13
مون جيپ کي روڪرايو ۽ چيم ته ريٻاڙيءَ کي جيپ ۾ ويهاريو. جويو صاحب به مونسان سهمت ٿيو پر اندر جاءِ هئي ڪانه سو تپيدار صاحب، هن غريب کي حڪم ڏنو ته هل اڳيان. پوءِ به مون اعتراض ڪيو، چيم ته کيس ڦيٿي ڍڪ (مڊگارڊ) تي ويهاريو نه ته ويچارو جانور وانگر ڪيترو ڊوڙندو، ائين ڪري اچي ماڳ تي پهتاسون. هيءَ ڳالهه مون ميان مٺو بڻجي ڪونه لکي آهي جيئن اڪثر مونتي الزام ايندو آهي، پر اهو ڏيکارڻ لاءِ لکي آهي ته هڪ معمولي سرڪاري عملدار جي سوچ به ڪيڏي نه فرعوني ۽ آڪڙخاني آهي. حقيقت ۾ ڏوهه اسان عام پبلڪ جو آهي جو کين روڪڻ ۽ ٽوڪڻ بجاءِ، سندن اهڙي مڪروهه فعل کي معمولي ڄاڻي معاف ڪري ٿا ڇڏيون.
منهنجو اهو پڪو ۽ پختو خيال آهي ته روڪ ۽ ٽوڪ وڏا اثرائتا ذريعا آهن خرابيءَ کي ختم ڪرڻ جا ۽ اهي اهم جز آهن ايمان جا. مان ڪجهه عرصو سنڌ پرڳڻي جو رشوت روڪ کاتي جو سربراهه ٿي رهيو آهيان، يعني چيئرمين ائنٽي ڪرپشن. مون جتي به ضلعي وار ميٽنگون ڪيون اتي اهو عرض ڪيم ته گهٽ ۾ گهٽ اهو ته ڪري سگهو ٿا ته رشوتي ماڻهوءَ کي اعلانيه رشوتي چئو. جي منهن تي نٿا چئي سگهوس ته گهٽين ۾، بازارين ۾، ڪچهرين ۾ چئو ۽ چوندا رهو. ٻيا آفيسر به رشوتي آفيسر تي ڪک نه رکن ۽ پنهنجي برادريءَ ۾ چون ته فلاڻو رشوتي آهي. اهڙو چوٻول به روڪ جو ڪم ڏيندو. سماجي روڪ وڏي اثرائتي شيءِ آهي. آهستي آهستي، رشوت وٺڻ وارو توڙي ڏيڻ وارو جهجهڪ محسوس ڪندا. منهنجي هڪ دوست، ڪراچيءَ ۾، ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ کي ڀري ڪورٽ ۾ چئي ڏنو ته، ”صاحب تنهنجي پيٽ ۾ سوئر واري حرام جي هڏي پئجي وئي آهي!“ سڀني کي ڏندين آڱريون اچي ويون ۽ مئجسٽريٽ صاحب به ششدر ٿي ڪورٽ ڇڏي چئمبر ۾ هليو ويو. ڪيترا ڏينهن سٽي ڪورٽن ۾ اها ڳالهه هلندي رهي ته ماڻهو هاڻي منهن تي چئي ٿا ڏين! رشوت ڪو بند ڪانه ٿي پر هرڪو سراپجي ويو. پوءِ وڪيلن به چوڻ شروع ڪيو. ايترو ئي ٿئي ته وڏو اثر ٿيندو.
پاڻ اکئين ويٺا ڏسون ته اڳي جي هڪڙو پوليس وارو ڳوٺ ۾ ايندو هو ته سڀ مڙد گهر ڇڏي ڀڄي ويندا هئا. اڄ عورتون، سنڌي عورتون، ٿاڻن جو گهيراءُ ٿيون ڪن. حيرت جو مقام آهي. اي اکين وارا عبرت وٺو. اهڙا عمل، نيٺ رنگ لائيندا ڏسجو ويٺا. هيءَ اڳڪٿي ناهي، چٽي حقيقت آهي. مون سڀني آفيسرن کي جن ۾ ڊي سي ۽ ايس پي صاحبان به حاضر هئا، ور ور ڪري انتباهه (خبردار) ڪيو ته اهو لوح قلم جو لکيو (نوشته ديوار ) پڙهي وٺو. اهو ٽرڻو ناهي. اُهو وقت اِجهو ٻرانگهون کڻندو اچي پيو جڏهن عام ماڻهو ڌوڪي توهان جي دفتر (آفيس) ۾ ڪاهي ايندا ۽ اچي توهان جي ڳچي پڪڙيند ا ته ايس پي دراني صاحب مونکي ڪن ۾ چيو ته ”صاحب اهڙا دڙڪا ته نه ڏيو!“ (اهو دراني صاحب اڄڪلهه جيل ۾ پيو آهي)، مون پنهنجي تائيد ۾ قرآني سوره الم تر ڪيف پڙهي ۽ ان جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيم ڇاڪاڻ ته آفيسر صاحبن تي انگريزي جو رعب گهڻو ٿو ويهي. دل ٿي چويم ته اهيئي انگريزي الفاظ هت ورجايان پر سنڌيءَ ۾ انگريزي ٽنبڻ چڱو نٿو لڳي.
علامه اقبال چيو آهي ته،”اڏامن ٿا ساڳي فضا ۾، پر ڳجهه جي دنيا ٻي شهباز جي دنيا ٻي، الفاظ ۽ معنيٰ ۾ تفاوت ناهي پر ملان جي اذان (ٻانگ) ٻي مجاهد جي اذان ٻي.“ مون به اعوذبالله کان وٺي ٻي طرز اختيار ڪئي. چيم،”مان مسترد ڪيان ٿو سڀني شيطاني طاقتن کي، مدد الله جي سان، خبردار ڪيان ٿو توهان کي طرفان الله جو مخلوق (انسان ذات) لاءِ نهايت مهربان آهي. ڇا نه ڏٺو تو ته ڪهڙو حال ڪيو تنهنجي رب، انهن ڏاڍن طاقتورن جو جيڪي مالڪ هئا هاٿين جا. ڇا نه ڪيائين سندن سڀ اٽڪلون ۽ رٿائون ناڪام ۽ ذليل. موڪليائين ۽ انهن تي رڳو ننڍڙا پکي هڪ ٻئي پٺيان ٽوليون ٽوليون ڪري بنا هٿيار، چٽيائون انهن کي سنهين پٿرين سان لاڳيتو ۽ ڪري ڇڏيائون انهن کي اوڳاريل گاهه جهڙو. (سچو ۽ عظيم آهي الله)“.
سڀني جي واتان توبهه توبهه ۽ گهوڙا ڙي نڪري وئي. قرآني لفظن ۾ وڏو دٻدٻو، ردم (ورجاءَ) ۽ دهمان آهي. ترجمو ضرور پڙهو پر اصل عربي لفظن کي به ڏسو ۽ غور ڪندا وڃو. ”جمعهم وعددهم“ جيڪي ميڙين ٿا ۽ ڳڻي ڳڻي ٿا رکن. ڪيڏو نه اثرائتو آهي. خلق الانسان و علمهم البيان.خلقيوسون انسان ۽ ڏنوسين ان کي ڳالهائڻ جو علم. ڏسو هي انساني حقن جو اعلان نامو ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته تقرير (بيان بازي) ماڻهوءَ جو برٿ رائيٽ (ڄم جو حق) آهي. ڇا هي اکر قرآن مان چورايل ناهن ته ”خلقيوسون انسان ڳالهائڻ جي حق سميت“ جو وڌيڪ پاورفل يعني جاندار ۽ اثرائتو آهي. هن باب کي بند ٿا ڪيون ڇو ته اهو ذڪر شروع ڪيم ته سڄو سارو رومن لا Roman Law جو مغربي قانونن جو بنياد آهي، سو سڀ قرآني آيات جي مٺ وڪڙ ۾ اچي ويندو.
محمود بيگڙو گجرات جو حاڪم هو. ڪارونجهر، گجرات جي سرحد سان لڳ آهي. مان کپري ۾ جج هئس ته اتي جي هڪ پوليس صوبيدار مونکي ٻڌايو ته هو گجرات جهوناڳڙهه جو هو. جيئن ئي هندوستاني فوجون جهوناڳڙهه ۾ ڪاهي پيون تيئن هو سرحد ٽپي ننگر پارڪر ۾ اچي ويو. محمود بيگڙو به کنئوس ڪندو وقت بوقت سنڌ ۾ فوج وٺي ڪاهي پوندو هو پر اڳيان به سنڌ جا ٺڪر هئا جن مڙس ٿي ساڻس منهن ڏنو. ٿرجا ٺڪر به جهڙا مسلمان. ويڪري سلوار، چاپئين گهاٽي ڏاڙهي، پڳ ٻڌل، قدآور ۽ جانٺا. اوطاقي ۽ مهمان نواز. لڙائي ۾ هار جيت ته ٿيندي رهي ٿي باقي محمود بيگڙي کي سنڌ ۾ ٺڪاڻو ڪرڻ ڪونه ڏنائون.
مسجد جي اڳيان وڏو سهڻو، صاف سٺو تلاءُ آهي. تر به پٿر جي اوساري سان اٿس ۽ ڀڪون به پٿر جون. ڪپر تي جنگي جوڌن جي ونين جا ستي پٿر کتل آهن جي جيئري پاڻ جلائي ستيون ٿيون. ستيون ته اڳ ۾ ئي هونديون پر روايت موجب پاڻ جلائي عملي طور ثبوت ڏنائون.
مسجد به سڄي پٿر جي ٺهيل آهي. حالتون ٻڌائين ٿيون ته اهو اصل ۾ مندر هئو جنهن کي مسجد ۾ تبديل ڪيو ويو هو. نه ته شڪست کاڌل هندو فوجين جون ونيون ڪيئن هڪ مسجد وٽ پاڻ جلائن ها ۽ اُتي ئي سندن سماڌيون ٺهن ها. عجب ناهي ته بابري مسجد جو معاملو به اهڙو هجي. فاتح فوجي، سي به غير مذهب وارا مندر مان مسجد ٺاهن ته بعيد از قياس نه آهي.
باقي اجمير شريف جي هڪ مسجد جو مان اکين ڏٺو شاهد آهيان. 1945ع ۾ مان، غلام النبي سومرو ۽ محمد خان انجنيئر گهمڻ نڪتاسون. دهلي کان موٽندي خيال ڪيوسون ته جوڌپور، جئيپور ۽ اجمير ڏسندا، احمدآباد کان بمبئي وڃون. اجمير شريف ۾ خواجه غريب نواز جي درگاهه کان پرڀرو مٿي پهاڙيءَ تي هڪ مقام آهي، چٽا ڪٽهڙا. اتي پنڌ ئي پنڌ وياسون، ننڍو ڳوٺڙوآهي ۽ مالوند ماڻهو آهن. اتي هڪ وڏي ڪشادي پٿر جي ٺهيل مسجد آهي. ٻي ڪا ڏسڻ جهڙي جاءِ ناهي. نماز پڙهي، مسجد کي چڱي طرح جاچي ڏٺوسون. مسجد جي ڀتين ۽ پيل پاون ۾ گهڻيئي ڀڳل ۽ چٿيل مورتيون ڏٺيونسين ۽ هڪ ٻئي کي ڏيکاريونسين. غلام النبي سومري چيو ته ”سڀاڳا! هاڻي چپڙي ڪري نڪري هل ته ڪٿي موچڙا نه کائون!“ اسان ئي سون سالن کان پوءِ پيا ڊڄون ته جڏهن غوري، غزنوي، خلجي ۽ مغل فوجن راجسٿان فتح ڪيو هوندو تڏهن ڪيڏو نه ڏهڪاءُ هوندو! اڃا به، اڄ به ٿا ڊڄون. الائي ڪهڙا ڪهڙا طالبان، مفتيان جماعتيان وغيره ساماڻا آهن. ڪتاب ته جلائي ڇڏيندا پر ماڻهو جلائڻ ۾ به ويرم ڪونه ڪندا. هندو مسلمان ڏي خير، ڪرستاني پارسيءَ ڏي خير، جڳ جهان ڏي خير!
خبر ناهي هي اسلامي نمونا ڪٿي پڙهيا آهن، ڪٿي سکيا آهن، دين اسلام جو سرچشمو آهي قرآن ۽ حديث. انهيءَ کان ڪو انڪاري ٿي نٿو سگهي. مان ملان نه آهيان. ان جو افسوس اٿم ڇاڪاڻ ته ملا وڏو عزت ڀريو لقب آهي ۽ مان ان جي لائق نه آهيان. پر قرآن شريف ۾ دعويٰ ڪيل آهي ته، ”اسان قرآن الحڪيم کي آسان، يعني سؤلو بنايو آهي، پوءِ آهي ڪوئي جو هدايت وٺي.“ قرآن شريف جي اها علي الاعلان دعويٰ مونکي همت ۽ جرئت عطا ڪري ٿي ته دستاربند ملان نه هوندي به قرآني آيتن بابت پنهنجي وت آهر ڪجهه ڳالهايان، ڪجهه چوان، سوره المائده ۾ آيو آهي ته ”من قتل نفساََ، فقل الناس جميعا.“ معنيٰ ته جنهن هڪ نفس(ماڻهو) کي قتل ڪيو ته انهي ڄڻ سڀني انسانن (انسان ذات) کي قتل ڪيو. ههڙي سخت ڇينڀ ۽ ههڙو وڏو آفاقي اصول، بس قرآن جو ئي ملڪو ٿي سگهي ٿو. غور ڪيو هتي هندو مسلمان، پارسي، عيسائي، يهوديءَ جو سنڌو ڪونه ڪيو ويو آهي. ڪنهن به ملڪ جي ڪنهن هڪ ماڻهوءَ کي مارڻ سڄي انسان ذات کي مارڻ برابر آهي، ۽ هي مُلڙا ڏاڙهيءَ جا چار کنڀ رکي وتن ماڻهو ماريندا، سندن پٽڪا لاهيندا ۽ اهل النساءَ (زائفن) کي بيعزتو ڪندا ۽ مٿن پابنديون مڙهيندا. حالانڪ اسلام ۾ عورتن کي تجارت (وڻج واپار) ڪرڻ جي آزادي آهي، ۽ پڻ گهوڙي سواري، نيزي بازي، تلواربازي، تيراندازي، جنگ جي ميدان ۾ زخمين جي ملم پٽي ڪرڻ ۽ ترڻ وغيره جي اجازت آهي. هي طالبان، پاسداران وغيره وري اهڙا آهن جو عورتن جي مقابلي جي راندين تي به بندش وجهيون ويٺا آهن. وري مٿان تنبوءَ جهڙو برقعو به زوريءَ پيا مڙهين. اڙي بابا اهڙو حق توهان کي ڪنهن ڏنو آهي. رڳو ڏاڍ مڙسي ۽ داداگيري، جي اهو شريعت جو نظام آهي، ته بابا اسانکي ناهي قبول، ناهي قبول، ناهي قبول! ڇا، حج ۾، حضور صلعم جن ڪنهنکي برقعو ڍڪايو هئو؟ ڇا تلواربازي، تيراندازي ۽ نيزه بازي به ڪو برقعو پائي ڪري سگهجي ٿي ڇا؟ پوءِ اها بدعت توهان ڪٿان آندي ۽ توهان ٿيندا ڪير آهيو اهڙيون بدعتون رائج ڪرڻ وارا.
حديثون ته سوين آهن حيوان، انسان، بلڪ پاڙيسريءَ جي جان، مال ۽ عزت جي تقدس متعلق. ڪعبو اسان مسلمانن لاءِ ڪيڏو پاڪ ۽ عزت وارو مقام آهي جو ان لاءِ سموري دنيا جا مسلمان جان به قربان ڪري ڇڏيندا. حضور صلي الله عليه وآلھِ وسلم جن ڪعبتھ الله جو طواف ڪندي فرمايو ته ،”اي ڪعبه تنهنجي ڪيڏي نه عظمت ۽ حرمت آهي!“ حضور صلي الله عليه وآلھِ وسلم جن جو دستور هئو ته ڪنهن ڳالهه جي اهميت واضح ڪرڻ خاطر ان ڳالهه جو ٽي دفعا ورجاءُ فرمائيندا هئا. سو ٽي دفعا ائين چئي فرمايائون ”اي ڪعبه تنهنجي ڪيڏي نه عظمت ۽ حرمت آهي، پر هڪ انسان جي عظمت ۽ حرمت توکان وڌيڪ آهي!“ صاحبو غور فرمايو ته ڪيڏو نه وڏو آفاقي اصول واضح فرمائي ويا ته انسان جي عظمت ۽ حرمت ڪعبه کان به وڌيڪ آهي. اهڙي وڏي حرمت واري انسان کي اسين، خول، ڪافر، ڪٽيل، ڪرستان، ڀنگي، چهڙو چئي، تذليل ڪيون، ڪڪڙ بڻايون ۽ ٻنڊڙن تي ڦٽڪا هڻون! تفوبر تو، تفو برتو. مسلمانيءَ تان ئي ارواح کڻايو ڇڏين.
اياز وٽ ويٺي مان اهڙا اوٻر ڪڍندو هئس ۽ هو مڪمل خاموشيءَ ۽ غور سان مونکي ٻڌندو رهندو هو. ڪڏهن به وچ ۾ روڪ ٽوڪ نه ڪندو هو. جيئن گهڻا هلڪڙائيءَ ۽ ٽرڙائيءَ جو مظاهرو ڪندا آهن. جيڪو صبر سان ٻڌي ٿو سو هنڊائي به ٿو. مڪه جا قريش به ماڻهن کي ٻڌڻ کان جهليندا هئا بلڪ ڪنن ۾ ڪپهه وجهي ڇڏيندا هئا. ٻڌڻ ۽ غور ڪرڻ وڏي خوبي آهي، جا هڻي وڃي هنڌ ڪندي. باقي علي احمد بروهي سان ڳالهائي ڏسو. هو رڳو پاڻ ڳالهائيندو ۽ توهانکي وارو ئي نه ڏيندو ڇاڪاڻ ته هو هميشھ برابر (صحيح) ۽ عقل ڪل آهي، الله اڃاعقل ۾ واڌارو ڪريس ۽ خوش آباد رکيس. هو به اسانجو اثاثو آهي. چار چڱيون ڳالهيون ته ٻڌائي ٿو. من چار داڻا هڙ پلئه پئجي وڃن، اها فقير جي قسمت. گداگر جو ڪم سئن هڻڻ، جيڪي ٽڪر ڳڀومليس، ان لاءِ ٿورائتو ۽ دعاگو. ماڻهو هميشھ ٻين کان پرائي ٿو، ٻارن کان به پرائي ٿو. ويندي ائين به چيو ويو آهي ته جاهل، عقلمندن لاءِ ڏاڪڻ آهن. سکڻ لاءِ واجهه وجهڻا آهن، جيڪي به ملي جيترو به ملي جتان به ملي الحمدالله! اها خوبي اياز ۾ اُتم آهي، نه ته مون جهڙي اڻ پڙهيل کان هن جهڙو عالم ڇا ٿي پرائي سگهيو. ٻيو به هڪ ماڻهو آهي جنهن ۾ اها خوبي، جيڪي سو مٿڀري آهي، اهو آهي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ.
محمود بيگڙي جي مسجد ڏسڻ کانپوءِ، گوڙيءَ جا مندر ڏسڻ لاءِ يارن جو رايو ٿيو. اندرڪي ڏاڪا لهي وڃڻو ٿي پيو، سوڙها ورانڊا ۽ ڪوٺڙيون ڄڻ ڪي چرون هيون. مان ته ڪونه ويس، ٻاهر ويهي رهيس. مون مٿي ڪٿي لکيو آهي ته مان آسائش پسند ماڻهو آهيان ۽ منهنجي جند ۾ جسماني جاکوڙ جو اتساهه، مڙيئي گهٽ آهي. ٻيو ته مون انهيءَ کان سهڻا ۽ بهتر مندر گرنار پهاڙن جي چوٽ تائين چڱي طرح گهمي ڏٺا هئا. يار گوڙيءَ جا مندر گهمي ٻاهر نڪتا ته ساراهه مان ڍاپن ئي نه پيا. باقي اياز ته جين ڌرم، ٻڌ ڌرم، انهن جي باني اوتارن، اصولن، تاريخ ۽ رسمن رواجن تي اهڙي تفصيلي روشني وڌي جو سندس علم ۽ ڄاڻ تي حيرت پئي آئي. گوتم ٻڌ ۽ مهاوير متعلق کيس ايتري تفصيلي خبر ۽ ڄاڻ هئي جو مون کيس چيو ته لڳي ٿو ته ”تون اڳئين جنم ۾ يا ته گوتم ٻڌ هئين يا مها وير“ ته کلي مون تي جيڪا نهار وڌائين سا منهنجي اندر ۾ پيهي وئي ۽ اڄ به ياد اٿم. الائي ڇا هئو ان نهار ۾.
رات جو وري به بنگلي تي رنگين ۽ خوشگوار شام گذاريسون. اتي ڪنهن ٿريءَ ڳالهه ڪئي ته ڪارونجهر جي هڪ ڳوٺڙي ۾ پنڊت ڏيوجي رهي ٿو جيڪو جوتش جو ماهر آهي ۽ کيس ڪشف به ٿئي ٿو، ڳالهه آئي وئي ٿي وئي. منهنجي مائينڊ (قلب) ۾ هورا کورا هئي ته اهڙي ماڻهوءَ سان ملجي. صبوح جو جيپن ۾ سامان وجهي واپسيءَ لاءِ تيار ٿياسون. صبوح جو ويلو، ٿڌڙي هير پي لڳي. منهنجي ذهن ۽ قلب ۾ عجيب لهرا (ڪيفيت) پي آيا مون جيپ ۾ وهندي چيو ته ”هلو ڪارونجهر پٺيان پنڊت ڏيوجيءَ جي ڳوٺ.“ سڀني مخالفت ڪئي، ويندي سونهين به چيو ته ”سائين اهو ڳوٺ پري آهي، اجايو ڏينهن تپي ويندو.“ تڏهن به مون چيو ته ”نه! ضرور هلبو.“ دوستن کي آماده ڪيم ته ”ههڙي ٿڌڙي هير ۾ ڪارونجهر جو ڦيرو نه ڏنوسون ته ڄڻ ننگر ڏٺوسون ئي ڪونه!“ نظارو سحرانگيز (جادوئي) هئو سو سڀ راضي ٿي ويا. واٽ تي هڪ ونڊمل (هوائي چڪري) ڏٺيسون جنهن نار جيان پاڻي ڇڪي موڪ ۾ ٿي وڌو جنهن تي آبادي ٿيل هئي. ٻه اڍائي ميل مس هلياسون ته سفيد ڌوتي پهريل هندن جو هڪ ڊمبلو ايندي ڏٺوسون. اسانجي سونهين رڙ ڪئي ته ”سائين، پنڊت ڏيوجي!“ ڏسو من جي طلب، جو پنڊت کي گهران ڪڍي اسان ڏي موڪليائين. حقيقت ۾ من ئي صحيح ترجمو آهي مائينڊ جو. گاڏي بيهاري لهي پياسون.
مان وڌي وڃي پنڊت سان مليس. عام رواجي ماڻهو ٿي لڳو. هن چيو ته هو ننگر پيا وڃن. مون صلاح هنئين مانس ته اڳ ۾ هو جيپ ۾ چڙهي بنگلي تي هلن ۽ پوءِ جيپ موٽي اسان کي کڻي بنگلي تي پهچائيندي. منهنجو اشتياق ڏسي چيائين ته ”اهڙي تڪڙ ڪانهي تون موٽي سنڌ وڃ، مون کي رڳو خط لکي موڪلجانءِ مان توکي جواب موڪليندس!“ اسين کانئس موڪلائي اتان ئي موٽياسون، ڄڻ ته نڪتا ئي ساڻس ملڻ لاءِ هئاسون. حيدرآباد پهچي مونکان ته ڳالهه ئي وسري وئي. ٻن ٽن مهينن کانپوءِ اوچتو يادگيرو اچڻ تي کيس خط لکيم ته ٽي پٽ فلاڻا فلاڻا ۽ ٻه ڌيئر اٿم.
مهينو کن گذريو ته سندس خط اچي نڪتو جنهن ۾ لکيائين ته ”چار پٽ ۽ ٽي ڌيئرون آهن.“ هڪ پٽ ۽ ڌيءَ بعد ۾ ڄاوا. آهي نه عجب جي ڳالهه جو پنڊت اڳواٽ خبر ڏني. مون ۽ منهنجي پٽن ۽ ڌيئرن بابت جيڪي ڪجهه لکيائين سو اڄ ٽيهن سالن کان پوءِ ڏسون ٿا ته اسي نوي سيڪڙو صحيح ثابت ٿي چڪو آهي. مون وٽ پنڊت جو اهو خط اڃا سانڍيو پيو آهي جو اياز گهري ورتو ۽ ان جي فوٽو ڪڍرائي پاڻ وٽ رکيائين. منهنجا ٻار اهو خط ڪڍي پڙهندا آهن ۽عجب کائيندا آهن.
اهڙو واقعو قدرت الله شهاب به پنهنجي ڪتاب شهاب نامه ۾ لکيو آهي ته ٽرين (ريل گاڏيءَ) ۾ سفر ڪندي هو هڪ اسٽيشن تي لهي ڪجهه شيون وٺڻ لڳو ته ريل هلي پئي، ڊوڙندو ڊوڙندو ويو ته سندس گاڏو اڳ ۾ نڪري ويو. ڏسي ته هڪ گاڏي جي در تي هڪ سوٽيڊ بوٽيڊ ماڻهو بيٺو آهي، جنهن مشڪندي ڏانهس هٿ وڌائي چيو ”شهاب صاحب هليو آ اندر.“ ان جو هٿ پڪڙي چڙهي پيو ۽ ان ماڻهوءَ جي ڀرسان ويهندي چيائين ته ”معاف ڪجو، گاڏي اوچتو هلي پئي ۽ توهانکي تڪليف ۾ وڌم. پر توهان منهنجو نالو وٺي ڪيئن سڏيو، پنهنجي واقفيت ته ڪانه آهي، الائي ڪيئن اهڙو اتفاق ٿيو؟“ هن ماڻهو مشڪندي انگريزيءَ ۾ چيو ته ”اهو قطعاََ ڪو اتفاق نه هئو. اهو ڪنهن اڳوٽ رٿيل مصلحت سان ٿيو جو توکي گاڏيءَ مان لاٿو ويو ۽ گاڏيءَ کي هلايو ويو ۽ مونکي چيو ويو ته شهاب کي هٿ پڪڙي مٿي ويهار. اهو برابر آهي ته پاڻ اڳواٽ سڃاڻو ڪونه آهيون،“ وڌيڪ چيائين ته ”مان ڪرستان آهيان ۽ تون مسلمان.“ شهاب صاحب اڃا انهيءَ حيرانيءَ ۾ هئو ته کيس چيائين ته ”انهيءَ قدرتي رٿابنديءَ جو مقصد رڳو اهو هئو ته توکي ٻڌايو وڃي ته گاڊ جنهن کي توهان الله چئو ٿا سو هر ڪنهن ۾ وسي ٿو بغير ڪنهن مذهبي مت ڀيد جي. هندو، مسلمان، ڪرستان، پارسيءَ جو مت ڀيد گاڊ (الله) وٽ بلڪل ڪونه آهي.“ پوءِ ته پاڻ گهڻن ئي خيالن جي ڏي وٽ ڪيائون. شهاب صاحب وائڙو وائڙو حيرت زده ٻي اسٽيشن تي لهي وڃي پنهنجي گاڏي ۾ ويٺو. آهي نه عجب جهڙي ڳالهه!
مونسان به پنڊت ڏيوجيءَ کي ائين کيس گهران ڪڍي، ملايو ويو. اها الائي ڪهڙي لازوال ۽ وڏي قوت آهي جنهن مون لاءِ مانڊاڻ ٺاهي، منهنجي تربيت ڪارڻ، اڳواٽ رٿابندي پي ڪئي. الائي مون تي ڪهڙيون ذميواريون وڌيون پئي ويون ۽ الائي ڪهڙو ڪم مونکان وٺڻو هو. اڄ پوئتي نظر وجهان ٿو ته ڪجهه ڪجهه ڌنڌلڪو ڌپو پويم ٿو ته هي هي ڪم مونکان وٺڻا هئا. انهن واقعن جو ذڪر نه ڪبو جو اهو پڏڻ پائيءَ ۾ شامل ٿي ويندو. هڪڙو مثال ئي ڪافي آهي ته شيخ اياز صاحب ويهن پنجويهه سالن کان پوءِ، مونکان پنڊت ڏيوجي واور خط گهري ورتو ۽ ان جي فوٽو ڪاپي ڪرائي پاڻ وٽ رکيائين. اها ڪا گهٽ ڳالهه آهي ڇا جو شيخ صاحب جهڙي عالم انسان جا خيال ۽ ارادا متزلزل ٿي ويا، حضرت علي رضي الله عنھ فرمايو ته ”ارادن جي ٽٽڻ ۾ مون الله کي سڃاتو.“ ارادا تڏهن ٿا ٽٽن جڏهن ڪو تجلو، جهٽڪو يا جهنجهوڙ پاڻمرادو (غير وجودي، ما وجودي يا لا وجودي) اچي وجود تي نازل ٿئي ٿي.
محمد ابراهيم جويو صاحب به مڃي نه مڃي، اهڙين ڪيفيتن مان ضرور گذريو هوندو. مان سندس مداح آهيان ان ڪري مان اها ڳالهه پنهنجي شخصي مشاهدي مطابق چوان ٿو. جويو صاحب صحيح فرمائيندو آهي ته ”ڪي ماڻهو چاهيندا آهن ته ڪي ڳالهيون مڃجن ۽ پوءِ ان لاءِ سبب ڳولهيندا آهن.“ مان به ساڳي ڳالهه چوان ٿو ته ”ڪي ماڻهو چاهيندا آهن ته ڪا ڳالهه نه مڃجي ۽ پوءِ ان لاءِ عذر ڳولهيندا آهن ۽ چٽي پٽي حق تي به کڻي اکيون ٻوٽيندا آهن.“ جويو صاحب الائي ڇو ور ور ڪري منهنجي ڍاڪ تي چڙهي ٿو وڃي. شايد ان ڪري جو هو آدرشي ۽ مثالي ماڻهو آهي ۽ جيڪڏهن مثال پيش ڪبو ته پُکو اهڙي ئي ڀلي مانس تي پوندو. کانئس هزار بار معافي. پڪ اٿم ته معاف ڪندو. وٽس بغض جو ڪڻو ئي ڪونهي.
ٿر مان موٽ کاڌيسون، اسلام ڪوٽ واري سيٺ نهالچند ڏاڍو زور ڀريو هو ته ننگر کان موٽندي وٽس ڏينهن ٻه گذاريون. ويراواهه پهتاسون ته پوءِ ڇو نه ڇاڇري کان عمر ڪوٽ وڃجي ۽ ٿر جو اهو پاسو به نظر مان ڪڍجي. ريگستان واقعي انهيءَ رستي سان ڏٺوسون. اڇي واري، آبادي ڪانه، ڇنا به معمولي ۽ سادا، نڪي ساوڪ نڪي مال مويشي. ڳوٺ به ڇڙ وڇڙ. پري پري. پاڻي ملڻ به محال. ڪو شانائتو چونئرو به ڪونه ڏٺوسون جتي لڙي وڃي لسي يا چانهه جي طلب ڪجي. اسلام ڪوٽ ۽ مٺي پاسي ڏاڍا سهڻا ۽ شاندار چونئرا نظر ايندا جن کي جيڪڏهن پٽائي ڪراچي حيدرآباد هڻائجي ته هوند ناياب ڊرائينگ روم لڳن.
وڏي منزل پٽي اچي ڇاڇري پهتاسون. ڇاڇرو چڱو چهل پهل وارو واپاري مرڪز آهي. وڃي هڪ هندو سيٺ سان ملياسون جنهن مانائتو آڌرڀاءُ ڪيو. ماڙيءَ تي پنهنجي اوطاق ۾ ويهاريائين ۽ ماني لاءِ به ڏاڍو زور ڀريائين. اسان کي هرکائڻ لاءِ چيائين ته ڀرٽن جي ماني ۽ تريل چڀڙ به کارائيندو. سندس قرب ڏسي اسين به اٺ ڏهه ماڻهو وٽس لڏو لاهي ويٺاسون. ٿر جو سفر آنڊا گجيون ولوڙي ٿو رکي، سو اسين به آسائتا ٿي آهلي پياسون. سيٺ به واهه جي ماني کارائي. هر قسم جون ڀاڄيون مختلف نمونن سان ٺهيل تمام لذيذ هيون. پڇيوسونس ته ”ايتريون ڀاڄيون ڪٿان ٿيون اچن.“ چيائين ته ”اسين ٿري ماڻهو هرشيءِ سڪائي رکندا آهيون پوءِ ساهه ستيءَ سان ٿورو ٿورو ڪري، پاڻ به کائون مهمان طائيءَ لاءِ به ٺاهيون. ڳترا ڳترا ڪري چڀڙ، ٻٽالو، تنهه (ميها) سڪائي رکون پوءِ ڪچريون ڪري تري کائون يا انهن جا پڪوڙا ٺاهي کائون.“
ڀرٽن جي ماني به پچرائي آيو پر خبردار ڪيائين ته ان جو رڳو هڪ ٻه گرهه کڻجو، وڌيڪ نه، ڇو ته اها پيٽ کي ڇلهي ٿي رکي ۽ ٿرين کي ئي سوري ٿي پوي ٿي. چيومانس ته سيٺ ڀرٽ ته رڳو آهن ڪنڊا ۽ کوکڙن جهڙا، انهن جو اٽو ڪيئن ۽ ڇو ٿا ٺاهيو. چيائين ته ”ٿر وسي ته ٿر آهي، نه ته بر. وسڪارو نه ٿئي ته ڪارو ڏڪر. سرڪار به خبرگيري ڪانه ڪري. پوءِ بک کان ماڻهو ڀرٽ ميڙي، انهن کي گسائي گسائي، لسو ڪري، پينهين رکن ۽ جڏهن ٻيو ڪو چارو نه هجي ته ڀرٽن جي ماني پچائي کائين. گهڻو تڻو گذارو پيرون (کبڙ جو ميوو) تي ڪن. پيرونءَ ۾ به تيزابيت آهي سو وات ۾ ڦلوڪڻا ٿيو پون اهڙي حالت ۾ پيرونءَ جا ڦڪ ڀري پاڻيءَ سان ڳڙڪائين.“ پوءِ هڪڙو ڳوٺاڻو گهرائي اسان کي ڏيکاريائين جنهن جا چپ سڄيل ۽ اندر وات ۾ ڦلوڪڻا هئا ۽ ڳالهائڻ ۾ به ڏکيائي پي ٿيس. ڳوٺاڻي ٻڌايو ته زالين مڙسين ٻارين ٻچي کبڙن هيٺان ويٺا آهن پيرونئن تي گذارو پيا ڪن ۽ سڀني جا وات ۽ نڙگهٽ سڄي پيا آهن.
مٽيءَ سان ڏاڍي محبت اٿن. ”اڙي ڀائي ڇڏيو ڀٽن جي پچر، هلي ٻه ٽي مهينا ٿر کان ٻاهر گذاريو.“ چي ”پنهنجا وٿاڻ، ٿاڪ ۽ پڊ ڪيئن ڇڏيون؟“ اتي برپٽ ۾، بک تي، بلائن ۽ ڀٽونئن (وِڇون) ۾ پيا هوندا پر ابر آسري نڪرڻ تي دل ڪانه ٿيندن. مال مري ويندن، بکون ڪاٽيندا، بيمار ٿيندا ته به ڳنڍير جيان واريءَ ۾ نکون کوڙيون چنبڙيا پيا هوندا. مينهن ۽ وسڪاري لاءِ کين ڇهين حس ٿئي ٿي. جيئن ڪولين ماڪوڙين کي مينهن جي اڳواٽ خبر پئجي ويندي آهي تهڙو ئي ڪو حساب هنن ٿرين ۽ ٿريچاڻين سان آهي. زميندار جو قيد قبول ڪندا باقي مينهن جا پرون پوندي ئي رات وچ ۾ اهڙو بُل ڏئي گم ٿي ويندا، جهڙوڪر زمين ڳهي وين.
مون وٽ کپري ۾ هڪ ٿري نوڪر هو. شام جو ٻاهرٿلهي تي ڪرسيون رکرائي ويٺو هئس ته هن ٿريءَ نڪ جي هڪ ناس هڻندي چيو ته ”سائين ڀانيان ٿو ته ٿر اُٺو آهي“، مون چيو ”بابا نه وڄ نه ڪڪر، تون پيو چوين ته ٿر اُٺو آهي.“ چي ”سائين مون کي اُٺي جي هوا ٿي اچي!“ ائين چئي سلام ڪري ويو. منهنجو نائڪ فيض محمد بيٺو هو تنهن چيو ته ”سڀاڻي هي ڪونه هوندو ڀڄي ويندو.“ مون چيو ته ”گهٽ ۾ گهٽ پگهار وٺي پوءِ ويندو، ائين ڪيئن ويندو.“ فيض محمدچيو ”سائين هن کي اٺي جي هوا لڳي آهي، هاڻي بيهي ڪونه سگهندو!“ واقعي ائين ٿيو. ٻئي ڏينهن هو هو ئي ڪونه. نه تو ڏٺو نه مون. اهي ماڻهو مٽيءَ مان ڦٽل کنڀين جيان آهن، ڌرتي واسي آهن ۽ ڌرتيءَ جو اهنج ايذاءُ، سو ڪهڙو توڙي سک سندن پيٽ ۾ ولوٽا ٿو وجهي.
ڀرٽن جي ماني، جوئر ٻاجهرکان وڌيڪ لذيذ ۽ ڀرڪڻي (خسته) ٿي ٿئي. ماني کائي سيٺ جا ٿورا مڃي روانا ٿياسون. واٽ تي ڄام ساقيءَ جو ڳوٺ جهنجي به ڏٺوسون. بس ڇنو، لوڙهو ۽ آڳر تي رلهيون ٽنگيل. اهڙي ڳوٺڙي، اهڙو مست ملنگ انقلابي پيدا ڪيو جو سڀني کي ڏندين آڱريون اچي ويون. سڌو آياسون عمر ڪوٽ (امرڪوٽ) جي قلعي تي. قلعو گهٽ ۽ آفيسرن جو منزلگاهه زياده هئو ۽ ان ڪري ئي ڪجهه رونق ۽ ساوڪ هئي. قلعي جي اهميت رڳو ان ڪري هئي جو اتي سرڪٽ هائوس (گشتي آفيسرن جو رهائشگاهه) ٺهيل هئو ۽ شهنشاهه اڪبر جي ڄمڻ واري هنڌ هڪ قبي ٺهيل هئي، ڄڻ ته قلعي جو سنڌ، سنڌ جي حڪمران يا معمار سان ڪو واسطو ڪونه هئو. حالانڪ تاشقند ۾ امير تيمور جي مقبري تي لکيو پيو آهي ته معمار ”اوستو فلاڻو“. مونکي حيرت لڳي ته سنڌي ٻوليءَ جو نج لفظ ”اوستو“ ڪم آندل هئو. ٿي سگهي ٿو ته اهو لفظ اتان لڏي هت آيو هجي. اوستو معنيٰ اوستو. انگريزيءَ ۾ چئبو آرڪيٽيڪ انجنيئر، جنهن کان بهتر ۽ مانائتو لفظ آهي اوستو. مان پنهنجي پر ۾ سمجهندو هئس ته اوستو مخفف آهي استاد جو، پر نه، اوستو لفظ ۾ آرڪيٽيڪٽ، انجنيئر ۽ استاد، سڀ شامل آهن. سنڌ ۾ ذات جا اوستا به آهن جي ڳاڙها ڳٽول، وجيهه شڪيل آهن. ٿي سگهي ٿو وچ ايشيا جا هجن.
قلعي جي مکيه دروازي اندر ڏيڍي پهڻ جي ٺهيل آهي جنهن ۾ گجراتيءَ ۾ ڪا لکت چٽي بيٺي آهي. اياز چوي ته اها لکت ضرور پڙهائي ڏسجي. مون چيو ته ڪو ماستر وٺي اچو. هڪ ماستر صاحب آندو ويو جو ذات جو کوسو هو. ان پڙهي چيو ته ’هي قلعو ٺهرايل آهي راڻا امر سنگه جو‘ خبر ناهي ته هن درست چيو يا نه. وڌيڪ ٽيڪا ٽپڻي نه ٿا ڪيون.
منهنجو عمر ڪوٽ جو هڪ راڻو واقف هئو جو هميشه اڇي ڌوتي ۽ اڇو پٽڪو ٻڌندو هو. ڏاڍو شانائتو، وضعدار ۽ ڀلوڙ ماڻهو هئو. وقفي وقفي سان آفيم جي ڇڊي ڳار ائين پيئندو هئو جيئن اسين چانهه پيئون. ڌوتي ٻڌڻ به هڪ وڏو فن آهي. راڻا صاحب ڌوتي اهڙي ٻڌندو هو ڄڻڪ سلوار آهي ۽ اوگهڙ جو ڪو شبهو (شبه) نه رهندو هو. راڻا صاحب ئي مونکي ٻڌائيندو هو ته اسين ابڙا اصل ۾ راجپوت سمراٽ آهيون ۽ کشتري يعني کتري. پاڻ ٻڌايائين ته ٻه ٽي پيڙهيون اڳ هو پنهنجيون نياڻيون مسلمان راجپوتن سان پرڻائيندا هئا ڇاڪاڻ ته نک ۽ خاندان کي ڏٺو ويندو هو، نه ڪه ڌرم کي. اهڙا ڳانڍاپا پيدا ٿيا پئي جو انگريزن، ڌارين حڪمرانن، ويڇا وڌائي ڇڏيا. راڻا صاحب مونسان ۽ منهنجي ڀاءُ ڪمال سان گڏ ويهي ساڳين برتنن مان ماني کائيندو هو.
قلعي کان نڪري اهو مڪان ڳولهڻ جي ڪوشش ڪئيسون جتي مومل ڏاگهه چڙهي هوندي. پڇائون ڪندي ڏس پڇندي قلعي کان ميل، منو ميل پرڀرو هڪڙو ڦٽل دڙو ڏيکاريائون. نڪو ڪنهن کي پڪ هئي نه اسانجي تشفي ٿي. بهرحال ان هنڌ کي ٻه ٽي ڦيرا ڏئي، ويڳاڻا يا ملول ٿي موٽياسين. واٽ تي پٿورو وٽ، وڏيري سائينداد خان شوري جو ٺهرايل وڏو عاليشان پڪسرو مدرسو ڏٺوسون. لڙياسون ڪونه. ان مدرسي جو ڪجهه سال مهتمم، منهنجو ماسڙ، بابا جو پڦاٽ، مولوي عرض محمد ابڙو هئو جو وڏو عالم ۽ استاد هئو. مان وٽس ٽڪي، ماسي ۽ سندس ٻارڙن سان گڏ رهي رانديون کيڏي آيو هئس. اتي ئي منهنجو مامو قمرالدين گذاري ويو ۽ دفن ٿيو. هو مونکان به ننڍو هئو.
وڏيرو سائينداد خان شورو به وڏو شانائتو ۽ باغ و بهار شخصيت جو مالڪ هو. ملڪيت گهڻي ۽ اولاد ڪونه هئس. مزاح جي حس به ڏاڍي تيز هئس شايد اڳي ڪٿي لکي آيو آهيان ته حيدرآباد ۾ ٻگهوڙي بگي جنهن کي وڪٽوريا گاڏي چوندا هئا، چڙهي تلڪ چاڙهيءَ تان پئي ويو ته بگيءَ واري، رش هٽائڻ لاءِ رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون. هٽي وڃو، هٽ ڇورا، ڇورا تنهنجي ماءُ ... تنهنجي ڀيڻ ....! سائينداد خان شورو گاڏي روڪرائي لهي پيو. گاڏي وارو منجهي پيو ۽ هٿ ٻڌي معافي وٺڻ لڳو ته ”سائين مون خطا ڪهڙي ڪئي؟“ سائينداد خان چيو ته ”ابا هڪ ڀريون پئسا ٻيو کائون گاريون، نه بابا اسان توبهه ڪئي!“ بگي وارو ڀلا سمجهي به ڪيئن سو وري چيائين،”سائين مون ته رڳو ڇورن کي پي گاريون ڏنيون!“ سائينداد خان چيس،”بس چپ. وڌيڪ اکر نه ڳالهائجانءِ.“ ٻولايل ڀاڙي کان وڌيڪ نوٽ ڏئي پنڌ ئي پنڌ روانو ٿيو، بگي وارو حيرت ۾ نوٽ کي ڏسندو وري به هٽ ڇورا! هٽ ڇورا! ڪندو گاڏي هڪليندو ويو.
ائين ٿر جو ڀرپور سير ڪري، رات اچي ميرپورخاص ڀيڙا ٿياسون. مان خوش هئس ته اياز سفر مان مطمئن هو. رات جي ماني ڊاڪٽر واحد بخش وڳڻ کارائي. صبوح جو خير سان اچي حيدرآباد پهتاسين ۽ هرڪو پنهنجي ماڳ موٽي ويو. سفر دوران اياز گهڻو تڻو، ڌيان، ريتن رسمن، پوشاڪ، ٻولي ۽ ڏند ڪٿائن تي ڏنو ۽ اهڙيون داخلائون پنهنجي نجي ڪتابڙيءَ (ڊائري) ۾ لکندو ويو. نئون لفظ ٻڌڻ سان، ان جو مطلب معنيٰ پڇيائين ٿي. ننگر مان نڪرندي چيائين ته ”هوند مينهن پئجي وڃي ته واهه. واهه!“ مون مٿي آسمان ڏي نهاري، ڪڪر ڏسي چيو، ”نڪو، مينهن ٽري ويو، تتر کرڙي ٿي وئي آهي.“ هڪدم اکين ۾ چمڪ اچي ويس ۽ پڇيائين ته ”تتر کرڙي ڇاهي جو مينهن نه پوندو؟“ مون کيس ڪڪر ڏيکاريا جي تتر جي پرن جهڙي چٽسالي وانگر کڙوکڙ ۽ دڙڳ دڙڳ هئا. پڇيومانس ته ”آهن نه تتر جي کنڀن وانگر؟“ چيائين ”هائو!“ مون چيو ”اها آهي تتر کرڙي ۽ جڏهن ڪڪر ائين ٿي وڃن ته مينهن نه پوندو.“ اهو لفظ ۽ تفصيل پنهنجي ڪتابڙيءَ ۾ لکي ڇڏيائين.
حيدرآباد اچي اياز چيو ته ”هاڻي ڪيٽي بندر گهماءِ.“ مون چيو ”اهو به ٿي ويندو. پر اول دادو ضلعو جيڪو تمام قديم، پراسرار ۽ نهايت پر منظر آهي.“ چيائين ”ڪيئن ڀلا!“ مون چيو ”رني ڪوٽ، ڪائي، منڇر، گاجي شاهه، گودڙيو، گاج، گبربند، کيرٿر، اڙل، سيوهڻ، نئنگ، ڇاڇا نه آهي دادوءَ ۾.“ اشتياق وڌيس. چيائين ”وارو ڪر!“ مون چيو ”حاضر!“
دادوءَ ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر هئو غلام محمد ميمڻ ڏيپلائي، ڊاڪٽر صالح ميمڻ جو ننڍو ڀاءُ جو ڏاڍو يار ويس ۽ پيارو ماڻهو هو. مٿان وري انجنيئر هو مسٽر عبدالنبي عباسي، ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ جو وڏو ڀاءُ. اهو به شرافت جو پتلو، وضعدار ۽ ٻانهن ٻيلي ماڻهو آهي. وري سائين جي ايم سيد، سن ۾. سڀ سؤڻ سٺا ٺهي آيا. گهمڻ لاءِ ٻه ڳالهيون تمام ضروري ۽ اهم آهن. هڪ سرڪاري آفيسر ٻيو تر جو چڱو مڙس (ڀلي وڏيرو چئوس).
***