3
هي سڀ يا ته حسينه عالم جو جلوو هئو يا الله جي خاص مهرباني جو وچ منجهدار مان ڪڍي آيو. حسينه عالم به الله جو جلوو هو جو سڄي ڄمار جند تي ڇانيو رهيو. هيڏي هوڏي ٿڙڻ ڪو نه ڏنائين .طبيعتون ئي مٽجي ويون. جسم جي ساخت (metabolism) ئي تبديل ٿي ويو.
مون اڃا ايل ايل بي پاس نه ڪئي هئي ته گومگو جي حالت ۾ ٿڙندو ٿاٻڙندو حسينه عالم جي پاڙي ۾ وڃي پهتس. ڪا خبر ڪا نه پئي. ائين هوائون کائي موٽي آيس.
هڪ ڏينهن گهر ۾ چؤٻول ٻڌم ته ادا شمس لاءِ سڱ پيو ڳولهجي. نالو کنيائون حسينه عالم جو ته وڃي ڇوڪري ڏسي اچجي. وري چيائون ته ”جمال ان طرف ويندڙ آهي. ڇوڪري به ڏٺل اٿس! ان کان ٿا پڇون!“ مون کي گهرائي صاف ٻڌايائون. سمجهو ٿا منهنجي ڪهڙي حالت ٿي هوندي. زمين پيرن هيٺان کسڪي وئي. تن ڏينهن ۾ ڇوڪرا به ايترو شرم ڪندا هئا جو سندن شاديءَ جي ڳالهه ڪڍبي هئي ته هو اٿي ويندا هئا. ڇوڪرين کي ته سڻڪ به ڪا نه پوندي هئي. اوچتو ڄاڃي اچي ويندا هئا ۽ ڇوڪري کي پوتي پارائي خرچي ڏيئي ويندا هئا. تڏهن وڃي ڇوڪريءَ کي پتو پوندو هو ته هي سڀ ڪجهه ڇا ٿي ويو.
مون کان جو حسينه عالم لاءِ پڇيو ويو ته مون کي ته سپ سونگهي ويو ته ساڳي گهر ۾ ڀاڄائي ٿي ڪيئن ايندي؟ سو ٻي ترڪيب سُجهي آيم. منجهس جي گهٽتايون هيون سي وڌائي ٻڌايم، چيم ته ”وات وڏو اٿس. ڏند ڦڏا ڦڏا اٿس، پيشاني وڏي اٿس“ عورت جي وڏي پيشاني کي عيب سمجهيو ويندو هئو، ”منهن ڊگهو لوليرو اٿس“ تن ڏينهن ۾ گول چهرو، چنڊ چهرو چيو ويندو هو ۽ سهڻو سمجهيو ويندو هو. مٿان جو چيم ته ”رنگ ڪجهه سانورو اٿس“ ته اتيئي فيصلو ڏنائون ته ”پوءِ ٺهيو، ڇا ڏسي ڪبو اهڙي ڇوڪريءَ کي؟“ مان دل ۾ ڏاڍو خوش ٿيس ته منهنجي ترڪيب ڪامياب ٿي. هي مرحلو مون ائين ٽاريو. سندس وڏي ڀاءُ سان دعا سلام قائم رکيم.
هي مرحلو ته ٽريو پر قدرت ڪو وڏو پهاڙ جيڏو مذاق تيار ڪيون ويٺي هئي. قدرت کي اسان جو ملڻ منظور ئي ڪو نه هو. ڳالهائڻ ته اصل نصيب ڪونه ٿيو، پر رڳو ڏسڻ به عمر ڀرڪونه ٿيو. مون کي به ڪاليجي زماني ۾ ڪراچيءَ ۾ مهينا پئجي ويندا هئا. هڪ دفعي ڪراچيءَ مان لاڙڪاڻي آيس ته ذهن، ٽنگون ۽ پير ازخود سندس پاڙي ڏي وٺي ويا. جهڙو اڃارو ويو هئس، اهڙو اڃارو موٽيس. منهنجو سنگتي جيڪو اتي جو هئو سو به ڪو نه مليو. ٻڌم ته شاهي بزار جي ڪنهن پاسيري گهٽيءَ ۾ دڪان کوليو هئائين. ٿڪو ماندو شاهي بزار جون گهٽيون ڳولهيندو نيٺ وڃي سندس دڪان لڌم. ڏاڍو اُڪير سان مليو. ڊاڙون ڊشون، ٺاشا ماشا هنيائين. سندس گهر جون عورتون حويليءَ ۾ اينديون وينديون هيون. مونجهه ۽ ماٺ ۾ مون کي ڏسي، شرارتي نموني چيائين ”ڪهڙو کنڊ جو جهاز ٻڏي ويو اٿئي!“ چيومانس ته ”خبر ڪر ته هوءَ ڪهڙن حالن ۾ آهي!“ ٽهڪ ڏئي چيائين، ”پرڻجي به وئي، ٻارن ٻچن جي ماءُ هوندي!“ مون تي جهڙوڪر وِڄ ڪِري، پر تڏهن به دل مان نڪتو. ”شڪر الحمد الله، الله گهر، وَرَ ۽ ٻچن سان خوش رکيس!“ ڀاري دل ڀاري جسم ۽ ڀاري بوجهه سان گهر آيس ۽ اوطاق جي مٿين ڪمري ۾ وڃي آهلي پيس.
ڪلاڪ ٻن کانپوءِ پاڻ کي ڪجهه هلڪو محسوس ڪيم، ڄڻ ته ڪا وڏي ذميواري وڏو بوجهه منهنجي ڪُلهن تان، دل دماغ تان لهي ويو. کيس بار بار دعائون ڏنم. اهو سلسلو سٺ سال گذرڻ کان پوءِ به جاري آهي. دعائن جا ڍير، نماز ۾ خاص ڪري، هر عيد نماز تي کيس ڏيندو آهيان. اڄ تائين.
عجب اٿم ته هي ڪهڙا عاشق آهن جو اهڙي ڳالهه ٻڌي محبوب جي منڍي لاهي ٿا ڇڏين. يا سندس عزيزن تي بندوقون ٿا هلائن. هي پيار ته ڪو نه چئبو! هي ته سڌي سنئين خود مطلبي، خود پسندي ۽ خود غرضي چئبي. هي ته پاڻ سان پيار چئبو. محبوبه سان دشمنو چئبو. هي پيار ئي ڪونهي، نجي آهي حرامڙائي.
هڪ جوابدار، چوڏهن پندرهن سالن جي نياڻيءَ کي قتل ڪيو. مون وٽ قبولداري لاءِ پيش ٿيو. چيائين ته ”آڌيءَ کان پوءِ ڪهاڙي کڻي سندس گهر ۾ گهڙيس، سڀ آڳنڌ ۾ ستا پيا هئا. مون به ڪهاڙيءَ جي هڪ ڌڪ سان ننڊ ۾ ننڊ ڏئي ڇڏي مانس .. آواز ئي ڪو نه نڪتس، سسي ڪٽجي وڃي پري پيس!“ چيومانس ته ”ڪهڪاءُ ئي ڪونه آيئي؟“ چيائين، ”هنيانءُ ٺري پيم! ڪنهن ٻئي جي ٿئي تنهن کان مون ٻئي جهان ۾ اُماڻي ڇڏيومانس!“ ڇا هي آهي پيار؟ ڇا انهيءَ کي پيار چئي سگهبو؟ پيار ۾ وحشي پڻو ته مري کپي خالص ٿي ويندو آهي. محبوب کي خوش ڏسڻ ۾ خوشي آهي، اطمينان آهي، پيار جي تڪميل آهي، خبر ناهي شاهه لطيف جي سنڌ کي ڇا ٿي ويو آهي؟ شاهه لطيف جو سڄو ڪلام ۽ وايون محبوب جي سڪ ڳولها ۽ قرباني سان ڀرپور آهن، اسين پاڻ سان ڪوڙا، محبوب سان ڪوڙا، شاهه لطيف سان ڪوڙا آهيون. سسئي ته پاراتي ۾ به دعا ڏني:
پـنـهون پاراتو ڏيانءِ ٻئي هٿ کڻي،
جڙيو رهين جڳ سين، هجئي ساڻ ڌڻي.
محبوب جڙيو رهي، خوش هجي، ان کان وڌيڪ خوشي ٻي ڪهڙي؟ هتي عاشق اهڙا ساماڻا آهن جو منڍي محبوب جي ٿا لاهين، هوڏانهن ڀٽ ڌڻي فرمائي ٿو ته:
سِسي نيزي پانڌ ته اڇل ته اڌ ٿئي.
پنهنجي سسي پياري آهي، محبوب جي نه، غارت ٿين اهڙا ڪوڙا عاشق!
مان ته حسينه عالم کي دعائون ڪندو آيس. هر عيد نماز جي دعا ۾ ته ڪڏهن ڪانه وسريم، سٺ سالن جو ٿي ويس. لاڙڪاڻي واري يار سان وري ملاقات ٿي ته حسينه عالم جي مڙس ۽ ٻارن جو پڇيومانس. چيائين ته، ”هوءَ ته سڄي پاڙي لاءِ رحمت آهي. غريب غربا، يتيم ٻار، بيواهه عورتون، بيمار سيمار سڄو ڏينهن پيا وٽس اچن. انهن جو کاڌ خوراڪ، ڪپڙو لٽو، دوائون درمل سڀڪجهه هڙئون ڪري، سڄي حياتي ائين وقف ڪري ڇڏيائين، شادي به ڪانه ڪيائين!“ ور ور ڪري پڇيومانس ته به اهو جواب ڏنائين ته ”شاديءَ کان انڪار ڪري ڇڏيائين!“
”اڙي پوءِ تو ڪيئن چيو ته پرڻجي به وئي!“ ٽهڪ ڏئي چيائين ”ائين چيو هئم ڇا؟“ گهروڙي ڀونڊو ڏنومانس ته به ٽهڪ ڏئي کليو. هڪڙا ماڻهو ٿين ئي اهڙا ٿا، ڪڏهن به گنڀيرتا نه ايندن.
پنجهٺ سالن جو هئس ته مون کي ڪراچي فون ڪيائين ته ”هڪدم لاڙڪاڻي پهچ!“ ”اڙي ڇو؟“ چي ”مرضيءَ جو مالڪ آهين. اجايو هٿ هڻندين ۽ مون کي ڀونڊا ڏيندين!“ ٻئي ڏينهن صبح واري جهاز ۾ لاڙڪاڻي پهتس. سڌو هن جي گهرو يس. چيائين ”چڱو جو جنازي تي پهچي وئين نه ته چئين ها ته ڪُلهو به نصيب نه ٿيم!“ تڪڙا تڪڙا تڏي تي وياسون. چيائون ته ”جنازو روانو ٿي ويو!“ جيپ تي سڌو قبرستان وياسون. مون رڳو هڪڙي اچي هڙ قبر ۾ لهندي ڏٺي. ائين سٺ سالن جو پيار هڙ جي صورت ۾ دفن ٿيندي ڏٺم. پيار ته دفن ڪو نه ٿيو آهي. اڃا ڪر کنيون نشانبر بيٺو آهي. اهو پيار ڪهڙو جيڪو مري وڃي. پيار ۾ مرڻ جيئڻ آهي ئي ڪو نه، پر مان فيل ويس. هوءَ ٽڪي چاڙهي وئي!
اڳ لکي آهيان ته مون ڪوڙ ڪڏهن ڪو نه ڳالهايو آهي. قبرستان واري واقعي ۾ ٿورڙي هٿڙي هڻي ويو آهيان. هن پاڻ چيو هو ته ”اطلاع ڪيوس!“ سندس آخري خواهش به پوري ڪا نه ٿي جو منهنجو ڪلهو نصيب نه ٿيس.
نصيب به عجيب ڳالهه آهي. بلڪه ڳُجهه آهي. لِکيو لکيل آهي. ٿئي ائين ئي ٿو جيئن ٿئي پيو. اهو قلم اڳ ۾ ئي وهي چڪو هو ته جمال کي جمال ابڙو بنائڻو آهي ۽ هن کي سوشل ورڪر. ائين ئي ٿيو جيئن ٿيڻو هو. ۽ ٻه دليون ٽٽيون تنهن سان قدرت جو ڇا؟ سڄي عمر لوڙڻ لکيل هئو.
حضرت غوث الاعظم (پيران پير) فرمايو آهي ته:
”جا چيز تنهنجي مقدر ۾ هوندي اها توکي ضرور ملندي، توکي سوال ڪرڻ جي ضرورت ناهي. ضروري هي آهي ته تون پنهنجي حالت تي خوش ۽ باادب رهه!“
فقيرن جا ته اجهو اهي ڏس آهن. انهيءَ نسخي تي مان ڪاربند آهيان. خوش به آهيان، باادب به آهيان.
مونکان ور ور ڪري پڇندا آهن ته، ”عورت متعلق تنهنجا اهڙا احساسات ڇو ۽ ڇالاءِ آهن؟“ منهنجو جواب آهي ته ”مون عورت ۾ الله ڏٺو آهي!“
حسينه عالم جو ذڪر ختم ٿيو. ختم وري ڪيئن ٿيو اڃا ڪر کنيون بيٺو آهي. حياتيءَ جي هر عمل تي ڇانيون رهيو. مان ستر ورهين کان چڙهي ويو آهيان. هوءَ پنجهٺ سالن ۾ دنيا ڇڏي وئي. سڄي عمر ڪايا تي سندس ڇايا رهي. سندس به اهو ئي حال هئو. ائين ڇو آهي؟ اهو ڇا آهي؟ ڪهڙو اسرار آهي؟ ڏيندو ڪو ئي دانشور جواب.
قبر لَٽڻ کان اڳ هڪ ريشمي ڪپڙي ٽڪر قبر ۾ وڌائون. چيائون ته ”چيو هئائين ته ائين ڪجو!“ سڄي عمر اهو ڪپڙي ٽڪر ساڻ رکيو هئائين. سڄا سارا پنجاهه سال. مون سڃاتو ته اهو ريشمي رومال هئو جو ڇوڪراڻي وهيءَ ۾ تحفي طور مون کيس موڪليو هو. هاڻي ٻڌايو ته هي سڀ ڪجهه ڇا آهي؟ ڪهڙو اسرار آهي. پيار جو مينهن ڦڙو ايڏو زوردار ۽ اثرائتو ٿو ٿئي. عجب آهي. پيار ايڏو ته وسيع آهي جو سڄي دنيا ان ۾ سمائجي وڃي ٿي. اهو پيار اڻ ميو ۽ اڻ کُٽو سڄي وجود ۽ آسپاس تي ڇائنجي وڃي ٿو. جنهن ۾ سڀ ملي هڪ ٿي وڃن ٿا. سڀني جا ڏک ملي هڪ ٿي وڃن ٿا. عجب ڪثرت ۾ وحدت جو عملي منظر نظر اچي ٿو. مون پنهنجي پهرئين ڪتاب جو انتساب (ارپنا) سندس نالي ڪئي. اهو انتساب پڙهڻ وٽان آهي. ان ڪري اهو وري هيٺ ورجايان ٿو:
انتساب
تنهنجي نالي، جنهن جي خبر صرف توکي آهي، منهنجي دل جي ننڍڙي ۽ ڪچڙي ’رباب‘ کي تو پنهنجي آڱرين جي ’الف‘ سان ڇيڙي ڇڏيو. نئون ننڍڙو رباب، اڃا ٻي ڪا تان سکيو ئي ڪو نه هئو، بس تنهنجي نالي جا نغما آلاپيندو رهيو. دل جي ڌڪ ڌڪ، نبض جي هلچل، ساهه جي اچ وڃ مان تنهنجي نالي جو هلڪو هلڪو ساز وڄڻ لڳو. منهنجو سڄو بدن تنهنجي نالي جي تان سان ترڻ لڳو. منهنجي دل ۽ ساهه جي ڦڙڪڻ، سڄي فضا ۾ تنهنجي نالي جو نغمو ڦهلائي ڇڏيو. منهنجي جسم جي ذري ذري مان، تنهنجو نالو ڦٽي ڦٽي ٻاهر نڪرندو رهيو. تنهنجي نالي جا ننڍڙا رابيل منهنجي چوڌاري هوا ۾ اڏامندا رهيا. مان سڄي سڌ ٻڌ وڃائي، تنهنجي نالي جي رابيلن جي سونهن ۽ سُڳنڌ ۾ گم ٿي ويس.
اها ابدي سونهن ۽ سڳنڌ ڀلا ڪيڏانهن ويندا؟ اهو دل جو رباب ڪيئن بند ٿيندو! قيامت تائين وڄندو رهندو. پوءِ به وڄندو رهندو. ستل ديوتائن کي اٿاريندو رهندو. ٿڌي ۽ ڪومل گونج سان جاڳائيندو رهندو. ٽٽل ربابن کي ڇيڙيندو رهندو. ڪائنات جي خلاون ۾ زمان ۽ مڪان جي بندشن کان بي نياز، اها ابدي گونج پيدا ڪندو، جو هر ڄر ۽ ڄيري اجهامي سيتل ٿي ويندي. پوءِ ڪنهن جو ساز نه ٽٽندو ڪنهن جو ’رباب‘ نه ڀڄندو.
ڏس ته سهي! تنهنجي نالي ڇا ته ڪري ڇڏيو، منهنجي جذبات جي نفيس تارن کي ڇيڙيو. منهنجي دل جي گهراين ۾ ترنم پيدا ڪيو. منهنجي دماغ ۽ تنتن ۾ طلاطم وڌو، ڇوليون ۽ لهرون اٿيون، اٿل ۽ ٻوڏ ٿي، ڇا ڇا نه ٿيو.
تنهنجا لک ٿورا. تو منهنجي جسم کي جلائي، پچائي، هڙٻاٽيون ڪري ڇڏيو، ان مان چڻنگون نڪتيون. هاڻي سڄو تن تنبورو آهي.
مان ته نه اديب هئس نه خان، پر تنهنجي نالي سان ’هم‘ آهنگ ٿي ڇا نه ٿي پيس، اعتبار نٿو اچيئي! ڏس نه، مان پاڻ تنهنجو هڪ شاهڪار افسانو بڻيو وتان. هي جگر پارا ته ان جي آڱرين مان نڪتل ڪي چند چڻنگون آهن. ان جي جسم مان مسلسل شعلا ۽ جوالا ڦاٽي فضائن ۾ جذب ٿي ويا. تن جو ته ڪاٿو ئي ڪونهي.
توکي هي چيٿڙا وڻن نه وڻن، پر آهن ته تنهنجا. لکڻ مهل ائين پيو ڏسان ته تون مٿان آهينم. پوءِ ته اکيون ۽ ڳل گرم ٿيو وڃنم. جگر جا ٽڪرا، دل جي اونهائين مان ڪڍندو، هڪ هڪ ڪندو، توکي ڏيکاريندو وڃان، اڳيان رکندو وڃان، ڪيڏي نه چاهنا اٿم، ته تون انهن کي پنهنجو ڪرين، تنهنجا ئي ته آهن!
هنن ۾ ڪا ڇوٽي موٽي عشق جي ڳالهه ڏٺئه؟ ڀلا منهنجو پيار ڪو پنيءَ ٻوڙ، گوڏي ٻوڙ ته ڪونه هو. تارئون تار هو، اُٿاهه سمنڊ هو، بس پيار ئي پيار هو. اتي مون ڪروڙين دليون لڙهنديون ڏٺيون، ڦٽيل ۽ ڦٿڪندڙ. انهن سان پيار ۽ توسان پيار ۾ ڪو فرق؟ پيار پيار سان مليو. روئي روئي مليو. هنجون هاري مليو. جوش ۾ آيو، اُڀاميو، لهرون آيون، ڇوليون آيون. وير چڙهي، اڳتي وڌي ڪاهي آئي، وڌندي رهي. ٻه چار ڦڙا کڻي، مان توڏي ڀڳس. ڪروڙين دلين جو نچوڙ، توکي ڏيکاريم، توکي ٻڌايم. پيار جو سمنڊ ڪاهيندو اچي، ڪوڙ ۽ ڪلفت کي ٻوڙيندو اچي. پيار وارا مرڪڻ لڳا، اٿي آڌرڀاءُ ڪرڻ لڳا. تون سندس آجيان نه ڪندينءَ؟“
آءُ، تنهنجي قربت ۾ هي رباب وڄندو رهي، سونهن ۽ سڳنڌ کي پکيِڙيندو رهي. ٽٽل تارن کي جوڙيندو رهي. نغمن کي ڳائيندو رهي. تنهنجي نالي ... تنهنجي نالي ... تنهنجي نالي.
تنهنجو جمال
انتساب يا ارپنا پڙهي توهان کي پيار جي گهرائيءَ جو اندازو ٿيو هوندو. مون پنهنجو سڀ ڪجهه، وجود سميت وڃائي ڇڏيو. خاموشي ماٺ ۽ ماٺار وٺي ويم. مون خودڪشي ڪانه ڪئي، نه ان جو سوچيو. حياتيءَ جو هڪ اصول ٺاهي ورتم ته جيئن ٿئي پيو، ٿيڻ ڏينس. حياتي ته اکٽ آهي. حياتيءَ کي ليڪ ڪا نه ڏبي. حياتيءَ کي هلڻ ڏبو. سڌو دڳ، ’واٽ وندر جي وڻ پيا ڏسيندا.‘
وڪالت پاس ڪري، ادا شمس جي آفيس ۾ ساڻس گڏ وڪالت شروع ڪيم. اصيل، وڪيل، جج ، ماجسٽريٽ، شاهد گواهه، پوليس وغيره سان ائين واسطو پيو ڄڻ مٽيءَ ۾ مانڌاڻي، حياتيءَ جي وچ واچوڙي ۾ پئبو ته ائين ٿيندو. پنهنجا ڏک ۽ پراوا ڏک ساڻ کڻي هلڻو پوندو ۽ جيئڻو پوندو. ٻاهر نڪرڻ جي وٿي ڪانه ملندي. باقي جيڪي رڳو پاڻ سان پيار ڪندا، ۽ محدود دائري ۾ دريون بند ڪري ويهي رهندا، پراوا ڏک ڏسندا ئي ڪو نه، اُهي انت خودڪشي ڪندا. اهي پنهنجي جند ۽ پنهنجي ڪٽنب جي چڪر ۾ اهڙو اٽڪي پوندا جو خودڪشي ڪري، ٻين کي سهسائڻ جو مزو وٺندا. پيار آهي ’پاڻ وسارڻ‘، سڀ سان ملي هڪ ٿي وڃڻ. گندا گدلا به پياو ڻندا. انهن ۾ به ڳولهبو ته انسانيت جي ڪا لِڇ لوُهه پيئي جهلڪا ڏيندي. مشهور خوني ڏوهاري ۽ مشهور ڌاڙيل به ڏس ته معصوم انسان ۽ معاشري جا ستايل.
ميرپور بٺوري ۾ هڪ هوندو هو پوليس صوبيدار، ڏاڍو رشوتي ۽ ظالم! رسول بخش پليجو جو ان ضلعي جو آهي تنهن پاڻ مون سان شڪايت ڪئي، جڏهن مان اتي جج هئس، ته ”هي صوبيدار وڏو خلق آزار ماڻهو آهي!“ ڪجهه مهينن کان پوءِ جڏهن ان سان ويجهڙائيءَ جو موقعو مليس ته چيائين ته ”هو يچارو ڏاڍو معصوم ۽ مظلوم آهي!“ حقيقت ۾ جڏهن سارو معاشرو ئي ظالم ۽ رشوت خور هجي ته هڪ ويچاري معمولي صوبيدار جي ڇا مجال جو ان جو شڪار نه ٿئي! هو خودڪشي ڪرڻ بجاءِ پاڻ ظالم ۽ رشوت خور ٿيو وڃي. خودڪشي ڪرڻ وارا به لٺ کڻي ميدان ۾ منهن ڏين ته اهو ڀلو، باقي پاڻ مارڻ ته ڪا سورهيائي ناهي، ڀاڙيائي آهي.
وڪالت ۾ اڃا بلڪل نئون هئس ته مون کي پوليس پراسيڪيوٽر ڪري چونڊيو ويو. ٽي سؤ روپيا پگهار، پنجاهه سٺ روپيا ڀاڙو ڀتو، ڪل ساڍا ٽي سؤ رپيا مليا ٿي، مٿان ٻه اردلي به حاضريءَ ۾، مزو ٿي ويو! سرڪاري خرچ تي وڪالت سکڻ جو موقعو مليو، پر ڊيوٽي سخت هئي. شهدادڪوٽ، ميرو خان ۽ رتوديرو جي ڪورٽن ۾ حاضر رهڻو ٿي پيو. بس جو سفر هئو. هڪ گرمي تمام گهڻي ٻيو لاريون پراڻا ڇڪڙا، ٽيون رستا ڪچا ۽ خراب، رهڻ ٽڪڻ جي جاءِ به ڪانه. شهدادڪوٽ ۾ هفتي ۾ ٽي چار ڏينهن رهڻو ٿي پيو. وائڙو هئس ته ڪيڏانهن ويندس!
ريزيڊنٽ مئجسٽريٽ جي ڪورٽ ۾ ڪيس هلندو هئو. مئجسٽريٽ هڪ هندو، رُڄ چڱو مڙس شايد ڪندن داس نالو هئس. ان کي ته ڪجهه چئي نه سگهيس، سندس ڪلارڪ هئو مسٽر غلام محمد ڀٽو بنگل ديري وارو، ان کي چيم. ان وڏي دل سان چيو ته کيس جدا مسواڙي جاءِ آهي ۽ مان ساڻس گڏجي رهان. کيس هڪ بورچي وڏن شهپرن وارو به هئو. چڱو موچارو انتطام ٿي ويو. اتي شهدادڪوٽ ۾ هڪ نوجوان ڇوڪراٽ محمد علي جوهر سيڙجي اچي مليو. هو مولانا غلام صديق واري مدرسي ۾ پڙهندو هو يا پڙهائي پوري ڪئي هئائين. مون کي هڪ ڏينهن چانهه جي دعوت ڏئي وٺي ويو هو ۽ هڪ گڏجاڻي به ڪيائين. مون کي هو ذهين لڳو. دل ۾ چيم ته هي ماڻهو ضرور ترقي ڪندو. ٿيو به ائين ٻن ٽن سالن کانپوءِ لاڙڪاڻي لڏي آيو ۽ پنهنجي دوست علي حيدر منگيءَ جي پرنٽنگ پريس پنهنجي ڪيائين. پوءِ ٺيڪا وغيره کنيائين ۽ خانبهادر کهڙي تائين رسائي ڪري ويو. چڱو سکيو ستابو ٿي ويو. علي حيدر منگي گهاٽو دوست هئو، تاج محمد ابڙي جو. هو ٻئي صاحب کانئس ناراض رهيا. سندس فرزند ڪليم الله لاشاري سي ايس ايس جو امتحان پاس ڪري وڏو آفيسر ٿي ويو. ان کان پوءِ لڏي پلاڻي ڪراچي اچي ويو. دل جو دورو پيس ۽ ڪراچيءَ ۾ وفات ڪري ويو. سندس تدفين ’گِذري قبرستان‘ ۾ ٿي. سٺو شاعر هئو ۽ ڪراچي جي ادبي گڏجاڻين ۾ حصو وٺندو هو.
غلام محمد ڀُٽي جي هڪ ڪمري واري جاءِ هئي، جنهن ۾ ٻيئي رهندا هئاسون. گهر ۾ ڪاڪوس ڪو نه هئو. ڇت ڪاڪوس طور استعمال ٿيندي هئي. ائين ٽي ڏينهن شهدادڪوٽ ۾ گذاري بس جي وسيلي لاڙڪاڻي پهچبو هو. هفتي جا باقي ٽي ڏينهن ميرو خان ۽ رتيديري جي ڪورٽن ۾ ڪيس هلائبا هئا. بس ۾ صبوح جو سويل وڃبو ۽ شام جو موٽبو هو. منجهند جي ماني نصيب ڪانه ٿيندي هئي. ڏسجي ته نوڪري ڏکي هئي پر جي ڪم سان لنؤ لڳائجي ۽ ايمانداري سان محنت ڪجي ته وقت ڪٽجي وڃي ٿو ۽ مزو به اچي ٿو. نوڪريءَ جون اهي ٻه اهم تقاضائون آهن. هڪ ته ڪم سان دل لڳائجي ۽ ٻيو ايمانداري سان هلجي ۽ محنت ڪجي، ايمانداري ۽ محنت ٻئي ضروري آهن؛ ڪهڙي به نوڪري لاءِ يا پورهئي لاءِ.
ٻه سال نوڪري ڪيم ۽ قاعدو قانون به سکيس ته 25 مئي 1950ع ۾ مون کي وڪالت جي سَنَدَ ملي. انهيءَ حساب سان مان اڄ هاءِ ڪورٽ جو تمام سينئر وڪيل آهيان. پگهار سڄي ادا وڏي کي ڏيندو هئس ۽ اهو وري موٽائي ڏيندو هو جا گڏيل گهر جي خرچ ۾ ايندي هئي. پگهار جي پئسن مان ئي ڪراچي ويس ۽ هڪ هزار في ڀري سَنَدَ ورتم .1950ع جا هزار روپيه تمام وڏي رقم هئي.
سَنَدَ ملڻ کان پوءِ ادا شمس سان گڏ سندس آفيس ۾ وڪالت ڪيم. گڏيل گهر هئو ۽ گڏيل بورچيخانو هو. اهو سلسلو ٻارهن مهينا کن هليو ته ادا شمس کي چيم ته ”مان جدا وڪالت ڪندس!“ وائڙو ٿي ويو ۽ ڳالهه سمجهه ۾ نه پئي آيس. سبب پڇيائين. چيم ته ”توهان سان گڏ رهي سڄي عمر ننڍو وڪيل ٿي رهڻ مون کي قبول ناهي!“ کلي ويٺو. جدا آفيس جي جاءِ به پاڻ وٺرائي ڏنائين ته فرنيچر به پاڻ ڏنائين. وڏي ڳالهه ته سندس پنهنجي ڦرڻي گهرڻي ڪرسي به مون کي ڏنائين، جا تمام سٺي هئي. ڪٽپر (عبدالوحيد ڪٽپر) جون به ان ڪرسيءَ ۾ اکيون هيون پر جنهنجي نصيب ۾ هئي، ان کي ملي.
ڪٽپر پاڻ مون کي چيو ته سندسن نيت هئي ته اها ڪرسي شمس کان گهري وٺي. مون اتر ڪونه ڏنومانس ته متان مون کان گهري وٺي. ڪٽپر پنهنجي آفيس تمام سهڻي نموني سينگاري هئي. قالين، پڙدا ۽ سٺو فرنيچر وڌو هئائين ۽ سندس آفيس جون شامون ڏاڍيون رنگين هيون. شادي ڪرڻ جو ارادو ڪونه هئس. سندس والد صاحب مون کي چيو ته ”زال ذات کان سواءِ گهر ڪهڙو؟ تنهنجو دوست آهي چئينس ته شادي ڪري.“ مون اٽلو کيس چيو ته ”چاچا تون شادي ڪر!“ هو ڪو اهڙي آڇ لاءِ سيڙيو ويٺو هئو. هڪدم چيائين ”ته پوءِ چئه نه پنهنجي دوست کي ته منهنجي شادي ڪرائي!“ ڪٽپر کي چيم. هن کي به رونشو لڳو. سو ان مهل ئي پيءُ کي چيائين ته، ”ابا شادي ڪر، سڱ ڳولهيون ٿا!“ پوڙهي چيو ته ”ڳولهڻ جي ضرورت ڪانهي، ڳوٺ ۾ فلاڻي مائي ڦلاتڻ ويٺي آهي ۽ راضي آهي!“ ڪٽپر چيو، ”مار! ابو ته اڳ ۾ ئي ڪم پختو ڪيون ويٺو آهي“، ائين پوڙهي جي لئه ٿي وئي ۽ شادي ڪري آيو. پٽ به ڄائس، ڪٽپر پيءَ جي ويڳي ماءُ جو ۽ ويڳي ڀاءُ جو تمام گهڻو خيال رکيو.