2
اسلام آباد جي عوامي مرڪز (فوڪ سينٽر) ۾ هڪ نوجوان، ذهين ۽ ترقي پسند جاکوڙي ماڻهو هوندو هو مسٽر جتوئي نالو وسري ويو اٿم. اتي هليو ويس، جتوئي صاحب ڪونه هو. هٿ جي هنر جون آرائشي شيون گهڻيئي پيون هيون پر انهن ۾ به هٻڪار - تڏهن اچي ها جڏهن جتوئي صاحب جهڙو ماڻهو موجود هجي ها. هي نسورو سچ اٿئو ته بيجان شيون به ڳالهائين ٿيون. جڏهن ڪو کين سمجهڻ وارو قدردان حاضر هجي ٿو، شيون نه ڳالهائن ته باقي ڪهڙو مزو، کاڌو اهو جو پاڻ چوي ته مونکي کائو!
اٻاڻڪو ٿي موٽي اچي هوٽل جي ڪمري ۾ ويٺس. مان طبيعتاََ عيش پسند ناهيان جو هرو ڀرو ٺينگ ٽپا ڏيندو وتان. نه ته آساني سان ڪوهه مري وڃي، ٻيو نه ته ديدار بازي جا ڍئو ڪري اچجن ها. پر مون ۾ اها لڇ ئي ڪانهي. دوستن سان به جيسين ساڳي سطح يا هڪجهڙائي واري اڏام (wave length) تي نٿو پهچجي، تيسين تسڪين نٿي ٿئي ۽ پياس نٿي ٻجهي. اهڙي اڪيلائي واري هٻس ۾ سرڪار مير علي احمد خان ٽالپر، ڊفينس منسٽر کي فون ڪيم، جنهن هڪدم ڪرم ڪري سرڪاري گاڏي موڪلي، جي ايڇ ڪيو ۾ گهرائي ورتم. سندس باغ و بهار شخصيت ۽ گفتار جي هٻڪار ۾، منهنجا نراسائي جا سڀ غبار گهڙيءَ ۾ غائب ٿي ويا. سندن ملاقات جو اڳواٽ ذڪر ڪري چڪو آهيان.
اسلام آباد ۾ گهڻائي وڏا آفيسر واقف هئم، پر سڀئي جهڙا ڪل جا بوتا. اهڙن بيجان بوتن وٽ ويٺي جيڪي سو بوجهه ڀاري ٿئي ها، لهي ڪونه ها. اٿنديئي پڇندا ته ڪيئن آيو آهين؟ يعني ڪهڙو ڪم اٿئي؟ اها ته جهڙوڪر بيعزتي ٻيو ڇا. يارن سان ملبو آهي چار ٽهڪ ڏيڻ لاءِ ۽ حالي احوالي ٿيڻ لاءِ نه کين استعمال ڪرڻ لاءِ. اهڙن ڪل جي گهوڙن کان ڀينگ ڀلي! ها، ڊاڪٽر افغان مڙس ماڻهو هو، دلير، دبنگ ۽ پيار جو ڀنڊار. آئي ويل ڪم اچڻ وارو هر ڪو غريب غربو، واقف اڻواقف وٽس حجت ڪري هليو ويندو هو ته ڊاڪٽر افغان ڪم جي پٺيان مڇڏو ٿي لڳندو، جيسين ڪم نه ٿئي تيسين ڊاڪٽر صاحب جو سک ڦٽي پوندو هو. مان شايد اڳيئي سندس ڪجهه واقعا ٻڌائي چڪو آهيان، جڏهن مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي جو وائس چانسلر هو ته هڪ فلسطيني شاگرد کي موچڙا هڻي مارون ڪڍي پڙهڻ تي مجبور ڪيائين. سندس شڪايتن تي جڏهن فلسطين جو نمائندو سفير ان ڇوڪري کي فلسطين واپس ڪرڻ لاءِ وٺڻ آيو ته ڊاڪٽر صاحب ان شاگرد جي ٻانهن ڏيڻ کان انڪار ڪيو، بلڪه سفير سان به اٽڪي پيو. چيائين ته ”مائٽن موڪليو آهيس انجنيئر ٿيڻ لاءِ ۽ مان ائين ڇڏي ڏيانس؟“ چي ”انجنيئر بڻائي پوءِ موڪليندو سانس، ائين نه ڇڏيندو سانس!“ ان شاگرد کي گهرائي، سفير جي روبرو ڇنڊ به ڪڍيائينس ته پاٻوهه ۽ پيار سان به سمجهايائينس ته، ”يار ڏس، تنهنجي ملڪ ۾ ڪيڏا ويل پيا وهايا وڃن، قتلام ۽ لڙائي لڳي پيئي آهي، تنهنجي ملڪ کي انجنيئر ۽ ڊاڪٽر گهرجن، تون آهين جو ڦڏي بازي ڪندو اچين. مان توکي موچڙا هڻي به انجنيئر بڻائيندس. ائين ڪونه ڇڏيندس!“ سفير توڙي شاگرد ڏاڍو متاثر ٿيا ته هي ڪهڙو نه عجيب استاد ۽ انسان آهي. نيٺ ڊاڪٽر افعان ان کي انجنيئر بڻائي ڇڏيو. اهڙا استاد ۽ اهڙا ماڻهو به ناپيد ٿيندا وڃن. اڄ آهي ڪو اهڙو هڪڙو استاد.
بابا مرحوم، علي خان ابڙي هڪ مثالي استاد جي باري ۾ ڪتاب لکيو هو، پيسٽالازي، گهڻن ان ڪتاب جو نالو به نه ٻڌو هوندو. سنڌي ادبي بورڊ ۽ سنڌ الاجي به ور ور ڪري ساڳيا ڪتاب، محض ڪنهن شخصيت کي خوش ڪرڻ لاءِ پيا ڇپائيندا. باقي هڪڙو ڪارآمد ۽ ضروري ڪتاب ڇپائڻ جو خيال ڪڏهن به سندن مٿي ۾ ڪونه آيو هوندو. مان ميمبر هئس. ٻنهي ادارن جو، پر مان پاڻ ڪيئن چوان ته منهنجي بابي جو ڪتاب ڇپايو.
اسان اهڙا حضور شرم! اڄڪلهه جا اديب ته اهڙو جارحاڻو انداز ٿا رکن جو خطن پٺيان خط، شڪايتون، اخبارن ۾ ليک، ٻولڻيءَ (ٽيليفون) تي ٻڙڪاٽ ته ”منهنجو ڪتاب ڇپايو!“
ڊاڪٽر عبدالقدير خان افغان، الله جنت ۾ جايون ڏيس، شينهن مڙس هئو ۽ شينهن بڻيو ويٺو هو. فيڊرل سيڪريٽري هو سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جو، پر هئو سڀني تي حاوي، ڪنهن به کاتي (ڊپارٽمينٽ) ۾ ڪم هجي ته ڊاڪٽر صاحب کي چئي ڏسو. اصل پاڻ، پنهنجي سر وڃي، ڪم وٺي ايندو، سنڌي ماڻهن جو ته ڀرجهلو هو پر ٻيا مانڊڻي وارا، گاڏڙا گهلڻ وارا، پٽيوالا، ڪلارڪ، پنجابي پـٺاڻ، سواتي، گلگتي توڙي بلوچ بروهي پنهنجو ڏکڙو کڻي وٽس ويندا هئا ته ڊاڪٽر افغان کي جهڙوڪر چوچڙي لڳي ويندي هئي (بئٽري چارج ٿي ويندي هئي). پنهنجي ڪار ۾ چڙهي هڪڙي هنڌان ٻئي هنڌ پيو هلندو هو. پوليس وارن وٽ به لنگهي ويندو هو ۽ غريب غربي جو ڪم ڪري پوءِ موٽندو هو.
جنرل ضياءَ تائين اهي چُرچون (رپورٽون) پهتيون ته ان کيس فيڊرل سيڪريٽري جي اهم عهدي تان هٽائي پاسيرو هنڌ (سائيڊ پوسٽ) فيڊرل سروس ٽربيونل جو ميمبر ڪري رکيو. ڊاڪٽر صاحب کي ڏکيو ته لڳو پر سندس عهدي ۽ پگهار (گريڊ) ۾ فرق ڪونه پيو. جيڪي سو سندس هلندي پڄندي وڌي وئي. ڀلا هر کاتي جا ڪيس وٽس، يار ويس ۽ هڏ ڏوکي ته هو. پوليس جا ڍِنگ آفيسر، واپڊا، ٽيليفون، اندروني ۽ خارجي کاتي جا عملدار، ريلوي وغيره سڀ هن عدالت جي لپيٽ (جورسڊڪشن) ۾ اچي ٿي ويا. ڪمشنر، آءِ جي پوليس، ڊائريڪٽر جنرل واپڊا، ٽيليفون، ريلوي، عمارات ۽ رستا، قديم آثار ڪوٽ قلعا، سڀ ڪجهه اسانجي نوڪري معاملات واري عدالت جي وڪڙ ۾ هئا. ڊاڪٽر صاحب ۽ مان هونئن ته ڪاليجي دور ۾ به گڏ هئاسين پر ساڻس ويجهڙائپ نوڪري واري دور ۾ ٿي. هڪڙي پاسي اسين ٻه سنڌي ميمبر ٻئي پاسي چوڌري نذير ۽ چيئرمين جسٽس دائود، چوڌري نذير جيتوڻيڪ ڀلو ماڻهو، نيڪ نمازي، ايماندار ۽ قابل تڏهن به دل ۾ گدڙ هئس. مرحوم ۾ اها وڏ هئي جو هڪ ته پاڻ کي نهايت قابل ۽ پارسا سمجهندو هو ٻيو ته اسان ٻنهي خلاف جسٽس دائود سان ٻٽ هئو جيتوڻيڪ پاڻ ٺيٺ ملان ۽ جسٽس دائود دهريو هئو.
مونکي، سراج ميمڻ ۽ نثار ميمڻ کي سنڌ جي گورنر، جنرل عباسي صاحب، سنڌ يونيورسٽي جي مجلس عامله (سينڊيڪيٽ) تي سرڪاري ميمبر ڪري رکيو، معمولي ڳالهه هئي پر فرض ادائي خاطر ۽ شيخ اياز سان ملڻ سانگي ويندا هئاسون. ميمبر صاحب، جيڪي گهڻو ڪري معزز پروفيسر صاحب هئا، انهن جي ڪارڪردگي بددليو ڪري وڌو. وڃڻ تي دل نه ڪڍندي هئي. هيڏو وڏو تعليمي ۽ تدريسي ادارو تنهن ۾ استادن جي ڄنڊا پٽ لڳي پئي هوندي هئي. رڳو هئي سرخرو ٿيڻ جي تمنا ۽ معمولي شخصي فائدا وٺڻ ۽ پنهنجن کي نوازڻ، معاملا وري ڪهڙا! ريزڪي موڪل، غير حاضري جي معافي، ڪوارٽر يا بنگلي جي مرمت، دروازي جو بلٽ ٽٽل آهي. سو نئون پوي، اليڪٽرڪ جو بل، پگهار ۾ واڌارو وغيره وغيره،
صبوح کان شام تائين اها جهڳ جهڳ ڪري وري هيڏو سارو لمبو سفر ڪري رات جو ڪراچي گهر پهچبو هو. اسين ته اچڻ وڃڻ ۽ کاڌي پيتي جو بل جيڪو پنج ڇهه سئو روپيا ٿيندو هو سو به ڪونه وٺندا هئاسون. مان ته چوندو هئس ته سرڪاري گاڏي ۾ آيو آهيان يا سراج کنيو آهي (لفٽ ڏني آهي) ماني يونيورسٽي کارائي آهي. سو بل تي کڻي منڌيئڙو گهمائيندو هئس، ڊائريڪٽر فنانس (ماليات) هڪ خواجو هوندو هو سو چوندو هو ته جمال صاحب ائين نه ڪريو، دستخط ڪري لکي ڇڏيو ته غريب ڇوڪرن جي امدادي فنڊ ۾ رقم جمع ڪرائي وڃي. پر مونکي ڪهڙي خاطري ته ائين ٿيندو سو هڪ دفعو به سندس صلاح نه ورتم. جڏهن خانگي گاڏي ۾ پنهنجو پئٽرول وجهائي ايندو هئس، تڏهن پئسا وٺندو هئس. مئڊم فهميده حسين ته اهي پئسا به نه وٺندي هئي، جڏهن سنڌي ادبي بورڊ جي ميمبر هئي.
پروفيسر صاحب وري اهڙا ننڍڙي ميڄالي وارا ماڻهو جو ڪڏهن ڪڏهن چئي ڏيندا هئا ته هي ڪراچي جا صاحب ته رڳو پئسا وٺڻ ۽ هوا خوري ڪرڻ لاءِ گهمڻ ٿا اچن. اسان پنهنجي حياتيءَ جون تمام قيمتي گهڙيون سيڙائي اچون ٿا، اهو احساس ئي ڪونه اٿن نه ته اسان کي ڪهڙي پئي آهي جو ٻار ٻچا، گهر جو سڪون ۽ نهايت اهم ڪار ڪم ڇڏي، سيڙجي سفر ڪري حيدرآباد وڃون ۽ ڏينهن وچ ۾ موٽون. سنڌ اسيمبليءَ جي اسپيڪر جناب غوث بخش مهر سنڌ اسيمبليءَ جي گولڊن جوبلي (پنجاهه ساله جشن) ملهائڻ لاءِ هڪ ڪميٽي ٺاهي. ان ۾ مان به هئس. اسپيڪر صاحب کي چيم ته سرڪاري طرح گزيٽ ۾ اعلان نامو (نوٽيفڪيشن) ڪڍي ته سرڪاري طرح سان ميمبر اچن ۽ خرچ پکو وٺن ته انڪار ڪيائين. مون چيومانس ته ”سائين اسان ڪراچي وارن کي کڻي ڇڏيو پر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جهڙو ماڻهو جو پنهنجي حياتيءَ جون جيڪي تمام قيمتي گهڙيون اسان لاءِ وقف ٿو ڪري ان جو ته ڪو ملهه ئي ناهي“ ته به انڪار ڪيائين. چي ”ڊاڪٽر صاحب ته ڪونه ٿو چئي!“ ڊاڪٽر صاحب ويٺو هو، ڀلا هو ڇا چوي. قدر ڪرڻ وارا ته ٻيا هوندا آهن. پاڻ ته ڍنڍورو ڪونه ڏبو.
ڊاڪٽر صاحب ته تمام وڏو (عظيم) ماڻهو آهي پر اسين معمولي ماڻهو جيڪي زندگي جون آخري گهڙيون ڳڻي رهيا آهيون تن کي به جهڙوڪر حرص ۽ حسد ٿي پيو آهي ته باقي ڏينهڙا ڪنهن ڪارائتي ڪارج ۾ گذارجن. اجايو نه وڃائجن. ڪو ڪتاب ڏسون ٿا ته هٿ ٿا هڻون ته گهوڙا! هي ڪونه پڙهيوسين، جيڪر پڙهي وٺجي. ڪا غلط ڳالهه يا راءِ پڙهجي ٿي ته ڀانئجي ٿي ته وٺ ڪري ڪجهه لکي وٺجي. هٻڇ ٿي پئي آهي لکڻ ۽ پڙهڻ جي. بيماري ۽ پيرسني مترڪو کنيون، روڪ بڻيون بيٺيون آهن. مان ته ڪنهن علمي گڏجاڻي (سيمينار) ۾ به ڪونه وڃان. جيتوڻيڪ عزت بخشي چيئرمين يا مهمان خصوصي ڪري گهرائن، ڀلا حياتيءَ جي باقي محدود ڏينهن مان سڄو سارو هڪڙو ڏينهن ڇو وڃائجي. ٽي وي وارا به ڏهه دفعا سڏيندا ته ڪونه ويندس باقي ڪو واقفڪار پروڊيوسر يا عبدالڪريم بلوچ جهڙو پيارو ماڻهو زور ڀريندو ته ڪنڌ ڪڍائي نه سگهندس. سو به انهيءَ شرط تي ته مون کي ڏهن پندرهن منٽن ۾ فارغ ڪندا. ڪن ماڻهن کي اها ڳالهه به نٿي وڻي. چي ”پوڙهو پيرسن، اڇي ڏاڙهي، زبان ۾ هٽڪ، هلي به ڪونه سگهي ته به ڀڳو بيٺو آ ٽي وي تي!“ ڏسو نه ته قيمت به ڪونه، قد به ڪونه، الٽو الزام به مٿان. اياز جي لکڻ تي بندش منهنجي ڳالهائڻ تي بندش!
اهڙا ننڍڙي ميڄالي وارا ماڻهو يونيورسٽي جي سينڊيڪيٽ ۾ به ويـٺا هئا. پاڻ رڳو ڳالهائيندا هئا شخصي فائدن يا ڏيکاءَ لاءِ. سڄو ڏينهن چچون مچون ماري جک هڻي، شام جو اٿندا هئاسون بنا ڪنهن سود مند ڪم جي. مون ته رٿ رکي ته اهڙا خسيس ۽ معمولي معاملا وائيس چانسلر پاڻ نمٽائي ۽ سينڊيڪيٽ ۾ صرف منظوري لاءِ پيش ڪري. رباني منهنجي رٿ جي تائيد ڪئي پر جسٽس چنا انهي بنياد تي مخالفت ڪئي ته ڪارروائي جي ضابطن (rules) موجب اهي اختيار سينڊيڪيٽ جا آهن. مون وري چيو ته سينڊيڪيٽ پاڻ اهي اختيار منتقل ڪري وائيس چانسلر کي ڏئي، پر اختيار استعمال ڪرڻ جو چسڪو، ڪو اهڙو آهي جو جسٽس چنا، منهنجي ڳالهه کي گول ڪري ويو.
ٻي به ڳالهه ڪندو هلان ته اختيارن جو چسڪو اهڙو ٿو وڻي جو ڳچيءَ جو ڳٽ ٿي پوي ته به دل نه چوندي ته لاهي ڦٽي ڪجي. مان جڏهن هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته عادت موجب هڪ به فائيل التوا ۾ (pending) نه رکندو هئس. انهي ڪري پنجاهه سٺ فائيل روزانو چيف جسٽس ڏانهن موڪليندو هئس. چيف جسٽس هو جسٽس عبدالحئي قريشي جهڙو قابل ۽ تيز فهم ماڻهو جيڪو هاءِ ڪورٽ ۾ دليل ٻڌي اتي جو اتي فتويٰ لکرائي ڇڏيندو هو. اهڙو مصروف ماڻهو ساٺيڪو کن فائيل وڃنس ته هڪ هڪ فائيل پڙهي هر فائيل تي پنهنجو اهڙو فيصلو لکندو هو جو اسين حيران ٿي ويندا هئاسون ته اهڙو صحيح ويچار نه آفيس سپرنٽينڊنٽ کي آيو، نه ڊپٽي رجسٽرار کي نه رجسٽرار کي.
هوڏانهن جسٽس نعيم الدين آيو ته ويهارو کن فائيل روزانو واپس ڪندو هو ته ”سمجهايو“ discuss مان به سڙي پڄري اهڙا چاليهه کن فائيل گڏ ڪري وٽس ويندو هئس ته ”سائين هاڻي پڇو!“ چوندو هو ”ڇا ڪجي؟“ مان جواب ڏيندو هئس ته ”ييس يا نو“ (هاڪار يا انڪار) ڪلارڪ پٽيوالي يا ڪنهن سب جج جي موڪل جي درخواست تي ٻيو ڇا بحث ڪبو؟ پوءِ جسٽس نعيم الدين صاحب اڌ ڪلاڪ کن اسلام تي ليڪچر ڏيندو هو ۽ مان دل ۾ درود شريف پڙهڻ شروع ڪندو هئس. جڏهن ليڪچر ڏئي پورو ڪندو هو ته وري پڇندو هو ته ”ڀلا ڇا ڪجي؟“ـ ”سائين نو! ڪري ڇڏيو، وقت اڳ ئي گذري ويو آهي، هو يا ته موڪل کائي آيو هوندو يا ويو ئي ڪونه هوندو.“ پوءِ چوندو هو ”ٺيڪ آ بس، فائل رکي ڇڏ!“ فائيل رکي ڇڏڻ کان مون کي هئي چڙ سو پاڻ لکي ڇڏيندو هئس”مدي خارج“ (infructuous).
جسٽس قريشي نهايت قابل ماڻهو هو، هر هڪ فائيل پنهنجي منفرد انداز ۾ نيڪال (dispose) ڪري ڇڏيندو هو. پر هڪ ڏينهن بيزار ٿيندي مون کي چيائين ته ”مسٽر ابڙا مون کي ٻيا به ڪم ڪرڻا آهن يا رڳو فائيل ڏسڻا آهن!“ مون چيو ”سائين معاملو سؤلو آهي. اختيار ورهائي ڇڏيو مثلا موڪل جون درخواستون ۽ معمولي فائيل سينيئر جج صاحب نيڪال ڪري باقي خاص خاص فائيل چيف جج ڏي اچن!“ ته چيائين ”مسٽر ابڙا تنهنجو مطلب آهي ته پنهنجا اختيار ٻين کي سونپي ڇڏيان؟“ مان معمولي آفيسر ”ساري، يوئر لارڊشپ“ چئي وٽانئس اٿي آيس. اهو آهي اختيارن جو چسڪو!
چوندا آهن ته ”غريب پڙهيو، ملڪ اڙيو“ اهو اکئين ويٺا ڏسون. هڪ معمولي سپاهي جي ٽيڙي ڏسڻ وٽان آهي. ڪلارڪ به چوندو ته ”اڙي ڪو پڻهين جو نوڪر آهيان ڇا؟“ ٻيا ته ٺهيو مسافر بس جو ڪنڊيڪٽر به چوندو ”اڙي ڄٽ ڪڏهن ههڙي بس ۾ ويٺو به آهين؟“ شل نه ڪنهن کي ڪو پد ملي وڃي، مڙس ڦونڊ ۾ آپي کان ٻاهر پيو ويندو. ٻيا ته ٺهيو، عوامي نمائندا، اسيمبلي ميمبر، معزز، سي به چوندا ته اسين وي آءِ پي! ايس پي ۽ ڊي سي به اسان جو سلامي ٿئي. ڀائي!توهين خلق خدا جا خدمتگار، هيٺاهين وٺو، هٿ جوڙ جي واٽ وٺو، راڄائتا ٿيو. اختيارن ۾ ته ڪي ڪين آهي. اصل ڳالهه آهي ته ماڻهن جا مسئلا ڪيئن حل ٿين. ملڪ تان ڏرت ڪيئن ٽري. اهڙو اونو اٿن ڪو نه. افعال وري اهڙا جو کين هٿيارن جا ليسن يا نوڪري ڏيڻ لاءِ سفارش جا اختيار ڏنا ويا ته اهڙي سفارش لاءِ به خلق خدا جي کان پئسا ورتائون. هي ته ٿي سڌي سنئين رشوت ٻيو ڇا. پوليس وارن ۽ ٽنڊيلن کان به چڙهي ويا. پوءِ به منافقي واري هاءِ گهوڙا ته ڪامورا رشوتي آهن، ملڪ ڀيلي ڇڏيائون. ٻيلي، گهٽايو ته توهان به ڪونه! ڪامورو ته ٿيو توڙئون بڇڙو، توهان ته خانداني ماڻهو هئا. توهان ڇو منهن ڪارو ڪيو؟
اصل ڳالهه هئي يونيورسٽي سينڊيڪيٽ جي ۽ وڃي ڳڙو ٽٽو اسيمبليءَ جي معزز ميمبر صاحبن تي. مٿي عرض ڪري آيو آهيان ته پروفيسر صاحب رڳو شخصي فائدن لاءِ وڙهندا جهڙندا هئا. هڪ صاحب ته مطالبو ڪيو ته ڊي سي ڊپٽي ڪمشنر اسان کان گهٽ گريڊ جو آهي ته به کيس ڪار، ٽيليفون گهر توڙي آفيس ۾ ٿڌڪارو (ايئرڪنڊيشنر) مليل آهي سو اسان کي به ڪار، ٽيليفون ۽ ٿڌڪارو ملي. مون ٽوڪ مان چيو ته برفارو (ريفريجريٽر) به ملڻ کپي. کين سمجهايم ته اهي سهوليتون، ڊيوٽي (فرائض) جي نوعيت تي مدار رکن ٿيون. ڊي سي چوويهه ڪلاڪ ڊيوٽي تي آهي ۽ گشتي آفيسر (فيلڊ آفيسر) آهي ۽ ضلعي جو انتظامي سربراهه آهي ان ڪري کيس اهي سهوليتون مليل آهن. مثال ڏنم ته ڊي سي ارڙهين گريڊ جو آفيسر آهي ۽ سيشن جج اڻويهين گريڊ جو ته به کيس نه ڪار آهي، نه ٽيليفون، نه ٿڌڪارو، تڏهن به جهڳ جهڳ هلندي آئي. اتفاق سان مرحوم ڊاڪٽر ايم اي قاضي به ويٺو هو، جيڪو خود تعليمي ماهر وڏو دانا، ۽ سندن لڏي جو ماڻهو هو پوءِ جو قاضي صاحب وٺ ڪين سا خدا ڪري ۽ بندو سهي!
چيائين ته ڪهڙا استاد ٿيا آهيو ۽ ڪهڙي اعليٰ علمي اداري ۾ ويٺا آهيو ۽ رڳو پيا ٿا ترقي (پروموشن)، موڪلن، شخصي سهوليتن ۽ گهرن جي مرمت جون ڳالهيون ڪيو. ڪا علم، تدريسي عمل، ڪتابن ۽ نئين علمي ۽ تدريسي کوجنائن جي ڳالهه ڪيو. نئين علمي نصاب جي ڳالهه ڪيو. خرچ گهٽائڻ، نوان فنڊ حاصل ڪرڻ ۽ شاگردن ۽ استادن جي اعليٰ ڪردار ۽ سکيا جي ڳالهه ڪيو. توهان ته رڳو اٽي تي چٽي آهيو، ڪار، ٽيليفون ۽ ٿڌوڪارو ڪونه ملندا. مان چئي ٿو ڇڏيان. قاضي صاحب يونيورسٽي گرانٽس ڪميشن جو چيئرمين هئو. ان ڪري بيڌڙڪ ۽ بيپرواهيءَ سان صاف گو لهجي ۾ پئي ڳالهايائين سندس ڳالهه هر ڪنهن ڌيانس سان پي ٻڌي ۽ هنڊائي ڪڇڻ جي همت ڪنهن کي به ڪانه ٿي. اسين (مان سراج ۽ نثار) به اهڙيون ڳالهيون ڪري سگهياسون ٿي پر مخالفت به ٿئي ها ۽ وزن ۽ اثر به ڪونه ٿئي ها. انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته لفظن کي وزن، چوڻ واري ماڻهو جي ڪري ملندو آهي، سورنهن آنا سچ!
ڳالهه اصل ۾ سينڊيڪيٽ ۽ سنڊيڪيٽ جي معاملن جي ڪونه هئي پر منهنجي ميمبري بابت هئي جنهن جا فائدا مون کي اسلام آباد ۾ نوڪريءَ بعد معلوم ٿيا. سينڊيڪيٽ جي ميٽنگ جي صدقي چار ڏينهن سرڪاري خرچ تي ڪراچي اچي ٻارن ٻچن سان ملڻ جو موقعو ملندو هو. مان ۽ منهنجي مرحوم گهر واريءَ لاءِ اها ڳالهه خدائي نعمت کان گهٽ ڪانه هئي پر پنجابي صاحب جسٽس دائود ۽ چوڌري نذير اهو سهي نه سگهيا. اسٽيبلشمينٽ ڊويزن کي لکي موڪليائون ته ”فلاڻي قانوني هيٺ ڪوبه سرڪاري آفيسر ٻه نفعي بخش نوڪريون نٿو ڪري سگهي!“ هنن صاحبن به اکيون ٻوٽي کڻي آرڊر ڪڍيو ته يا ته مان ٽربيونل جو ميمبر رهان يا سينڊيڪيٽ جو ڇاڪاڻ ته ٻن هنڌن تي ڪم ڪرڻ غيرقانوني عمل ٿيندو.
مون کي سخت ڪاوڙ لڳي ۽ جسٽس دائود کي وڃي چيم ته ”مان جنرل عباسي گورنر کي لکي ٿو موڪليان ته هن مون کي سينڊيڪيٽ جو ميمبر مقرر ڪري غيرقانوني ڪم ڪيو آهي سو ان کي رد ڪري يا فيڊرل گورنمينٽ سان ڳالهائي (لکپڙهه ڪري).“ جسٽس دائود جو محض ڪئپٽن هو سو ٿٿان ڦٿان ٿي ويو. چي مون کي اها خبر ڪانه هئي ته ڪو جنرل صاحب اهڙو آرڊر ڪيو آهي. مون پنهنجي آفيس ۾ اچي اسٽئبلشمينٽ سيڪريٽري جي نالي هڪ ليٽر ٽائيپ ڪرايو خبر هڪدم جسٽس دائود تائين پهچي وئي. مون سان اچي ائڊمنسٽريٽو آفيسر مسٽر اعجاز مليو. ڀلو ماڻهو هو. چيائين ”سر اهو ليٽر نه موڪليو؟“ـ ”سبب؟“ چي ”بس منهنجو عرض مڃو!“ ڊاڪٽر افغان سان ته روز ملندو هئس سو اتي ان وٽ ويس ۽ سموري ڳالهه ڪئي مانس ان به چيو ”اهو ليٽر نه موڪل!“ چي هتي سڀ دلا سندن ماڻهو ويٺا آهن اجايو گهاٽي ۾ پوندين ساڻس به بلڪل ساڳي ويڌن ٿي هئي. مون کڻي ماٺ ڪئي.
ڊاڪٽر صاحب کي جيڪو ماڻهو نه وڻندو هو ان لاءِ سندس پسنديده لفظ هوندو هو ”دلو!“ سنڌيءَ ۾ دلو دلال کي يا ڀڙوي کي به چوندا آهن. سنڌي ماڻهن جون ڀيڙون جي روزانو ڊاڪٽر صاحب وٽ ڪم ڪار سانگي اينديون هيون، سا ڳالهه به اسان جا معزز ڀائر (جج صاحب هڪٻئي کي ائين سڏيندا آهن) اصل سهي نه سگهيا، چوڌري نذير خود مون سان شڪايت ڪئي ته ”ڊاڪٽر افغان سرڪاري ڪم ڪونه ٿو ڪري، بلڪه سرڪاري خرچ، سرڪاري ٽيليفون ۽ سرڪاري گاڏي، غير سرڪاري ماڻهن جي ڪمن ڪارين لاءِ استعمال ٿو ڪري!“ انهن وڏن ڀائرن جون پاڙون ڏاڍيون پکڙيل آهن. سو پريزيڊنٽ جنرل ضياءَ تائين اها ڳالهه پهچايائون ته ”ڊاڪٽر افغان سياسي ڏڦيڙ ڦهلائي سنڌي ماڻهن کي پيو گڏ ڪري!“ جنرل صاحب به ڪنن جو ڪچو يا ڪو ٻيو سبب، سو ٺڪاءُ ڪري ڊاڪٽر افغان جهڙي ڀلوڙ ماڻهو ۽ قابل آفيسر کي نوڪريءَ مان ئي ڪڍي ڇڏيائين. اسلام آباد ۾ سڄي آفيسر برادري ۾ چوٻول ۽ ڦڙڦوٽ پئجي وئي. سنڌي آفيسرن ۾ ته ڏاڍو تاءُ هو ۽ ڪو اهڙو ٺهراءُ به پاس ڪيائون
جنرل ضياءُ ڪامورا شاهي جو گهڻو خيال رکندو هو. هر ڊڪٽيٽر، پوليس ۽ ڪامورا شاهي تي ڀاڙيندو آهي سو هڪ ڏينهن مان به ڊاڪٽر صاحب وٽ ويٺو هئس ته کيس پريزيڊنٽ هائوس مان فون آيو ته پريزيڊنٽ صاحب جو ملٽري سيڪريٽري ساڻس ڳالهائيندو ملٽري سيڪريٽري چيس ته سڀاڻي فلاڻي وقت پريزيڊنٽ صاحب توکي ملاقات جو وقت ڏنو آهي. ڊاڪٽر صاحب ”اوڪي (ٺيڪ) چئي فون ٺڙاڪ ڪري رکي ڇڏي.“ پڇڻ تي ٻڌايائين ته سڀاڻي پريزيڊنٽ ملاقات لاءِ گهرايو آهي. مون خوش ٿي چيو مانس ته ”ڊاڪٽر صاحب اهو ته ڏاڍو سٺو ٿيو!“ ته مون ڏي هٿ سڌو ڪري چيائين ته ”مان انهي دلي سان ڪونه ملندس!“ ڊاڪٽر صاحب فقير منش ماڻهو، پئسو ٺهيس ڪونه، مسواڙي جاءِ، ٻه نياڻيون پنڊيءَ ۾ ڊاڪٽري پيون پڙهنس، سرڪاري گاڏي به ڦرجي ويس، پر خوددار ايڏو جو چوي ته انهي دلي سان مان ڪونه ملندس. سائين ميان منظور جي به لاهور مان فون آيس ته ”مان ٿو اچي پريزيڊنٽ کي چوان!“ انهيءَ کي به جهليائين اتي مون چيو مانس ته ”ڊاڪٽر صاحب تون کڻي پريزيڊنٽ سان نه مل. پر سائين کي ڇو ٿو جهلين؟“ ته ڪمال عقيدت سان چيائين ته ”جنهن دلي سان مان نٿو ملان ان سان وري سائين جهڙو ماڻهو(بزرگ) ڪيئن ملندو!“ ايڏو خوددار ۽ خود اعتماد ماڻهو، مون شيخ اياز ۾ به نه ڏٺو.
ڊاڪٽر صاحب قرضن تي هڪ ڪوسٽر (مسافر ڪوچ) ورتو جو پنڊيءَ کان پشاور هلائڻ لڳو ۽ ساڳئي شان ۽ دٻدٻي سان اسلام آباد ۾ رهيو پيو هئو. سچ چوندا آهن ته الله انهن جي مدد ٿو ڪري جي پنهنجي مدد پاڻ ٿا ڪن.
پنهنجي مدد پاڻ تان ياد پيم ته ڳالهه پي ڪيم آفتاب ۽ شڪيل جي والد صاحب حاجي فضل الرحمان جي. حاجي صاحب ڪرڙوڍ، سفيد ڏاڙهي، بدن ۾ جانٺو، اکين ۾ شرارتي مرڪ، عاشق مزاج ۽ حسن پرست هڪ عمر چڙهيل ڪشميري مهاجر هئو. پر جوش، جذبو، محنت، مشقت سندس جند ۾ ڀرپور هئي توڪل ۽ همت به. ڪک مان لک ڪري ڇڏيائين. ننڍي پٽ شڪيل جي نالي (جنهن پنڊي ۾ منهنجي ايڏي مهمان نوازي ڪئي جو وساري نٿي وسري) هوائي جهاز سروس جي بادشاهت (ڪنگڊم) قائم ڪري ڇڏيائين. شروعات ائين ڪيائين جو 1965ع جي لڙائي ۾ پاڪستان، انڊيا جي ريلوي اسٽيشن مونابائو تي قبضو ڪيو ۽ انڊيا جي ٽئنڪ به پڪڙيائون. حاجي فضل الرحمان اسپيشل ريل گاڏي سرڪار کان وٺي حيدرآباد کان مونابائو تائين تفريحي سفر ڪرائڻ جو اشتهار ڏنو.
سرڪار مير علي مدد خان چوي ته ضرور هلبو. غلام النبي سومرو به مير صاحب سان ها! ۾ ها! ملائڻ وارو. مون ڪجهه آناڪاني ڪئي پر مير صاحب جو شاهاڻو خون سو ويٽو پاور (يڪطرفو اختيار) هلائي چيائين ته ”جمال صاحب، فتح ڪيل سرزمين تي پير گهمائڻ وڏو اعزاز آهي، هلبو ضرور!“ سيڪنڊ ڪلاس جون ٽي ٽڪيٽون وٺي ڇڏيائون. مير صاحب فرمايو ته سفر ۾ هروڀرو به بک لڳندي آهي ۽ چاٻو ڪرڻ تي دل ٿيندي آهي. ماني ته ريل ۾ ملندي پر پنهنجي شيءِ کڻڻ ضروري آهي. مير صاحب چيو ته برياني پاڻ تيار ڪرائي ايندو. غلام النبي کان پڇيائين ”گل ڀاءُ تون ڇا آڻيندين؟“ گل چيو ”فروٽ!“ غلام النبي گهر واري کان ڪن هڻڻدو هئو، کانئس محنت ڪرائي ڪجهه پچرائي ها ته ڪجهه ست سريون ٻڌڻيون پونس ها. سياڻو ڪانءَ ته هئو، سو فروٽ چئي جند ڇڏائي ويو. مير صاحب ”ٺيڪ!“ چئي مون ڏانهن ڏٺو، مون چيو سرڪار ”مان مٺيون ٽڪيون پچرائي ايندس!“ مير صاحب واهه واهه ڪئي. اڳي اهو رواج هوندو هو ته سفر لاءِ مـٺيون ٽڪيون پچائي کڻبيون هيون. سوادي به ۽ غذائي طاقت به، خراب به نه ٿين ڀلي هفتا گذري وڃن. اسين ته اڃا به، عمري تي وڃون ته به مٺين ٽڪين جي هڙ ٻڌي کڻون. عمري جا پندرنهن ڏينهن هرڪو ساٿي، جنهن مهل دل ٿئيس يا بک لڳيس ته بنا پڇڻ جي مٺي ٽڪي ڪڍي کائي ڇڏي.
مقرر ڏينهن تي حيدرآباد کان راجا واري گاڏيءَ ۾ چڙهياسون. رونق لڳي پئي هئي، عورتون مرد توڙي ٻار چهه چهه لڳي پئي هئي ۽ سندن چهرا ٻهڪيا پي، حاجي فضل الرحمان هڪ هڪ گاڏي ۾ پاڻ چڙهي هر ڪنهن سان خوش خير عافيت ڪئي پي. اهو سندس حسن اخلاق چئون يا ڌنڌي جو گر. ٻئي ڳالهيون صحيح، هر اسٽيشن تي پاڻ لٿو ٿي ۽ خوش مزاجيءَ سان مسافرن جي سهوليت جو احوال به ٿي ورتائين ته چرچا ڀوڳ ڪري دل به ٿي ورتائين. ريل ۾ لائوڊ تي ميڊم نور جهان جا قومي نغما به وڄايا پي ويا، ”ميري ڍول سپاهيا ... اي پتر هٽان تي نهين وڪدي ... ڪرنيل ني جرنيل ني.“
جڏهن مونابائو ڀرسان ريل بيٺي ته ميڊم جا گانا ٻڌي فوجي سپاهي ڀٽن مان ۽ واري جي اوٽ مان اٿي بيٺا. سهڻا، ٺاهوڪا، خوش خوراڪ ۽ خوش لباس، مئڊم نورجهان جو گانو ٻڌي هڪ سپاهي مشڪندي چيو ته ”سالي، سانون مرواڪي ڇڊيگي“ يعني سالي اسان کي مارائي ڇڏيندي. مئڊم نوجهان جي گانن واقعي باهه لڳائي ڇڏي هئي جوش ۽ جذبا چوٽ تي هئا، هڪڙو شيخ اياز هئو جنهن پنهنجو هوش حواس درست رکيو.
هڪ فاتح فوجي کان پڇيوسين ته ”ڀلا ٻڌاءِ ته هندوستاني سپاهي ڪيئن هئا؟“ سڀني جي توقع خلاف جواب ڏنائين ته ”جي هو ڏاڍا بهادرهئا“ ماڻهو کانئس آڏا سوال ڪرڻ لڳا پر غلام النبي سومري پنهنجي منفرد سوچ موجب چيو ته ”بهادر ئي بهادر جو قدر ڪندا آهن!“ سڀ چپ ٿي ويا. اسين اسٽيشن تي وياسون، اسٽيشن جا فوٽو ڪڍراياسون، فتح ڪيل ٽئنڪ تي چڙهي فوٽو ڪڍياسون، اهڙا ۽ ٻيا ڪيئي ڍڳ فوٽن جا مون وٽ پيا آهن گهمي ڦري، ساڳئي ڏينهن شام جو ساڳي ريل ۾ حيدرآباد پهچي وياسون، ائين ڪئي ڪشمير والا صاحب پنهنجي ڌنڌي جي شروعات ڪئي ۽ ڏسندي ڏسندي سندن شاخون، حيدرآباد، ڪراچي، لاهور، پنڊي، پشاور ۽ ڪوئيٽا تائين ڦهلجي ويون.
خوش اخلاقي به ڌنڌي جو اهم جز آهي. شڪيل صاحب بنا چوڻ آکڻ جي منهنجي ايڏي خاطرداري ڪئي ۽ مدد به ڪئي صرف ان ڪري جو مان سندس وڏي ڀاءُ آفتاب جو دوست هئس، دوست به ڪهڙو، رڳو واقفڪار هئس، پنڊي اسلام آباد جي رهاڪن جي ڳالهه ڪندي هيڏي ڊيگهه ۾ پئجي ويس. چڱو ٿيو، ڊاڪٽر افغان جهڙي ڀلوڙ ماڻهو جو ذڪر ته ٿي ويو. ٻئي ڏينهن عين هوائي جهاز جي وقت تي بيئرو ڀڄندو آيو ۽ چيائين ته ”ٽئڪسي تيار آهي!“ چيومانس ته ”هوٽل جو بل ته ڏيو.“ چيائين ته ”شڪيل صاحب منع ڪري ڇڏي آهي!“ شڪيل صاحب پاڻ ڪونه آيو، فون ڪري موڪلايائين ۽ معذرت ڪيائين ته هو روبرو حاضر نه ٿي سگهيو. هيڏي فضيلت! ڏسو، روبرو انهيءَ ڪري نه آيو ته متان منهنجي اک لڄائي. ايئرپورٽ پهچي ٽئڪسي واري کان ڀاڙو پڇيم. ان به نه ورتو. پڇيو مانس ته ”ڳالهه ڇاهي؟“ چيائين ته ”صاحب هوٽل به شڪيل صاحب جي ۽ گاڏيون به سڀ شڪيل صاحب جون آهن جيئن حڪم ڪندو تيئن ڪنداسون!“ اهو بافضيلت همدرد، هڏڏوکي، پيارو ماڻهو، شڪيل صاحب اوچتو ئي اوچتو پنڊيءَ ۾ گذاري ويو، ڄڻ ته هيرو هليو ويو، فرشتو اڏامي ويو.
انهي سڀني ڀائرن کي سندن والد صاحب پاران هڪ ئي ستي پيل آهي. ڪڏ ڏئي ڪم ايندا، مون کي علاج خاطر لنڊن وڃڻو هئو مان ۽ منهنجي گهر واري لاءِ ٻه ٽڪيٽون کپنديون هيون ويزا وٺڻ لاءِ چاليهه هزار کن خرچ ڪري ٽڪيٽون وٺجن ۽ مٿان ويزا به نه ملي ته وڏو آزار ٿيو. آفتاب ڪشمير والا سان ڳالهه ڪيم. ان چيو ته ”جمال ڀائي مان هاڻي جدا ڪم ڪيان ٿو، ترڪي فضائي ڪمپني کولي اٿم پر ڪو مسئلو ناهي تون انٽرڪانٽينينٽل هوٽل ۾ شڪيل ايڪسپريس وارن وٽ هليو وڃ اتي منهنجو وڏو ڀاءُ آهي بيٺي پير ڪم ڪري ڏيندئي!“ چيومانس ته ”فون ڪري ڇڏينس“ هڪدم ڀاءُ کي فون ڪيائين ته ”ابڙو صاحب اچيئي ٿو لنڊن جون ٻه ڊمي (بيجان) ٽڪيٽون ٺاهي ڏينس.“ هن صاحب سان منهنجي واقفيت ڪانه هئي پر کِلي مرحبا ڪيائين. ٽڪيٽون اڳواٽ ٺاهيو ويٺو هو مون کي چيائين ته رڳو نالا ڀرڻا آهن سي ٻڌايو! مون پنهنجو ۽ گهر واريءَ جو نالو ٻڌايومانس ته نالا ڀري ٻه ٽڪيٽون کڻي منهنجي هٿ تي رکيائين بس ايتري پارت ڪيائين ته ”ويزا ملي وڃي ته اهي ٽڪيٽون واپس ڏئي وڃجانءِ!“ ايڏو اعتبار جوکم الڳ.