارن پِيتي. عجب صورتحال آهي. درگاهه جي پڙ تي، چرس، گانجو، آفيم ۽ ڀنگ جهڙيون شيون هلن ٿيون، باقي ڏوهه ڪيو وهسڪيءَ جا مقابلتاً صاف ۽ بهتر چيز آهي. چرسي، آفيمي ۽ ڀنگي ٺيڪ آهن، باقي وهسڪيءَ وارو توبهه شرافي! يعني شرابي بڇڙو.
هر ڪو لئه ۾ هئو ته هڪ سرندي وارو فقير به اچي نڪتو. انهي پنهنجين ڌنن سان ماحول کي وڌيڪ خوشگوار بنايو. فقير وهسڪي به گهري پر شمس بلوچ سختي سان ڇڙٻ ڏنس ته ويچارو چپ ٿي ويو. اياز چيس ته ”معذوري ٻڌاءِ!“ فقير شروع ٿي ويو ۽ ٻه ٽي ڌنون وڄائي ويو ته اياز وري به چيس ته ”معذوري ٻڌاءِ!“ فقير خفي ٿي چيو ته ”باقي هيءَ ڪهڙو ڌوڙ پاتم!“ مڄاڻ هن معذوري وڄائي پوري ڪئي هئي. اسان جو راڳ جو علم اجهو اهو هئو.
گادي نشين سٺي ماني کارائي. رات درگاهه جي پڙ تي پٽ تي سمهياسون. صبح ان ماٿريءَ ۾ ڏاڍو وڻندڙ ۽ خوشگوار هئو. ٿڌڙي هير ۽ وڻراهه ۾ سير خاطر مٺي چشمي جي منهن ڏي روانا ٿياسون. پنڌ چڱو ڳپل هئو سو مان ته ويهي رهيس. اياز به مٿي وڃڻ بجاءِ اتي ئي وڻن وٽ پسار ڪرڻ لڳو. ٻيا همراهه ويا ۽ گوڪل ديو واري ڇِپ ڏسي موٽي آيا. سڀني موٽ کاڌي. درگاهه ڀرسان چشمي جي پاڻيءَ مان هڪ ننڍو تلاءُ ٺهي ٿو پوي. مان ته ان ۾ ٽپو ڏئي وهتس ٻاهر نڪري ڪپڙا پائي دڪانن تان چانهه بسڪوٽ گهرائي ناشتو ڪيوسين. ڪچڙي منجهند جو واپس روانا ٿياسون. هڪ منهه ۾ ڊاٻو ڪيوسين. وري به شڪاري دوست چانور رڌي ماني کارائي. شام ڌاري ڪراچي، لسٻيله، نوراني، واري ٽِه واٽي تي پهتاسون ته ڄام صاحب جي عزيز پڇيو ته ”لسٻيلي هلندا يا ڪراچي؟“ سوال اهڙو هو جو منجهي پياسون. نه ته ميزبان کي اهڙو سوال ڪرڻ ئي نه کپي. هن کي ته زور ڀرڻ کپندو هو ته ”لسٻيلي ڪنهن به صورت ۾ هلڻو اٿو، ڪونه ڇڏيندو سانوَ!“
شمس بلوچ ته ميزبان جا افعال ڏسيو ويٺو هو. ان به صلاح ڏني ته موٽي ڪراچي هلو، اياز به چيو ته ”لسٻيلي ٻئي دفعي هلنداسون!“ـ ”ٺيڪ!“ چئي ڪراچي موٽ کاڌي سون. اياز مون وٽ ڪونه رهيو. وڃي هوٽل ۾ رهيو. لسٻيلو ائين اسان کان رهجي ويو. ڄام صاحب جو ٿورو به ٿڦيو، ڪم به اڌ ۾ رهجي ويو. بهرحال جلد ئي مان اسيمبليءَ جو سيڪريٽري ٿي ويس ۽ ڄام صاحب سان وڌيڪ گهرا ناتا ٿي ويا. سون تي سهاڳو جو ڄام صاحب بلوچستان جو وڏو وزير ٿي ويو. مان گهر واريءَ سان گڏ ڪوئيٽا گرمين ۾ گهمڻ ويندو هئس ته سرڪاري سرڪٽ هائوس جو ڪمرو آسانيءَ سان ملي ويندو هو. بس وڌيڪ حجت ڪانه ڪبي هئي. وڌيڪ حجت ڪرڻ سان عزت نٿي رهي، نه ته ڪن دوستن چيو ته سرياب روڊ تي پلاٽ وٺي ڇڏ پر مون اشاري سان به اهڙي ڳالهه زبان تي نه آندي. مال ملڪيت جو معاملو وچ ۾ اچي ٿو ته عزت ٽڪو ئي نٿي رهي. الله پناهه ڏني ۽ عزت قائم رهي. پاڻ مون ڄام صاحب تي ٿورا ڪيا هوندا، هن جو ٿورو ڪونه کنيم.