1
مون سان به هڪ اهڙو واقعو پيش آيو. 1963ع ۾ منهنجي گهر واري بيمار ٿي سو بنان موڪل جي سجاول مان سڌو حيدرآباد سول اسپتال ۾ اچي کيس داخل ڪرايم. سيشن جج هئو جسٽس نانا جو انتظامي معاملن ۾ تمام سخت هو. سو سول سرجن ڊاڪٽر ضحيٰ کي چيم ته کيس فون ڪري اطلاع ڏئي. پوءِ جسٽس نانا جتي به مونکي ملي ته منهنجي گهر واريءَ جي خير عافيت پڇي. ڏهن ٻارهن سالن کان پوءِ ڪراچيءَ ۾ مليم ته به پهريون سوال اهو پڇيائين ته ”تنهنجي گهر واري ڪيئن آهي؟“ مٿان پارت به ته ”سندس خيال رکجانءِ!“ اهڙا هئا پيارا ۽ وضعدار ماڻهو. هاڻي اهي به گم ٿيندا وڃن.
اصل ڳالھه آهي ته اهو ڪلچر ئي مفقود ٿيندو وڃي. هاڻي آهي رڳو پئسي جو ڪلچر. اهو به عجيب ۽ ڪوريئڙي جي ڄار جيان، منجهائيندڙ ۽ اٽڪل سٽڪل وارو ڪلچر آهي. رسڪن ان ڪلچر کي واڌ ويجھه جي ديوي، ”گاڊيس آف گيٽنگ آن“ ٿو سڏي. اهو ڪتاب پڙهي ڏسو ته انهيءَ ڪلچر جي اصليت جي خبر پئجي ويندي. رسڪن، ڪمال مهارت سان واپاري ذهنيت جون آنڊا گجيون ڪڍي ٻاهر ڪيون آهن. اهو ڪتاب مون اڻويھه ويھه سالن جي عمر ۾ پڙهيو هو ۽ ليکڪ جي مهارت ۽ ذهانت تي حيران آهيان. مان ڪراچيءَ ۾ ٽيهن سالن کان رهان پيو ۽ ڪراچي انهيءَ ڪلچر جو جيئرو جاڳندو ثبوت ۽ آئينو آهي، جنهن سان به واسطو پوي يا دعا سلام جي واٽ هجي اهو توهان کان جائز ناجائز ڪم وٺي ويندو. چوندا آهن ته ڳلن ڪنئري ڳٽا پٽائي. مان به هئس يار ويس طبيعت جو ماڻهو، سو جيڪو اچي سو ڪونه ڪو ڪم کنيون اچي. مان به ڪڏ ڏئي وتان سفارشون ڪندو ۽ ماڻهن جا ڪم ڪار ڪرائيندو. ڳالھه پئي ڪيم واپاري ذهنيت جي، سو هڪ ڏينهن مون وٽ مسٽر آفتاب قزلباش ايڊووڪيٽ رضويه ڪالوني وارو آيو ۽ برادرانه صلاح ڏنائين ته ”ابڙا صاحب ڪم ڪرڻ کان اڳ هر ڪنهن سان پنهنجو حصو پتي طئي ڪر!“ آفتاب قزلباش نهايت صاف سٺو ۽ شاندار ماڻهو آهي تنهن کان اهڙي ڳالھه ٻڌي مان ڪجھه ناراض ٿيس ته آرام سان چيائين ته ”نيٺ تنهنجا سفارشي به مالي فائدو ٿا وٺن سو ڇو نه تنهنجو به ان ۾ حصو هجي!“ مونکي ويتر ڪاوڙ لڳي ۽ هٿ ٻڌي چيو مانس ته ”قزلباش صاحب وري اهڙي ڳالھه نه ڪجو!“ ته به احساس نه ٿيس ۽ اٿندي چوندو ويو ته ”چڱائي چوڻ ۾ ڪهڙي خرابي آهي؟“ اهو آهي رسڪن وارو پئسا ڪلچر.
بدين وارو محمد خان جوڻيجو، جڏهن ڪراچي ۾ سٽي مئجسٽريٽ هو ته انهيءَ به اهڙيون ڪيئي ڳالھيون ۽ واقعا ٻڌايا. چيائين ته هڪ وڏي ڪروڙ پتي سيٺ جو نهايت اهم ڪم پاڻمرادو بنان سفارش يا چئه چواءِ جي، دوستيءَ ۾ ڪري ڇڏيائين ته ان سيٺ کيس ڏھ ويھه هزار رپيا ڏياري موڪليا جي هن موٽائي ڇڏيا ته سيٺ الٽو مٿس ڪاوڙيو ته ”رقم ته وڏي هئي ڇو موٽايائين؟“ محمد خان ڪو معمولي ڪم چوائي موڪليس ته سيٺ انڪار ڪري ڇڏيو. محمد خان ميار ڏنس ته سيٺ چيو ”تو احسان ڪيو اسان رقم ڏني، تو نه ورتي، اسان کي ڇو ميار ڏين ٿو؟“ پوءِ اهو ساڳيو محمد خان اهڙو ٿي پيو جو جڏهن هوم سيڪريٽري ٿيو ته وڏا وڏا سيٺ سندس آفيس ٻاهران گرميءَ ۾ قطار ڪيون بيٺا هوندا هئا ۽ هو کين ڪونه سڏائيندو هو. چيو مانس ته ”محمد خان تون ڪڏهن کان اهڙو بي مروت ٿيو آهين؟“ چيائين ”جڏهن کان ڪراچي آيو آهيان ۽ انهن سيٺين سان واسطو پيو اٿم!“
هڪ ڏينهن سيٺ احمد ڊاليا ٽيڪسٽائيل مل وارو به ائين ڌڪا کائيندو ڏٺم. منهنجو واقف هو سو سڏي پنهنجي ايئرڪنڊيشنڊ ڪمري ۾ ويهاريومانس ۽ ڪوڪا ڪولا به پياريومانس پر هر هر ٻاهر در مان منهن ڪڍي ٿي ڏٺائين ته متان سڏ ٿئيم ۽ غير حاضر ليکيو وڃان. پڇڻ تي محمد خان مونکي سمجهايو ته ”ادا ڪراچي وارا سڌا ئي دڙڪي، دهمان ۽ بيعزتي سان آهن!“ سيٺ احمد به منهنجو ائين واقف ٿيو جو هڪ ڏينهن وڏي ڪار اچي منهنجي باٿ آئلنڊ واري سرڪاري بنگلي وٽ بيٺي. سيٺ جو ننڍو ڀاءُ به ساڻس هئو. مون کين عزت سان ويهاريو ته مرحوم محمد صديق گهانگهري جو حوالو ڏنائون جو ان وقت اسلام آباد ۾ جوائنٽ سيڪريٽري هئو. مون چانھه ۽ بسڪوٽن سان سندن خاطر تواضع ڪئي ۽ ڪم پڇيو. چيائون ”ڪو به ڪم نه آهي، بس گهانگهري صاحب جا دوست آهيون سو توهان سان ملڻ آياسون!“
چيائون ”هت بند ويٺا آهيون، هلو ته هوا خوري ڪري اچون!“ مون چيو ”بسم الله!“ مون سمجهيو سمونڊ جي ڪناري تي هلندا. هي سڌو آيا انٽرڪانٽينينٽل هوٽل تي ۽ ٻه ٽي هزار کاڌي پيتي تي خرچ ڪري ڇڏيائون. پوءِ ته اهو معمول ٿي ويو. ٻئي ٽئين ڏينهن انٽرڪان جي خوشگوار ماحول ۾ ٻه ٽي ڪلاڪ ويهي کائي پي هليو اچبو هو. مون کي ڪڏهن ڪار جي ضرورت پوندي هئي ته حاضر! چئي گاڏي پيٽرول سميت ۽ ڊرائيور موڪلي ڏيندو هو. هڪڙي ڏينهن صديق گهانگهرو به ساڻس گڏ اچي نڪتو. پڇيومانس ته ”ڳالھه ڇا آهي جو هيڏا وڏا سيٺ فرش جيان وڇايا پيا آهن؟“ ته حيرت مان پڇيائين ته ”توکي ڪونه ٻڌايو اٿن؟“ مون چيو ”ٻه ٽي مهينا ٿي ويا آهن مونکي ته چون ٿا ته ڪو ڪم نه آهي.“ کلي چيائين ته ”سندن روبرو ٿا ڳالھايون!“
خبر پئي ته ننڍي سيٺ تي موٽر ائڪسيڊنٽ جو ڪو ڪيس هئو سو مئجسٽريٽ کي سفارش ڪرائڻي هئي. ائڪسيڊنٽ جو ڪيس هئين به بيهندو ڪونه آهي سو کين دلجاءِ ڏنيسون. مان هئس اسيمبليءَ جو سيڪريٽري سو گهانگهري کي منٿ ڪيم ته ”منهنجي جند ڇڏاءِ، تون پاڻ ماجسٽريٽ کي چؤ!“ گهانگهرو هئو دلبر ماڻهو سو مونکي چيائين ”تون چپ ڪري ويهي رھه مان ٿو کين چوان ته ڪم ٿي ويندو!“ ڪجھه ڏينهن کان پوءِ ڪيس پاڻمرادو يا گهانگهري جي سفارش تي ڊسچارج ٿي ويو. ان ڏينهن کان پوءِ سيٺ ائين گم ٿي ويا جهڙو گڏھه جي مٿي تان سڱ. فون ڪر ته سيٺ جواب نه ڏين. گهر فون ڪيو ته جواب ملي ته سيٺ ٻاهر نڪري ويو آهي. گهڻن سالن کان پوءِ مان هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار ٿي آيس. هڪ ڏينهن ڏٺم ته سيٺ هاءِ ڪورٽ جي ورانڊي ۾ بيٺو هو. کلي سلام ڪيائين ته مون جواب ڪونه ڏنومانس ته به منهنجي پٺيان هلندو آفيس ۾ اندر هليو آيو. مون ويهڻ جو اشارو ڪيومانس. ويهي کلندي چيائين ”توهان شايد مونکي ڪونه سڃاتو!“ مون ڌيرج سان چيومانس ته ”چڱيءَ طرح سڃاتم!“ ڦڪو ٿي اٿي ويو. وري نه مليو آهي. اهو آهي پئسا ڪلچر يا ڪاروباري ڪلچر. هاڻي ٻڌو اٿم ته سيٺ احمد گهڻي شراب خوريءَ ڪري جگر خراب ٿيڻ سببان گذاري ويو آهي. الله مغفرت ڪندس.
ٻيو به هڪ سيٺ حاجي الياس سوت والا هڪ ڏينهن شام جو منهنجي ناظم آباد واري گهر اچي نڪتو. قائداعظم جي مقبري ڀرسان وڏو عاليشان، پراڻي طرز وارو بنگلوهئس. پنهنجي ڪار ۾ چڙهي آيو هئو. ننڍڙي ڏاڙهي هئس ۽ تمام وضعدار ماڻهو هئو. ويٺاسون، گڏجي چانھه پيتيسون. مذهبي ماڻهو هئو سو مذهب، قرآن، سنت جون ڳالھيون ڪري اٿي ويو. مون ٻڌايومانس ته ”حج تي وڃڻ جو ارادو اٿم.“ اهو سال 1971ع هئو. ڪجھه ڏينهن کان پوءِ وري اچي نڪتو ۽ مونکي حج جي سفر ۽ ارڪانن متعلق ڪافي زباني سمجهاڻيون ۽ ڪتابڙا ڏئي ويو. وري آيو ۽ احرام جو ٽوال وارو ڪپڙو ۽ چمڙي جو پٽو وٺي آيو جنهن ۾ اندرئين پاسي پئسن رکڻ لاءِ لڪل خانو هئو. سمجهايائين ته حرم ۾ ڪي پاڪستاني هندوستاني ڳنڍيڇوڙ به هوندا آهن. مون قيمت پڇي مانس ته ٻڌائڻ کان انڪار ڪيائين. مطلب هئس مون تي ٿورو ڪرڻ جو. اهڙن موقعن تي مونکي به جواب تمام چڱا سُجهي ايندا آهن سو احرام ۽ پٽو کيس واپس ڏئي چيم ته ”حاجي صاحب معاف ڪجو. پراون پئسن تي حج ڪرڻ حرام آهي!“ لاجواب ٿي مونکان پئسا ورتائين.
سيٺ صاحب کي اولاد رڳو هڪ نياڻي هئي. انهيءَ کي به وٺي منهنجي گهرواريءَ سان ملايائين. منهنجي گهرواريءَ ٻڌايو ته اشارن ۾ کيس چيو ويو ته اها نياڻي ئي سندن بنگلي ۽ ڪارخاني جي مالڪياڻي آهي ۽ سندس رشتي جي تلاش ۾ آهن. منهنجو وڏو پٽ بدر ان وقت سترهن سالن جو جوان هئو ۽ سيٺ صاحب مونکي صاف چيو ته هي ڇوڪرو مونکي ڏي ته مان کيس لک پتي واپاري، ڪار ۽ بنگلي وارو بڻائي ڇڏيندس. اسان سنڌي ماڻهن جو واپاري ذهن ته آهي ڪونه، سو مون مشڪي کڻي ماٺ ڪئي. حج لاءِ ايئرپورٽ تي ڇڏڻ لاءِ به پنهنجي ڪار آندائين. مون پٺيان گهر ۾ شاهده، بدر ۽ پنج ننڍڙا ٻارڙا ڇڏيا. انهن جي به خبرگيري ڪندو رهيو. موٽياسون ته شاهده ڳالھه ڪئي ته پئسا کٽي ويا هئا سو حاجي صاحب کان ٽي سؤ رپيا اڌارا ورتا اٿم. حاجي صاحب کي ٽي سؤ رپيا واپس ڪيم ته وٺي نه پيو. چيومانس ته منهنجي حج جو ثواب ضايع نه ڪر ڇاڪاڻ ته اهو انتظام ڪرڻ کانسواءِ حج ٿئي ئي نٿو. پوءِ پئسا ورتائين. ڏسو ڪيڏا نه گهرو، برادرانه ۽ دوستيءَ جا ناتا ٺهي ويا.
منهنجي پيرن هيٺان ترا نڪري ويا جڏهن کيس ڪورٽ ۾ مدعي جي صورت ۾ ڏٺم. طارق روڊ تي سندس ڪو دوڪان هئو جو مسواڙيءَ کان خالي ڪرائڻو هئس. طارق روڊ جي دوڪان جي پڳڙي لکن ۾ هئي. حاجي صاحب پوءِ به ڪمال سادگيءَ سان شام جو مون وٽ آيو ۽ چيائين ته، ”حاجي صاحب ڪيس جي ڪا ڳالھه ڪانهي، نڪي ان لاءِ مان سفارش ٿو ڪيان، توهان جيئن وڻيوَ تيئن قانوني ۽ حقي حقي فيصلو ڪجو!“ مخالف ڌر جو وڪيل هئو مسٽر نعيم الدين جو پوءِ هاءِ ڪورٽ جو جج ٿيو. پر فيصلو حاجي صاحب جي حق ۾ ٿيو. ڇاڪاڻ ته مسواڙيءَ ڪيترا مهينا مسواڙ ڪانه ڏني هئي ۽ نه ان کان انڪاري هو. بهرحال حاجي صاحب جيئن ته نهايت مهذب، بااخلاق ۽ باڪردار ماڻهو آهي. ان ڪري ان سان اڄ به رٽائر ڪرڻ کانپوءِ به، عيد براد تي سلام دعا جو رستو آهي. مون ٽوڙڻ ڪونه سکيو آهي. هميشه جوڙڻ جون ترڪيبون ڪندو آهيان ۽ رٺلن کي پرچائڻ جا جتن ڪندو آهيان.
بابا جي اعليٰ تربيت ۽ امان جا دڙڪا دهمان، مار موچڙو شايد متوازن طبيعت لاءِ ضروري هئا. امان جو بيحد پيار ۽ گڏوگڏ سختي عجب جذبا پيدا ڪندا هئا. ڏک به ڏاڍو ٿيندو هو جو پنهنجي منهن روئي روئي، سڏڪا ڀري سمهي پوندو هئس ته امڙ ننڊ مان اٿاري کير جو وٽو پياريندي هئم. جي مان ماني نه کائيندو هئس ته پاڻ به ڪانه کائيندي هئي. اهڙا واقعا ٻار جي ڪچڙي ذهن تي نهايت گهرو اثر ڇڏين ٿا. هڪ طرف پيءُ جي صبر ۽ استقلال واري تربيت، ٻئي پاسي امڙ جي مار ۽ دڙڪو داٻ، ٻارڙو توازن رکي به ڪيترو رکندو. ڏاڍو ڏک، رنج ۽ ملال ٿيندو هئم ۽ ماءُ کي سهائڻ خاطر الائي ڪهڙا اونڌا ابتا خيال ايندا هئا ته پاڻ کي نقصان پهچائي ماءُ کي ڏکوئجي. اهڙي صورتحال ۾ ننڍي عمر هوندي به آئيني آڏو بيهي پاڻ کي سمجهائيندو هئس. ڪڏهن ته پاڻ کي پاڻ ٿڦون هڻندو هئس.
اڄ سوچيان ٿو ته مار جو اهو مثبت پاسو آهي جو ماڻهو يا ٻار مجبور ٿي يا انتهائي ڏک، حزن ۽ ملال جي ردعمل ۾ پنهنجو جائزو پاڻ وٺي ۽ پاڻ کي پاڻ سمجهائي. ڪم از ڪم، ٻيو نه ته به ماڻهو سوچڻ تي مجبور ٿئي ٿو ۽ سوچ جي عادت وڏي ڳالھه آهي. پاڻ کي ڏوهيءَ جي ڪٽهڙي ۾ بيهارڻ به وڏي ڳالھه آهي. ٻيو ڪجھه نه، ته به مونکي اهو يقين آهي ته اهڙين حالتن ۾ جذباتي بنجڻ يقيني امر آهي. انهيءَ سوچ تحت مان پنهنجي وڏي پٽ بدر کي، جڏهن هو اڃا معصوم ٻارڙو هو، ڄاڻي واڻي، بلاوجھه، هروڀرو جهڻڪيندو هئس ۽ مون ڏٺو ته هو ننڍي هوندي ئي نهايت جذباتي ۽ ذميدار ٻار ٿي پيو. ڏک، سور ۽ ملال ته تحفو آهن. شاھ سائين به فرمايو ته ”مونکي مون پرين مڪا سور سکائون ڪري“ سور ته ساٿي آهن. شاھه سائينءَ فرمايو ته، ”ڪو ٻيلي آهي ٻيلھه جي سور پريان جا ساڻ مون!“
هڪ دفعي ليکڪن جي جهرمٽ ۾ ويٺو هئس. ڪن نوجوان ليکڪن مئڊم نورالهديٰ شاھ تي ڪجھه طنز ڪئي ۽ هڪ نامور ليکڪ وڏو طنزيه ٽهڪ ڏئي چيو. ”ميان، سنڌي نياڻي ٿي ڪري لکيو اٿائين ته مان چڪلي ۾ ناهيان وئي!“ هڪ نوجوان اديب ته سڌو سوال ڪيو ته ”گهڻن جو خيال آهي ته نئين ٽهيءَ ۾ هوءَ ئي جمال ابڙي جي جانشين آهي!“ هاڻي ڇا چئجي. جواب جاهلان باشد خموشي. مون دل ۾ چيو ته مئڊم پنهنجي حق ۽ انفراديت جي زور تي هڪ منفرد ۽ جاندار ليکڪا آهي ۽ هوءَ نه ڪنهن جي جانشين آهي، نڪي کيس جانشين ٿيڻ جي ضرورت آهي. منهنجو ذاتي خيال آهي ته هوءَ نهايت رنج ملال، ڏک حزن ۽ ڪرب جي ڪيفيت مان عملي طرح گذري آهي. ڏک ۽ حزن جو بنياد آهي پيار. پيار ناهي ته ڏک ڇا جو. ڀلي مجازي پيار هجي؛ اهو جڏهن ڇانئجي ٿو وڃي ته آفاقي ٿي ٿو وڃي. ذاتي نٿو رهي. اهڙي دل، سون ورني دل ٿيو پوي ۽ پراوا ڏک به سميٽي ساڻ کنيون وتي. ان جون آهون دانهون، هر ڪنهن جون آهون دانهون ٿيو پون. ماڻهو ماڻهوءَ جو فرق ميٽجي ميسارجي ٿو وڃي. انهيءَ ڪيفيت جو اظهار مون پنهنجي ڪهاڻين جي ڪتابڙي ۾ ”انتساب“ جي عنوان هيٺ ڪيو آهي. سڀ پيار ڪندڙ دليون، پيار جي سمونڊ ۾ ملي هڪ ٿي وڃن ٿيون ۽ ڏک سور ونڊي هڪ آواز ٿي هڪ نمائندي معرفت، اهل دل، اهل سوچ ۽ اهل دماغ وٽ پهچائن ٿيون. پوءِ اهو انهيءَ اهل دماغ صاحب جو ظرف آهي ته دکي دلين جي ان پيغام کي پرکي پرجهي ۽ ان مان لاڀ پرائي يا ٽهڪ ڏئي ٽاري ڇڏي.
مئڊم نورالهديٰ شاھه هونئن ته پخته ذهن ۽ پخته ليکڪا آهي پر منهنجي نظر ۾ عمر جي لحاظ کان معصوم ٻارڙي آهي. ائين ته هر وڏو ليکڪ مخلص ۽ معصوم ٻار وانگر آهي. محترم شيخ اياز جو مونکان به عمر ۾ ٻه سال وڏو آهي سو به، جيڪي مون ڏٺو آهي ته، هڪ معصوم ٻار جيان آهي. اهڙي عظيم اديب، عظيم شاعر ۽ اسڪالر جنهن سڄي عمر عملي ميدان ۾ مئي متي مهراڻ ۾ ۽ سچ جي مچ ۾ ڪڏي گذاري ۽ ٻاٻري ڪنڊن توڙي ٿر ۽ بر ۾ پنهنجي اڻموٽ گونج پهچائي تنهن کي به پنهنجا هم وطن جن کي سنڌي سٻاجهڙا سڏيو وڃي ٿو، جن کي هن پڙهايو سي هاڻ ان مان ويڪون ڪڍي کيس پڙهائڻ جي ڪوشش پيا ڪن. ٻئي نمبر جا شاعر جن جي دلين کي اياز گرمايو سي اول نمبر ٿيڻ جي شوق ۽ تگ و دو ۾ کيس پيا لوئين. اها به عجيب سوچ آهي جو هڪڙي کي مٿي ڪرڻ لاءِ ٻئي کي ڪيرائڻ جي ڪوشش ڪجي.
حضرت علي رضي الله عنھ پنهنجي ذات ۾ عظيم ۽ عظمت وارو آهي. سندس عظمت کي ثابت ڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت جو حضرت ابوبڪر صديق، حضرت عمر فاروق ۽ حضرت عثمان غني رضي الله تعاليٰ عنهم جهڙن عظيم اصحابن کي هيٺڀرو ڪيو وڃي. جي اهل تشيع وارا ائين ٿا ڪن ته گهٽ سني حضرات ۾ به ڪونهي.جنهنکي چار کنڀ ڏاڙهيءَ جا ڏسندا ته ان کي مولانا! مولانا! پيا ڪندا. باقي حضرت علي عليھ السلام کي ڪنهن مولا علي چيو ته چڙي پوندا. هرڪنهن جو پنهنجو ظرف. وڏا ۽ عظيم ماڻهو اهڙين معمولي ڳالهين کان مٿاهان هوندا آهن. سر سلطان محمد آغا خان جي سوانح عمري پڙهيم. هو اهل تشيع جو آهي ۽ هڪ گروھه جو امام آهي، سو واشگاف الفاظ ۾ لکي ٿو ته، جيڪڏهن حضرت عمر نه هجي ها ته اڄ دنيا ۾ اسلام نه هجي ها.
اسان جا اديب ۽ شاعر به اهڙا فراخ دل ۽ وڏ گڙدا ٿين. اياز جي ٻولي، اسلوب ۽ خيال کڻي، پاڻ کي نج ۽ اصل تي وڊا نه سمجهن. جيڪي عشق جي آڙاھه مان ڪونه نڪتا آهن، سِسي نيزي پانڌ ڪانه اڇلي اٿن، آڳ آڏو ڪونه ويا آهن، سي ڪيئن ٿا آڳڙيا سڏائين؟ شاھ لطيف به حيرت مان ٿو چوي، ”اڀو ائين چوين ته آڳڙيو آهيان!“ منهنجو ته اهو يقين آهي ته شيخ اياز هجي يا مئڊم نورالهديٰ شاهه، يا مرحوم ثمير زرين کين ڏکن جو ڏاج ازل کان مليل آهي، شاھ سائين ان کي گوندر ۽ غم به سڏي ٿو . ٻين لاءِ ڪُڙهڻ ۽ ڪَڙهڻ، گوندر ۽ غم ناهي ته ٻيو ڇاهي. انهن کي سور سکائون ڪري مليا آهن. بدر تي به ننڍي عمر ۾ غم ۽ گوندر جا پهاڙ ٽٽي پيا آهن ۽ مونکي يقين آهي ته هو پهاڙ ٿي اڀرندو. الله حياتي ڏئيس.
امڙ جو بيپناھ پيار مليم. اڄ سوچيان ٿو ته سندس سختي به ان بي پناھ پيار جو جز هئي. هوءَ پنهنجي ٻار جي ڪردار ۽ اٿڻي ويهڻيءَ ۾ ڪا گهٽتائي برداشت نه ڪري سگهندي هئي. اڄڪلھه جا نوجوان ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون جيڪي ماءُ پيءُ جي ٿوري سختيءَ تي بغاوت تي آماده ٿيو وڃن تن کي منهنجي صلاح آهي ته صبر ۽ برداشت سان سهڻ سکن. ڀلا ماءُ ۽ پيءُ به ڪو دشمن ٿي سگهن ٿا. اهي ته پنهنجي سوچ آهر، اولاد جو ڀلو چاهين ٿا. اولاد سهپ، صبر ۽ سوچ سان برداشت ڪري ته نتيجا پاڻ اکئين ڏسندو ته ڀلائي ڇا ۾ هئي. جن بغاوت ڪئي تن ڀوڳيو، جن سَٺو تن کٽيو. ڀلي پنهنجي چوڌاري مثال وٺو.
امڙ جي سختي به عجب هئي. اڄ سمجهان ٿو ته شايد هٿرادو هئي. اسان کي سندس ڪمزورين جي خبر پئجي وئي. مان ۽ منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال ڪا شرارت ڪندا هئاسين ته گهر کان ٻاهر ڀڄي ٻين ٻارن سان گڏجي راند مچائيندا هئاسون. امان سڏائيندي هئي ته به هائو! چئي ڪو نه ويندا هئاسون ۽ امان جي ڪاوڙ جو پارو چڙهندو ويندو هئو. پوءِ عين مانيءَ ويلي ليئو پائي ڏسندا هئاسون. جيڪڏهن بلڪل ماني پئي وڌائبي هئي ته بيخوف ٿي هليا ويندا هئاسون. امان ڪَرڙي اک سان ڏسي، پاٻوھ سان سڏي، ٻوڙ ماني اڳيان رکندي هئي. اسان جي اٽڪل بازي سمجهي کلي ويهندي هئي. مانيءَ مهل اصل ڪونه ماريندي هئي جو ڊڄندي هئي ته رُسي ويندا ته ماني ڪونه کائيندا. هڪ دفعي ڏينهن جو ٻارهين بجي ڌاري مونکي مار ڪڍيائين. مان رُسي وڃي ڏاڪڻ ۾ ويهي رهيس. هڪ بجي ڌاري منجهند جي مانيءَ لاءِ سڀ ڀاتي گڏ ٿيا ته امان مونکي ڏاڍا سڏ ڪيا پر مان نه ويس. سڀ ماني کائي اٿيا ته امڙ اٿي ڏاڪڻ ۾ مون وٽ آئي ۽ پرچائڻ لڳي ۽ ڏاڍيون منٿون ڪيائين ته هلي ماني کاءُ! پر مان نه ويس. اٿي وڃي ورانڊي ۾ تڏيءَ تي ويٺي ۽ مونکي سڏ ڪندي رهي پر مان ڊٺ هڻي ويهي رهيس. وري اچي ڳراٺڙيون پاتائين، منٿون ڪيائين ۽ ٻانهن کان وٺي ڇڪڻ لڳي ته هل هلي ماني کاءُ! پر مان نه ويس. موٽي وري وڃي ورانڊي ۾ ويٺي. هاڻي مان به اچي بيزار ٿيس، هڪ بک ٻيو گرمي سو دل ۾ چيم ته هاڻي وٺڻ آئي ته هليو ويندس.
امان ڪجھه دير ڪئي ته، هورا کورا لڳم. ائين امان سڏ ڪيا ۽ نيٺ ٽيون دفعو آئي ۽ وٺي وڃي ورانڊي ۾ تڏي تي ويهاريائين ۽ گرھه ٺاهي منهنجي وات ۾ وڌائين. سندس ماني به رکي هئي سو پاڻ به گرھه کڻي کاڌائين. مون ڏٺو ته سندس اکين مان ڳوڙها وهيا جي رئي سان اگهي ڇڏيائين. جيسين مون گرھه نه کاڌو تيسين پاڻ کان به گرهه نٿي اڪليس. اهڙي ڀرپور پيار تان هزار مارون قربان، زالن کي ڪهڙي خبر ته اسين ٽيئي ڀائر ماءُ آڏو ڇو گونگي گانءِ بڻيل هئاسون. سندس راضپو، حڪم، بيجا انگل به اسان لاءِ صحيفي جيان پاڪ ۽ اڻٽر هئو. اهي اڻ پڙهيل مائرون به ڪيڏو نه نفسيات جون ماهر هيون. اڄڪلھه جون پڙهيل ڳڙهيل مائرون، انٽ شنٽ بحث ڪري، پاڻ کي درست ثابت ڪري، گهريلو زندگيءَ جي ميٺاج ۽ ڳانڍاپي کي ڀڃي ڀورا ڪيون ويٺيون آهن ۽ پنهنجي غلطين جو احساس به ڪونه اٿن. امان جهڙي مٺي ۽ کهري عورت مون ڪانه ڏٺي. الائي ڪهڙو جادو هئس جو سڄو ڏينهن اوڙي پاڙي جون عورتون، غريب، وڏ گهراڻيون، هندو واڻيون، مسلمان، مهاجر، پيون اينديون وينديون هيون ۽ ڏک سور ونڊينديون هيون. مڙندي ڪنهن مان ڪونه هئي، جنهن جي غلطي سمجهندي هئي ان کي دڙڪا به ڏيندي هئي ۽ شرمائيندي به هئي ۽ حڪما حڪمي چوندي هئي ته وڃ وڃي هينئن ڪر.
ڳائڻ وڄائڻ ۽ سهرن واريون عورتون به بنان سڏئي وٽس اينديون هيون ۽ محفل متي پئي هوندي هئي. هڪ مائي جيوائي ننڍي نيٽي اها به وٽس ايندي هئي ۽ امان ڪنهن نه ڪنهن بهاني سندس سهرن ۽ ڪافين جي محفل مچائيندي هئي. هاڻي ٻڌان پيو ته اڄڪلھه جي نامور ڳائڻي عابده پروين، مائي جيوائيءَ جي ويجهي مائيٽياڻي آهي. اڳي اهي مايون في ڪونه وٺنديون هيون، شريف گهراڻن ۾ ڳائي وڄائي اينديون هيون ۽ جيڪا گهور پوندي هئي سا ورهائي کڻنديون هيون. ناچ ڪونه ڪنديون هيون، بس هٿڙا کڻنديون. اڄڪلھه جي ماڊرن ڇوڪرين جيان نچڪو ٽپڪو ڪونه هو ۽ نه ئي پولھه يا ڇاتيءَ جي لوڏ، جيتوڻيڪ نجي عورتن جي محفل هوندي هئي ۽ ڪوبه مڙد ڪونه ايندو هو. باقي عورتون پاڻ ۾ چرچا ڪنديون هيون ۽ ٽهڪڙو مچي ويندو هو. سو به اڻ پرڻيل ڇوڪرين جي غير موجودگيءَ ۾.
هڪڙو واقعو ٿيو جو مائي جيوائي ڪنهن پوليس آفيسر جي گهر ڳائڻ لاءِ نه وئي ته کڻي مٿس فحش هئڻ جو الزام هڻي ڪورٽ ۾ چالان ڪري ڇڏيائين. مائيءَ وڪيل ڪيو عبدالوحيد ڪٽپر کي جو نهايت محنتي، قابل، سمجهو ۽ سٺو وڪيل هئو. منهنجو هم ڪلاسي ۽ سٺو دوست هئو. ڇا ڪيائين جو مونکي بچاءَ جو شاهد ڪري گهرايائين. مونکي جو سرڪاري سمن مليو ته ڪٽپر تي ڪاوڙ ڪڍيم، ڌيرج سان چيائين ته ”ڀائو سچ ڳالهائڻ ۾ توکي ڪو اعتراض آهي ڇا؟“ مون چيو ”قطعي نه!“ چيائين ”پوءِ، بس! مان توکي نه ڪجھه چوان ٿو نه سيکاريان ٿو، جيڪي سچ آهي سو چئي وڃجانءِ!“
پوليس جو وڪيل هڪ هندو، ڀلو ماڻهو ۽ ڏاڍو معصوم شخص هو. ڪورٽ کان ٻاهر ئي ملياسون ته شرارتي مرڪ مرڪي چيائين ”هڪ ننڍي نيٽي جوابدار عورت، وڪيل به نوجوان ته بچاءُ جو شاهد به ٺاهوڪو نوجوان سو به غير شادي شده!“ ايس ڊي ايم هئو هڪ بنگالي نوجوان سي ايس پي آفيسر. اهو به نوجوان پر ڏاڍو ڌيرج وارو، سمجهدار ۽ پروقار. مون شاهدن جي ڪٽهڙي ۾ بيهي قسم کڻي بيان ڏنو ته ”مائي جيوائيءَ کي ٻالڪپڻي کان سڃاڻان!“ ڪٽپر ان کان اڳ منهنجي خانداني پس منظر بابت، منهنجي پيءُ جي علم، اخلاق، عزت بابت ۽ منهنجي حيثيت بابت پڇيو. منهنجي نالي ان وقت ٽنڊي آدم ۾ پنج سؤ ايڪڙ زمين هئي. مون ڏٺو ته ماجسٽريٽ صاحب ڪافي متاثر ٿيو. بعد ۾ مون رڳو امڙ جو ذڪر ڪيو ۽ ائين به چيو ته هر موقعي تي عورتن جي محفل ۾ هوءَ مائي جيوائيءَ کي گهرائيندي آهي ۽ چيم ته ڪو موقعو نه هوندوآهي ته به هوءَ ڪو نه ڪو موقعو ٺاهي وٺندي آهي.
سرڪاري وڪيل رڳو ٻه سوال آَڏي پڇا ۾ ڪيا. هڪ اهو ته ”ڇا مڙدن ۾ به ڳائيندي آهي؟“ ته مون چيو ته ”ائين هجي ها ته منهنجي ماءُ اهڙي ڪڙڪ مزاج آهي جو کيس گهر ۾ پير رکڻ به نه ڏئي ها، شريف خاندانن ۾ اهڙيون عورتون پير پائڻ جي جرئت به نه ڪنديون آهن؟“ وڪيل صاحب ٻيو سوال ڪيو ته ”موقعو نه هوندو آهي ته توهان جي والده ڪو موقعو گهڙي وٺندي آهي، انهيءَ جو ڇا مطلب؟“ مون پر اعتماد لهجي ۾ ته ”بهانا هزار، ڪو ٻار بيماريءَ مان صحتمند ٿي اٿيو، ڪنهن سٺن نمبرن ۾ امتحان پاس ڪيو. ڪا عزتدار خاتون مهمان ٿي آئي، سٺو فصل لٿو ۽ ٻيا ڪيئي اهڙا موقعا!“ بنگالي ايس ڊي ايم متاثر ٿي سرڪاري وڪيل صاحب کي چيو ته ”نوابن جي حويلين ۾ ائين ٿيندو آهي.“ مان ۽ ڪٽپر هڪ ٻئي ڏي ڏسي مشڪياسين. اسين ته نه نواب هئاسين نه حويلين وارا. ايس ڊي ايم صاحب انهيءَ ڏينهن ئي مائي جيوائيءَ کي باعزت بري ڪري ڇڏيو. مائي جيوائيءَ سان گڏ ٻيو به سندس هڪ عزيز جوابدار هئو، جنهن جو نالو شايد غلام حسين هئو، پڪ نٿي پويم. ٻنهي منهنجا ٿورا مڃيا. چي ”سڄي عمر تنهنجو ٿورو ڪونه لاهي سگهنداسون.“ مون چيو ”ٿورو ڇاجو، ڪيس ڪوڙو هئو ۽ مون شاهدي سچي ڏني!“
شاهديءَ جي معاملي ۾ مان ڏاڍو سخت آهيان. مون اڳ ۾ دعويٰ ڪئي آهي ته مان سچ ڳالهائيندو آهيان، اهو کڻي نسورو سچ نه به هجي پر ڪوڙي شاهدي مونکان ڪو به نٿو ڏياري سگهي. دڙي محلي لاڙڪاڻي ۾ اسان باز محمد شاھ جي جاءِ ۾ مسواڙي رهندا هئاسون. ڀرسان لڳو لڳ آڍي مل جو طنبيلو هو جنهن ۾ سندس ٽانگا ۽ گهوڙا بيهندا هئا. مان شام جو پنهنجن دوستن جلال پٺاڻ ۽ هڪ غريب ڪڙمي هوندو هو خميسو، انهن سان گڏ پنڌ ڪرڻ ويندو هئس. سج لٿي کانپوءِ موٽي، در جي ٻاهران رستي تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڪچهري ڪندا هئاسون.
هڪ رات بيٺا هئاسون ته گهر جي ڪوٺي تان عورتن جون چور! چور! جون دانهون آيون. مون نه ٻڌيون پر جلال تمام سياڻو ۽ سريلو ماڻهو تنهن چيو ”ڀڄ! مٿي تنهنجي گهر ۾ چور گهڙيا آهن.“ گهر ۾ هجن ٻه ڇوڪريون ادا شمس جي نوجوان زال ۽ اسان جي ڪنواري وڏي ڀيڻ. هڪ سيڪنڊ لاءِ مون جلال ڏي ڏٺو ته هن پنهنجي لٺ منهنجي هٿ ۾ ڏني ۽ چيو ”زناني عالم ۾ مان ڪيئن هلندس؟“ مان لٺ وٺي مٿي ڀڳس ته جلال جو پٺيان آواز ٻڌم ته ”مقابلو ٿئي ته هڪل ڪجانءِ اسين ٻئي پهچي وينداسون.“ مان به هڪلون ڪندو مٿي پهتس ته چور ڀڄي چڪا هئا. ڇوڪريون ڪمري جو در اندران بند ڪيون ويٺيون هيون. بند ڪمري مان آواز، جلال جهڙو خبردار ماڻهو ئي ٻڌي سگهيو ٿي جو لٺ، لوڙھ يا هنٽر سدائين پاڻ سان رکندو هو.
مون ڇوڪرين کي سڏ ڪيا ته در ئي نه کولين. نيٺ جڏهن پڪ ڏياريمان ته چور ڀڄي ويا، تڏهن در کوليائون. ڪرڙيءَ وانگر ٿڙ ٿڙ ٿي ڏڪيون. اسان جي ننڍڙي سؤٽ زيب النساءَ به هئي. مون هيٺ وڃي جلال وارن کي چيو ته ”توهان ڀلي وڃو!“ جلال چيو ”تون ڀلي مٿي ادين وٽ وڃ. اسين اڃان اڌ ڪلاڪ کن هت ترسنداسون، متان دشمن هجن ۽ وري موٽي اچن، پوءِ وڃي شمس صاحب کي اطلاع ڪري واپس پنهنجي گهر وينداسون.“ ڪلاڪ کن ۾ ادا آيو ۽ صورتحال ڏسي چيائين ته ”چور آڍي مل جي ڪوٺي تان آيا آهن، اتان ئي موٽي ويا آهن.“ ٻئي ڏينهن آڍي مل کي گهرائي چيائينس ته ”چور پيدا ڪر نه ته توکي ٻڌرائيندس!“ آڍومل ، شريف ماڻهو، قسم کنيائين ته سندس فرشتن کي به خبر ڪانهي. ادا ڪاوڙجي آڍي مل تي ايف آئي آر ڪٽائي. چيائينس پوليس پاڻهئي سچي ڪرائيندءِ. شاهديءَ ۾ نالو منهنجو ۽ ننڍڙي ادي زيب النساءِ جو ڄاڻايائين. مون ادا کي صاف انڪار ڪيو ته ”مان شاهدي ڪونه ڏيندس!“ پوليس شناختي پريڊ ڪرائي ننڍڙي ادي ته جهٽ وڃي آڍي مل تي هٿ رکيو. مون کي پوليس سڏايو ته مون چيو، ”مون چور ته ڏٺائي ڪونه ۽ آڍومل پاڙي جو ماڻهو آهي انهيءَ کي ته اسان سڀ اڳواٽ سڃاڻون ٿا باقي مٿس هٿ رکي سڃاڻپ ڪهڙي ڪيان؟“ ادا کي اها خبر پئي ته مون تي ڪا ڪاوڙ ڪانه ڪيائين ۽ پوليس ۾ وڃي ڪيس واپس ورتائين.
ٻيو واقعو اهو ٿيو جو مشهور هاري اڳواڻ مولوي نذير حسين جتوئي جيل ۾ هئو ته سندس معصوم نياڻي، پنجن يا ڇهن سالن جي، کي ڪو شاهينگ اغوا ڪري ويو. سڄي لاڙڪاڻي ۾ هاهوڙ مچي وئي. اسان جي اوطاق، شمس جي آفيس به شهر جو هڪ مرڪز هئي. گهڻيئي هاري ڪارڪن، ليڊر ۽ عوام اچي نڪتا. تاج محمد ابڙو خاص طور جوش ۽ جاکوڙ ۾ هو. چئني طرف ماڻهو جيپن ڪارن تي ۽ پيدل نڪري پيا. نيٺ ڏينهن وچ ۾ جوابدار کي نئون ديرو ڀرسان نياڻيءَ سميت پڪڙيو ويو. هاڻي سوال اٿيو فرياد جو. ٿاڻي جو وڏو منشي پاڻ اچي اسان جي اوطاق تي ويٺو ۽ چيائين ته ”سائين ڪيس سچو آهي. جوابدار سڳ سوڌو پڪڙيو آهي. فرياد مان پاڻ ٿو ٺاهيان توهان رڳو شاهدن جا نالا ڏيو جيڪي پڪا هجن!“ تاج محمد ابڙي پهريائين ته پنهنجو نالو لکرايو ۽ هڪ ٻي جو ۽ منهنجو به نالو ڏنائين ته مون اتي جو اتي انڪار ڪيو. تاج محمد ڏاڍو ناراض ٿيو، چي ”سچي ڳالھه، سچو ڪيس، تون سنگت ۾ ايترو به ڪونه وهندين!“ مون صاف انڪار ڪندي چيو ته ”ڪوڙي شاهدي قطعي ڪونه ڏيندس. ڇاڪاڻ ته مان نئين ديري ويو ئي ڪونه هئس ۽ نه جوابدار ڏٺو اٿم، نه اغوا ٿيل ٻار!“ تاج محمد چپ ٿي ويو پر ايترو سو چيائين ته ”باقي تو مان ڪهڙو اميد آسرو؟“ مون هٿان جيڪي مرحوم جا ڪم ڪاريون ٿيا ۽ مددگاريون ٿيون سي مرحوم پاڻ سان قبر ۾ کڻي ويو.
مولوي نذير حسين به جيل مان ڇٽي آيو ۽ سندس موجودگيءَ ۾ ڪورٽ ۾ ڪيس هليو. آڏي پڇا ۾ شاهدن جيڪو گند ڪيو سو پاڻ ڏٺائين ۽ ٻڌائين. جوابدار ته ڇٽي ويو پر شام جو اسان جي ئي اوطاق تي مولوي صاحب جيڪو ٽَڪو مانُ ڪيو تاج محمد ۽ ٻين شاهدن جو، سو سڀني ڏٺو ۽ ٻڌو. مون کي ميار ڏيڻ بدران، ٿورا مڃيائين ته ”توهان تمام چڱو ڪيو جو صاف انڪار ڪيو، هنن يارن ته هٿ وٺي منهن ڪارو ڪيو!“ ٻئي ڏينھن تاج محمد مون کي چيو ته ”جمال تون صحيح هئين. مان غلط هئس!“ مون چيو ته ”ڀائو پراڻا آزموده اصول هزارن سالن جي تجربن کان پوءِ وضع ٿيا آهن. انهن کي وقتي ۽ فوري ضرورت هيٺ تبديل ڪرڻ بيوقوفي ۽ اخلاقي پستي آهي!“ هو مونسان انهيءَ ڳالھه تي متفق نه ٿيو ڇو ته مارڪسي نظريه مطابق فائدو حاصل ڪرڻ خاطر ڪجھه به ڪري گذرڻ جائز سمجهيو ٿي ويو. حالانڪ سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’لٺ کڻبي ڀاءُ ڪارڻ، شاهدي ڏبي الله ڪارڻ.‘
هڪ دفعي قاضي فضل الله جي بنگلي تي سندس موجودگيءَ ۾ ڪا ڳالھه قاضي صاحب جي راءِ جي مخالف نڪتي ته چيائين ته ”ڀلا جمال کان ٿا پڇون.“ مون اهڙي ڳالهه ڪئي جا قاضي صاحب جي خيال مطابق نه هئي. قاضي صاحب مونکي گُهوري ڏٺو ۽ چيائين ”کڻندين قسم؟“ مون تمام ڌيرج سان پر اعتماد لهجي ۾ پنهنجي زبان ڏانهن اشارو ڪري چيومانس ته ”قاضي صاحب منهنجي زبان ئي قسم آهي!“ اهڙي جواب تي قاضي صاحب صفا ماٺ ٿي ويو ۽ ان موضوع کي وڌيڪ نه ڇيڙيائين. تمام سياڻو ماڻهو هئو. مان تن ڏينهن ۾ اڃا ڇوڪراٽ هئس پر قاضي صاحب منهنجي گهڻي عزت ڪندو هو.
اسين هاءِ اسڪول ۾ پڙهندا هئاسون ته هڪ نوجوان، نوجوان معنيٰ ارڙهن ويھه سالن جو، نالو هئس محرم علي، قاضي صاحب وٽ گهڻو سلامي هئو. ڏاڍو، چتر، چالاڪ ۽ ڳالهائڻ جو بڙاڪي هئو. گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي ۾ اچي ڪيترن شاگردن کي چيائين ته ”قاضي صاحب توهان کي سڏايو آهي، هو سياستدان آهي، توهان کي ليڪچر ڏيندو!“ ويھه پنجويھه شاگرد وٺي، مون سميت قاضي صاحب جي بنگلي تي پهتو. قاضي صاحب اسان سان خنده پيشاني سان پيش آيو ۽ هڪ ننڍي تقرير به ڪيائين ۽ پوءِ اسان هليا وياسون. مقصد ۽ مطلب جي خبر ئي نه پئي.
محرم علي اچي مونکي لڳو ته ”تون شاگردن جو ليڊر ٿي وڃِ ۽ وقت به وقت کين قاضي صاحب ۽ کهڙي صاحب وٽ وٺي وڃ ته تنهنجو نالو به ٿيندو ۽ شهرت به.“ مون ۾ شهرت حاصل ڪرڻ جو ڪو شوق ڪونه هئو. مون ۾ عادت هوندي هئي ته ڪنهن وڏي کي منهن تي انڪار ڪونه ڪندو هئس. چيومانس ته ”هائو! ڏسي وٺبو.“ محرم علي اهڙو استاد جو منهنجي وڏي ڀاءُ شمس سان دوستي رکي انهيءَ کي پنهنجي عزائم کان واقف ڪيائين. پتو پيو ته محرم علي پنهنجا نمبر وڌائڻ لاءِ وڏن ماڻهن جي خوشامد شروع ڪئي هئي. پوءِ اوچتو ڪيترن ماڻهن کي ٺڳي کانئن پيسا وٺي گم ٿي ويو. ڪنهن خبر ڪئي ته انهيءَ کيس بمبئي ۾ ڏٺو هو ۽ وڏي ٺاٺ سان سٺين هوٽلن ۾ رهندو هو. وري ڪنهن کيس دهليءَ ۾ ٺاٺ باٺ سان ڏٺو. غريب جو ٻار صفا مسڪين سو رڳو ٺڳيءَ جي ٺاھ تي پئي تڳيو. پوءِ الائي سرڪاري، الائي غير سرڪاري ايجنٽ هو الائي ڇا، ڪاليج جي زماني ۾ مون کيس ريل جي فرسٽ ڪلاس گاڏي ۾ ويٺل ڏٺو ته مون وٽس وڃي چيو ته ”محرم علي خوش آهين“ ته ڪمال حرفت سان هيڏي هوڏي نهاري چيائين ”ڪير محرم علي توهان کي ڪا غلط فهمي ٿي آهي.“ مان چپڙي ڪري هليو ويس.مون وري اهو ماڻهو نه ڏٺو. اڏامندڙ خبر ٻڌم ته ٺڳيءَ جي الزام ۾ جيل جي سزا آيس. سچ الائي ڪوڙ، رب ٿو ڄاڻي. جتي به هوندو ڀانيان ٿو ته اثر رسوخ وارو ۽ دولتمند هوندو.
اهڙا ڪيئي افسانن جهڙا واقعا زندگيءَ ۾ رونما ٿين ٿا. سن 1940ع ۾ ادا شمس جهونا ڳڙھ مان بي اي پاس ڪري، علي ڳڙھ ۾ ايم. اي، ايل ايل بي پڙهندو هو ۽ وئڪيشن ۾ گهر هيرآباد حيدرآباد آيل هئو. مان اڃا نور محمد هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هئس. بابا جي تعليم کاتي جي آفيس، هيرآباد ۾ ميرن جي قبن ڀرسان هئي ته هڪ ماڻهو نوجوان ڊگهو سنهڙو هڙٻاٽيون، ڳل چپڪيل اچي نڪتو. مون بابا جي آفيس ۾ راند پئي ڪئي ۽ هڪ ڊگهو ڄمونءَ جو وڻ هئو تنهن تي پي لٿس چڙهيس. هن ماڻهو مونکي سڏ ڪيو، وٽس ويس. چيائين، ”شمس، شمس ابڙو هئه؟“ مون چيو ”هائو!“ چيائين ته ”ٻڌائينس ته بنارس خان آيو آهي.“ گهر ڀرسان ئي هو. مان بنارس خان جو نالو ورجائيندو ادا شمس وٽ ويس ۽ ٻڌايومانس ته ”هڪ ماڻهو بنارس خان توهان کي پيو سڏي.“ ويچار ۾ پئجي پڇيائين ”جهونا ڳڙھ وارو!“ مون چيو ”الائي!“ ادا شوق ۽ تجسس ۾ اتاوليءَ سان ٻاهر نڪتو. ٻئي پاڻ ۾ ٻکجي ويا. ادا ڪرسيون ۽ ٽِپائي گهرائي باغ ۾ کيس ويهاريو ۽ پڇيو ته هو ماني کائيندو!
اڳي نه چانھه جو رواج هوندو هو نه چانھه جو پڇبو هئو. بلڪ تهذيب اها هئي ته آيل مهمان کان حال احوال وٺڻ کان اڳ کيس ماني کارائجي ۽ پوءِ حالي احوالي ٿجي. ادا مرحوم جو هن کان مانيءَ جو پڇڻ ۽ هن جي اکين مان ڳوڙها وهڻ. روئڻ بند ئي نه ٿئس، ادا چپڙي ڪري اٿي گهر آيو ۽ امان کي چيو ته امان جهونا ڳڙھ جو دوست آيو آهي. ماني ڪانه کاڌي اٿئين روئي پيو. بس ٻه اوڦراٽا ۽ آمليٽ ٺاهي ڏي ته کيس کارايان. امان ويچاري دل جي نرم سو هڪدم چيائين ”ابا مان صدقي، ويچارو بکارو آهي، مان گهڙيءَ ۾ ٺاهي ٿي وٺان.“ پاڻ اٽو ڳوهي ٻه موٽا اوڦراٽا، جنهن کي اڄڪلھه پراٺا ٿا چون، ڄڻڪ پاٺا هجن، ٺاهي ورتا ۽ ٻن بيضن جو آمليٽ به ٺاهي ورتائين. ماني ڍڪي مٿان ڪپڙو وجهي مونکي ڏنائين. هو ماڻهو به اچي مانيءَ تي ٽٽو ۽ منٽن ۾ صفائي ڪري ڳوڙهن ڀريل اکيون رومال سان اگهي چيائين ته ”ٻن ڏينهن کان ماني ڪونه کاڌي هئم.“
ادا صلاح هنيس ته هو اچي وٽس رهي جتي کيس ٽيئي وقت ماني ملندي. هو جوان به هائو! چئي ڪچهري ڪري هليو ويو. عزت نفس وارو ماڻهو هئو. وري ٻئي ڏينهن شام جو آيو ۽ دال چانور کائي هليو ويو. ڪجھه ڏينهن اهو سلسلو رهيو ۽ پوءِ گم ٿي ويو. اهو ٻي مهاڀاري لڙائيءَ جو دؤر هو. هڪ ڏينهن حيدرآباد ريلوي اسٽيشن تي وڃڻ ٿيو جو بابا جي بدلي ميرپورخاص ٿي هئي. هڪ گاڏي لاهور ٿي وئي. گاڏي فوجي سپاهين سان ڀريل هئي. جان کڻي ڏسان ته بنارس خان فوجي سپاهيءَ جي ورديءَ ۾ دريءَ وٽ ويٺو آهي. ڏاڍي اشتياق سان مان دريءَ وٽ ويس پر ريلوي اسٽيشن جي هل هنگامي ۾ بنارس خان جو ڌيان مون طرف ڪونه ويو ۽ گاڏي ڇٽي وئي. الائي ويچارو مئو الائي بچيو پر مان اڄ تائين کيس فوجيءَ جي روپ ۾ تلاش ڪندو رهندو آهيان. ڏاڍو پيارو ماڻهو هئو.
ادا مرحوم شمس ڏاڍو يار ويس ۽ دوستي نباهڻ وارو ماڻهو هو، جهڙو ماکيءَ جي لار. جنهن کي لڳي سو چپڪيو رهيو سڄي ڄمار. آفيسر، پوليس عملدار، غريب غربا، ٽانگي وارا، مزور، مڪينڪ مستري مطلب ته جنهن جو به ساڻس واسطو پيو سو ساڻس ٻڌجي ويو. هڪڙو ڊپٽي ڪمشنر صاحب بدلي ٿيو ته ڪنهن جي به الوداعي دعوت قبول نه پيو ڪري نيٺ جڏهن گهڻو زور ڀريو ويس ته شرط اهو وڌائين ته دعوت مسٽر شمس الدين ابڙي جي جاءِ تي منعقد ڪيو ته قبول آهي. دعوت ڏيندڙن به اهو شرط منظور ڪيو.
ٻيو به هڪ معمولي ڪاٺياواڙي ماڻهو هو يوسف پٽيل، جو پراڻي جهونا ڳڙهي ناتي وٽس اچي نڪتو. پٽيل صاحب جا وارا نيارا ٿي ويا. هئو سندس خانگي نوڪر پر حقيقت ۾ سندس جنرل مئنيجر هئو. زمين جي سنڀال، مهمانن جي خاطر تواضع ماني ٽِڪي، گهر جو خرچ پکو، سڀ ڪجھه پٽيل جي حوالي هئو. پٽيل به صاف سٺا ڪپڙا ۽ ڪوٽ به ضرور پائيندو هو ۽ ڳالهائڻ جو ڏاڍو مهذب هو. پِٽئي کي ڪا جوئا جي عادت هئي ۽ پيسا تڳائي ويندو هو. ادا کي سڀ خبر هئي. جڏهن دوستن شڪايتون ڪيس ته پٽيل جي بچاءُ ۾ سندس ساراھ جا ڍڪ ڀرڻ لڳو ۽ سندس وار ونگو ٿيڻ نه ڏنائين. اتفاق سان عبدالله چنا صاحب ڊپٽي ڪمشنر ٿي آيو. چنا صاحب پاڻ کي وڏي چيز سمجهندو هو ۽ خود ثنائي جي مرض ۾ مبتلا هئو. اهڙو ماڻهو ٻين کي برو سمجهندو آهي ۽ سندس بيعزتي ڪرڻ يا کين رلائڻ ۾ خوشي ۽ تسڪين حاصل ڪندو آهي. ادا شمس کي به هي ماڻهو نه وڻيو.
شمس ڪنهن جي به گلا ڪونه ڪندو هو پر غير پسنديده شخص تي ڪو نالو رکي ڇڏيندو هو جو زبان زد عام ٿي ويندو هو. چنا صاحب علي الاعلان چوندو هو ته ”ماڻهن کي ڇا کپي؟ حضرت عمر رضي الله تعاليٰ عنھ وارو انصاف ٻيو ڇا؟ سو ته مان ڪيان ويٺو!“ ايڏي ٻٽاڪ ماڻهو ڪٿي ٿا هضم ڪن. سو مٿس ٽوڪ ۽ چٿرون شروع ٿي ويون. چڱن عزتدار ماڻهن کي به ٺپ جواب ڏئي بيعزتو ڪري ڪڍي. سي به سندس مخالف ٿي ويا. ادا مرحوم مذاق ۾ سندس نالو رکيو ”گوڪل ماءُ!“ اهو نالو ايڏو مشهور ٿي ويو جو وڪيلن، وڏيرن، دوڪاندارن تائين پهچي ويو. وچ بازار ۾ ماڻهو بيهي پيا چون ته ”ڀائو! انهي گوڪل ماءُ مان ڪجھه نه ورندو، اجايو آسرو نه ڪيو، ڪجھه پنهنجي ٻاريو.“
تاج محمد ابڙي جي جاءِ هئي ٽائون ٿاڻي سان لڳ. ٿاڻي ۾ ڪنهن ماڻهوءَ کي ڪُٽيائون پئي ۽ هن جي رڙ و رڙ لڳي پئي هئي. تاج محمد هو جذباتي ۽ جوشيلو ماڻهو سو اٿي بيهي رهيو. مون کي چيائين ته ”هل ته ٿاڻي تي هلون!“ مون روڪيومانس ته ”چريو نه ٿيءُ، پوليس وارا آهن استاد، وڪيلن کي ڏسي الٽو جوابدار تي وڏو ڏوھه مڙهي ڊائريءَ ۾ تنهنجي ۽ منهنجي لاءِ لکندا ته ڪنهن ڌاڙيل، چور يا رن چور کي ڇڏائڻ آيا هئا.“ تاج محمد تمام سمجهدار هو سو في الحال چپ ڪري ويهي رهيو. وري جو هن غريب کي ڪُٽيائون ۽ سندس دانهون ٻڌائين ته اٿي بيهي رهيو. چي ”ڪجھه ته ڪرڻو ئي پوندو!“ مون به ٽيڪو ڏنومانس ته ”ضرور ڪجھه ڪرڻ کپي، پر سوچ!“ چيائين ته ”هل ته ڊپٽي ڪمشنر ڏي هلون!“ مون چيو ”هل!“ ٽاڪ منجهند جي گرميءَ ۾ ٽانگو ڪري عبداالله چنا صاحب وٽ پهتاسون. مهرباني ڪري مليو. صورتحال ٻُڌي ڪجھه طنزيه انداز ۾ چيائين ته ”توهان انهيءَ ماڻهوءَ جا وڪيل آهيو؟“
مونسان واقفيت هئس جو حاجي محمود خادم جي سڏايل ادبي گڏجاڻين ۾ چنا صاحب جو لکيل مضمون مونکان پڙهايو ويندو هو. مضمون جي ليکڪ جو نالو نه ٻڌايو ويندو هو. مضمون ورهائي مختلف ماڻهن کان پڙهايا ويندا هئا. رڳو حاجي محمود خادم کي خبر هوندي هئي ته ڪهڙو مضمون ڪنهن جو آهي. هو چنا صاحب جو مضمون مونکي ڏيندو هو. مير مجلس به چنا صاحب، بنگلو به چنا صاحب جو ۽ حاجي محمود خادم تپيدار. هڪ دفعي مضمون جو عنوان هو ”متو آهين مڇ، ٿلهو ٿيو ٿونا هڻين“ مان پڙهندو ويس ته وچ وچ ۾ حاجي صاحب سبحان الله !چوندو رهيو. ظاهر آهي پهريون نمبر چنا صاحب جي مضمون کي مليو. منهنجي ڀر ۾ اياز قادري ويٺو هو تنهن کي چيم ته ”مضمون واقعي سٺو هئو. قادري صاحب چيو ته ”ان ۾ تنهنجي پڙهڻيءَ جو جادو به شامل آهي.“ شايد منهنجي پڙهڻي چڱي آهي. هڪ دفعي اسڪول ۾ ڪشنچند بيوس جو نظم ”مُڪٽ ميواڙ جي ۾ هئو ، عجب پرتاب سنگھه راڻو“ ايڏي جوش ۽ جذبي سان پڙهيم جو ماستر صاحب کان واھه واھه نڪري وئي.
ڳالھه هئي چنا صاحب جي! سو مون حجت ڪري خوشامدانه لهجي ۾ چيومانس ته ”توهان ضلعي جا حاڪم آهيو، توهان وٽ دانهين آيا آهيون!“ چيائين ”چڱو توهان وڃو مان پوليس وارن کي چوان ٿو!“ پوءِ پوليس وارن کي چيائين الائي نه سو خدا کي خبر. بهرحال، کيس ادا شمس پاران ادا ٿيل لقب ’گوڪل ماءُ‘ سندس ڪنن تائين به پهتو، سو مڙس اهڙو ڪاوڙيو جو هاءِ ڪورٽ کي لکي موڪليائين ته ”شمس الدين ابڙي جي وڪالت جي سَندَ رد ڪئي وڃي!“ هاءِ ڪورٽ سندس گذارش رد ڪري ڇڏي. چنا صاحب پوءِ ته بلڪل وير وٺُو ٿي پيو.
ڊسمبر 1951ع ۾ منهنجي شادي هئي سو درخواست ٺاهي وٽس پاڻ ويس ته مڻ کنڊ جي پرمٽ جاري ڪري. بلڪل انڪار ڪيائين ۽ درخواست تي لکيائين ته ”اڍائي سير کنڊ ڏيوس!“ مون عزت سان چيومانس ته ”صاحب شاديءَ جي موقعي تي اڍائي سير کنڊ جي ڪهڙي حيثيت!“ ته رکائي سان چيائين ”تنهنجي مرضي وٺين، نه وٺين!“ مان سڌو آيس اي. ڊي ايم عبدالعليم عقيلي وٽ. واھه عقيلي صاحب واھه! دير ئي ڪانه ڪيائين. هڪدم اڌ مڻ جي پرمٽ ڪڍي ٺپو هڻي مونکي ڏنائين. چيائين ته ”هفتو ڏھه ڏينھن رکي وري اچي ٻي پرمٽ اڌ مڻ جي وٺي وڃجانءِ!“ مون ٻڌايومانس ته ڊي ايم صاحب ته اڍائي سير لکيا آهن ته چيائين ”ابڙا صاحب ڪمال ٿا ڪيو اهڙي ماڻهوءَ وٽ وڃڻ جو ڪهڙو ضرور!“ اها درخواست ۽ مٿس ٿيل آرڊر مونکان وٺي ڦاڙي ڇڏيائين.
هڪڙا آفيسر ٿيندا آهن سخي ۽ فيض وارا ۽ ٻيا منحوس ۽ بي فيض. چنا صاحب ادا مرحوم کي ته ڪجھه ڪري نه سگهيو پر سندس نوڪر يوسف پٽيل کي ’گونڊا ائڪٽ‘ ۾ چالان ڪري سزا ڏياري ڇڏيائين. پٽيل ويچارو هٿڪڙين سان ڪورٽ مان روئندي نڪتو ته مونکي هٿرادو امير جي انصاف تي ڏاڍي دل کي جهٻي آئي. هونئن ته چئجي کڻي ته پٽيل معمولي نوڪر هئو پر ادا شمس جو اهو وڙ نه هو جو ان کي ائين رڻ ۾ رولائي ڇڏي. سو ڪم ڪار، ڌنڌو ڌاڙي ڇڏي، ڳپل پئسا کڻي ڪراچي هليو ويو هاءِ ڪورٽ ۾ اپيل ڪرڻ. ڪراچي ۾ هڪ اعليٰ درجي جو آئيني ماهر وڪيل هئو مسٽر فضيل، وڃي ان سان مليو جنهن اپيل داخل ڪئي. سنڌ هاءِ ڪورٽ اها اپيل رد ڪئي ته مسٽر فضيل ادا شمس سان مشورو ڪري سپريم ڪورٽ ۾ ٽپيل (اپيل تي اپيل) داخل ڪئي.
مسٽر فضيل کي يقين هئو ته هو اهو ڪيس کٽندو ۽ صاف اکرن ۾ چيائين ته ”شمس صاحب هن ڪيس جي فيصلي سان پاڪستان جي تاريخ مٽجي ويندي!“ ٿيو به ائين، مشهور ’يوسف پٽيل‘ ڪيسن جي فتويٰ آئي ته هميشه لاءِ هڪ تواريخي مسئلو حل ٿي ويو. سپريم ڪورٽ گونڊا ائڪٽ کي ئي رد قرار ڏنو. انهيءَ بنياد تي ته ڪو به هڪ شخص (گورنر، گورنر جنرل يا صدر) قانون ٺاهي نٿو سگهي ڇاڪاڻ ته قانون سازيءَ جو اختيار صرف مقننه، پارليامينٽ، يعنيٰ عوام جي منتخب نمائندن کي آهي. سڀني اخبارن ۾ شھه سرخين سان يوسف پٽيل جو نالو آيو، جتي وڃي اتي ماڻهو اٿي بيهي پيا پٽيل کي کيڪارن ۽ پٽيل ڏس ته ٽڙي پيو. ڏھ سال شمس جو ٻڌو ٻانهو ٿي رهيو. شمس جي گذارڻ کان پوءِ ڏکارو ٿي ڪراچي هليو ويو جتي خوشقسمتيءَ سان سندس وڇڙيل مائٽ ۽ ڀائر ملي ويا جي خوشحال واپاري هئا. انهن شادي به ڪرايس ۽ ننڍي فئڪٽري به سندس حوالي ڪيائون. ته به اسان کي وساريائين ڪونه.
مان جڏهن ڪراچيءَ ۾ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ته سڪ ڪري مونسان ملڻ آيو. مون کيس آڌر ڀاءُ ڏنو ته ڏاڍو خوش ٿيو. وري نه مليو اٿم. باقي عبدالله چنا صاحب جي غلط قدم ۽ شمس جي دوستن سان دوستي اهو رنگ لاتو جو پاڪستان جي سياست ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو ۽ گورنر جنرل غلام محمد هڪدم مخصوص نمائندن جو اجلاس ڪوھ مريءَ ۾ گهرايو جن 1956ع وارو آئين ٺاهيو ۽ پاڪستان جي سياسي گاڏي وري هڪ وار پٽڙيءَ تي چڙهي وئي. جيئن اڳ لکيو اٿم ته بدر مونکي چيو ته، ”بابا! عجب ڳالهه آهي جو مونسان جيڪي به تمام اذيتناڪ واقعا پيش آيا آهن تن مان مون کي لاحاصل فائدو مليو آهي“ جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ توڪل برحق آهي ۽ اجايو ڏکايل ۽ دل برداشته ٿيڻ ڪفرانه نعمت آهي. هر ڏک، غم ۽ تڪليف ۾ ڪا بي مثال چڱائي لڪي ويٺي آهي ۽ پيئي مشڪي ۽ چٿرون ڪري.“ بدر جي اهڙي ڳالھه ڪرڻ تي حيران ٿي ويس ته ڪيئن هيڏو ٽپو ڏئي وڃي مٿين منزل تي پهتو آهي. واقعي هدايت به الله وٽان ٿي اچي. مان اڄ سوچيان پيو ته عبدالله چنا صاحب جي فرعونيت ۽ يوسف پٽيل جي آھَه سڄي پاڪستان ۽ پاڪستاني عوام لاءِ سودمند ثابت ٿي.
عبدالله چنا صاحب، جو پاڻ کي اميرالمؤمنين سمجهيون ويٺو هو تنهن تي ماڻهو اهڙو سڙيا ويٺا هئا جو چنا صاحب ڪنهن سرڪاري ڪم سان ريل جي سيڪنڊ ڪلاس ۾ ويٺو هو ته ڪنهن دل جلئي سندس فوٽو ڪڍي ورتو. اهو ماڻهو تاڙ ۾ رهيو ۽ جيئن ئي ڪجھه ڏينهن کان پوءِ سيڪنڊ ڪلاس ۾ سفر ڪندي موٽيو ته وري فوٽو ڪڍي ڇڏيائينس. بعد ۾ جڏهن چنا صاحب بل ٺاهي سرڪار کان فرسٽ ڪلاس جو ڀاڙو ورتو ته هن ماڻهوءَ ثبوتن سان مٿس پڪاريو. چنا صاحب بدنام به ٿيو ۽ انڪوائري به هليس جنهن ۾ کيس ڏوهي ٺهرايو ويو. پر سزا رڳو هيٺ ڦيٺ جي ڏنائونس. هي ٿيو هٿرادو اميرالمؤمنين جو حشر، جنهن ماڻهوءَ سندس فوٽا ڪڍيا ۽ انڪوائري ڪرائي سو ياد نٿو پوي. ٿورو سُجهيم ٿو ته شايد دوست محمد خان هڪڙو هو جيڪو نهايت ذهين ۽ هوشيار ماڻهو هو. بعد ۾ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر به ٿيو. کائنس پوءِ سندس پٽ علي حسن هڪڙو به اسيمبليءَ جو ميمبر ٿيو.
اهو ساڳيو عبدالله چنا صاحب جنهن مون تي اڍائي سير کنڊ جي پرمٽ جو ٿورو ڪيو هو ۽ منهنجي وڏي ڀاءُ جي وڪالت جي سَندَ رد ڪرائڻ جو خسيس عمل ڪيو هو، سو جڏهن مان سنڌ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ته مونکي حيدرآباد مان فون مٿان فون پيو ڪري ته فلاڻو ڪم ڪرائي ڏي. چي ”منهنجي پٽ کي نوڪري ملي آ ڪراچيءَ ۾ سو کيس مرڪزي حڪومت جا جيڪي ڪوراٽر آهن، گانڌي گارڊن ڀرسان سو الاٽ ڪرائي ڏي، نه ته ٻچڙو بي گهر رُلي ويندو!“ مون ”حاضر!“ چئي عزت سان عرض ڪيو ته ”سائين وس آهر ڪين گهٽائيندس!“ مون ايماندارانه ڪوشش ڪئي ۽ بااثر دوستن کي به استعمال ڪيم پر معقول ۽ کتو جواب مليم ته ”اهي ڪوراٽر مرڪزي ملازمن لاءِ آهن. صوبائي عملدارن کي نه ملندا“ چنا صاحب جون وري فونون آيون ۽ کيس آگاھ ڪيم ته به چوي ته ”ڪجھه ڪر!“ مون ڪنهن مرڪزي ملازم کان درخواست وٺي ڪوارٽر ان جي نالي الاٽ ڪرائي، چنا صاحب جي پٽ کي ڏياريو. ڀانيان ٿو ته اهڙي درخواست مون مرحوم محبوب علي چنا صاحب کان ڏياري جو ان وقت مرڪزي حڪومت وٽ ملازم هئو. محبوب علي صاحب نهايت پيارو ۽ معصوم طبيعت ماڻهو هئو ۽ ڪم به ڄڻ ته سندس پنهنجو هو. اهڙا هئا حال وڏن عملدارن جا جيڪي پاڻ کي عالم ۽ اديب به سمجهندا هئا. حقيقتون بيان ڪندي، گلا شڪوه ڪري ويو آهيان. الله معاف ڪندم. چنا صاحب لاءِ دعاگو آهيان، الله مغفرت ڪندس. هرڪوئي ته عالم ۽ الله لوڪ نٿو ٿي سگهي.
هڪڙو وڏو عالم ۽ فقير منش ماڻهو سُجهيم ٿو، جو هو علامه آءِ آءِ قاضي. جهڙو اندر تهڙو ٻاهر. اندر به اجرو ته ٻاهر به اجرو. باقي سندس روحاني پٽ ۽ چيلا، خدا پناھ ڏئي. جيئن سائين جي ايم سيد کي ڏاڪڻ بڻائي سندس چيلا سياسي منزل ماڻڻ لاءِ ڳِجھه جيان تاڙ ۾ هوندا هئا، تيئن علامه صاحب جا چيلا به کيس ڏاڪڻ بڻائي دانشور درويش عالم ۽ آفيسر بنجڻ جي چڪر ۾ هئا. ڪن کي ته علامه صاحب علي الاعلان مجلس ۾ ويهي برو ڀلو چوندو هو پر هو اڄ تائين پاڻ کي سندس روحاني اولاد چوائيندا اچن. جناب اي ڪي بروهي جو اهو حال هو جو عهدي خاطر ملٽري ڊڪٽيٽرن جي اڳيان پٺيان لُور لُور پيو ڪندو هئو. ڳڙهي ياسين ۾ منهنجي سڳي سوٽ پرڻيل آهي. هونئن به مان شڪارپور ۾ ٽي سال جج ٿي رهيو آهيان ۽ ڳڙهي ياسين جي ڪيترن ماڻهن سان ملاقاتون ٿينديون رهنديون هيون. انهن ٻڌايو ته بروهي صاحب ڳڙهي ياسين ايندو هو ته پنهنجي گهر، پيءُ سان ملڻ به ڪونه ويندو هو. پاڻ انسپيڪشن بنگلي ۾ رهندو هو ۽ پيءُ اٿي کيس ملڻ ايندو هو. هيءَ ڪهڙي وڏ ماڻهپائي آهي؟ ڪم از ڪم بروهي صاحب جهڙي پڙهيل لکيل دانشور کي ته نٿي سونهين. بروهي صاحب جو ننڍو ڀاءُ علي نواز بروهي جو اسان سان گڏ پڙهندو هو، ان مرحوم به اها ڳالھه ڪئي ته ادا ڏي وڃي ڇا ڪجي. ڪلاڪ ٻه ٻاهر ويهي ويهي موٽي اچون ٿا اندر اچڻ لاءِ چيو ئي نٿو وڃي، اها ڪهڙي وڏماڻهپائي آهي جو ڀاءُ سان به نه ملجي! ٿي سگهي ٿو ته بروهي صاحب جون ڪي مجبوريون ۽ مصروفيتون هجن. الله ٿو ڄاڻي اسين نٿا ڄاڻون.