6
هنن تي ڪو خاص اثر ڪونه ٿيو. پنهنجا مسلمان ئي اسلام سان اهڙي رعايت نٿا ڪن ته هو ڌاريا، بغض سان ڀريل، ڪيئن ڪندا؟ ڪجهه بي يقيني سان مون کان آڏا ابتا سوال ڪرڻ لڳا. اهو ته قبول ڪيائون ته (meditation) يعني ذڪر واقعي عالمي مڃتا ماڻي ورتي آهي. باقي بت پرستيءَ کي ترڪ ڪرڻ تي شامل راءِ نه هئا. مون کين ذهن نشين ڪرايو ۽ مڃيائون به، ته ذڪر مهل ڪو به بت، حضرت عيسيٰ عليه السلام جو يا بيبي مريم سڳوريءَ جو، يا شري رامچندر ۽ شري ڪرشن جو يا ڪنهن ٻئي جو پتلو سامهون رکڻ جو ضرور نٿو رهي، نه ئي ٽياس (cross) ڳچيءَ ۾ پائجي يا سامهون رکجي ٿو. بس رڳو هڪ سڀ کان وڏي آفاقي ۽ حاضر ناظر omnipotent قوت جو تصور ڪجي ٿو جا هر هنڌ ۽ هر شيءِ ۾ ويندي من ۽ شرير (جسم) ۾ به موجود آهي. جنهن کي اسين الله ٿا چئون ۽ ٻيا پرميشور (پرم ايشور)، گاڊ God يا ٻيو ڪجهه چون ٿا. حقيقت ۾ ڪنهن به شيءِ يا صورت کي اڳيان رکڻ مان مطلب ئي ان آفاقي قوت الله، گاڊ، يا پرميشور جي نفي آهي.
جيڪڏهن اهو هر هنڌ ناظر omnipotent ۽ وياپڪ (ساميءَ چواڻي) آهي ته پوءِ ڪنهن بت يا مورت کي وچ ۾ آڻڻ، انسان ۽ الله جي وچ ۾ رنڊڪ، پڙدو يا ڀِت آهي ۽ اصل الله يا پرم ايشور جي نفي آهي. اهو ته هر هنڌ ان مورت جي پٺيان، اڳيان، هيٺان ۽ مٿان موجود آهي. مورت ته اجايو اٽڪاءُ آهي، ان ڪري ئي اسلام جو بنيادي رڪن ”وحدت“ لاالھ سان، شروع ٿئي ٿي ته ڪونهي ڪوئي وجود عبادت لائق سواءِ الله جي. پوءِ الله جو ڪهڙو به کڻي نالو رکو، اهو ته واحد آهي، ويا پڪ آهي الک نرنجن آهي ڳالهه مڙيئي هڪ آهي. منهنجي لنڊن ۾ اهڙن خيالن جي ڏيوٺ، پروفيسر ارون سان اسراريت جي موضوع تي ٿي چڪي هئي ۽ هو ۽ سندس زال ميري انهي جا قائل هئا. ميري ڪرستان هئي ۽ پروفيسر ارون يهودي. منهنجا خيال ٻڌڻ کانپوءِ پروفيسر ارون ڳوڙهي ويچار ۾ پئجي ويو ۽ مون کي چيائين ته تو منهنجا ٻه ٽي ڏينهن وڃائي ڇڏيا. چي هاڻي ٻه ٽي ڏينهن لاڳيتو لائبرري ۾ ويهي ڪيئي ڪتاب کولڻا پوندا. ان وقت استاد بخاري. سندس ڀاءُ محترمه حاڪم علي بخاري ۽ ڊاڪٽر انورهاليپوٽو موجود هئا. ميري ۽ ارون ٻيئي ذڪر ڪندڙ هئا ۽ مون سان بي وزني ۽ اڏام بابت خيالن ۽ شخصي تجربن جي ڏي وٺ ڪيائون. مون کي ميري منزل ۾ پروفيسر صاحب کان مٿاهين نظر آئي.
پروفيسر ارون کان پڇيم ته اهو ارون ڇا آهي. چيائين توهان هارون (عليه اسلام) ٿا چئو اسين ارون ٿا چئون. عجب لڳم ته هندو ماڻهو به ارون نالو رکن ٿا. ڳالهه ته وڃي هڪ ٽٻڪي (لفظ) تي پهتي! هئا اڳهين گڏ ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا. هي لفظن جو علم به عجب آهي جو ڳوڙهي کوجنا گهري ٿو. ڏسو نه انگريزي ۾ مدر، فارسي ۾ مادر، عربي ۾ ام، سنڌيءَ ۾ امان، اردو ۾ مان. انگريزي ۾ چون ڪائو cow هنديءَ ۾ گئو، سنڌيءَ ۾ ڳئون. دلچسپ علم آهي جنهن جو تاريخ سان ڳانڍاپو ضرور آهي.
هو يورپي صاحب ان ڳالهه تي آماده ٿيا ته الله God جو تصور ڪرڻ يا عبادت ڪرڻ لاءِ مورت جي ضرورت نه آهي. مون ڀانپي ورتو ته هو دلئيون ڪونه ٿا مڃين پر دليل آڏو بيوس آهن. نيـٺ ته انساني ذهن جي ارتقا آهي ڄمڻ سان ڪرائيسٽ (حضرت عيسيٰ عليه السلام) بيبي مريم عليه سلمها ۽ ڪراس cross کي ۽ ٻين مذهبن وارا ٻين مورتين کي پوڄيندا آيا آهن ۽ نفعو نقصان انهن کان ئي ڀانئين ٿا، سي ڪيئن کن پل ۾ عقيدو مٽائي ڇڏيندا. پري ڇو ٿا وڃو خود اسان جا مسلمان ڀائر، پيرن ۽ قبرن جي ڄار ۾ اهڙو وڪوڙجي ويا آهن جو سندن ذهن ڪم ئي نٿا ڪن، پير ته اسان جهڙا انسان آهن باقي قبرن ۾ ته ڪي ڪين آهي سواءِ مٽيءَ جي! پر ماڻهن جو اهڙو عقيدو آهي جو نفعو نقصان انهن سان منسوب ڪن ٿا. حالانڪه قرآن شريف ۾ بار بار چٽو چٽو فرمايل آهي ته نفعو نقصان صرف ۽ صرف الله کان آهي. سورة الجّن آيت 21 ۾ ته خود رسول الله صلي الله عليھ وسلم (ان کان مٿي ته ڪو پير فقير درويش ڪونه آهي) کي فرمايو ويو ته ”چئه ته آءٌ اوهان کي ڏک پهچائڻ ۽ سنئين رستي تي آڻڻ جو وس نٿو رکان!“ (ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي) جڏهن حضور پاڪ صلعم جهڙي هستيءَ کي نفعي نقصان جو اختيار نه آهي ته باقي ٻيا پير فقير، اوليا سڳورا ڪيئن اهڙا اختيار حاصل يا استعمال ڪندا؟ اهو سندن وس ۾ ئي ناهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته حضور صلعم جن بيحساب ماڻهن، قومن ۽ ملڪن کي پنهنجي عملن، عقيدن ۽ ڪردار سان بيحساب نفعو، پهچايو پر رب جي رضا ۽ منشا سان. سڀ ڪجهه الله جي حڪم سان ٿو ٿئي.
ماڻهن جي ڀورڙائي ۽ عقيدي جي هڪ ڳالهه ذهن تي تري ٿي اچيم. منهنجي وچين نياڻي ربيءَ جو هڪ اوچو، مهانگو، ريشمي وڳو ڀرت ڀريل سو اسان جي هڪ پنجاپڻ نوڪرياڻي چورائي وئي. گهڻي دڙڪا دهمان، پوليس جا ڪورٽن جا جيل جا ڏناسوسنوس پر صاف جواب ڏئي بيٺي. نيٺ سندس پيءُ کي گهرايوسون ان به الله جا ۽ قرآن جا واسطا وڌس ۽ پنهنجي پڳڙي لاهي پيرن تي رکيائينس پر مائي اصل نه مڃي! سندس پيءُ مون کي چيو ته ”صاحب پوليس نه گهراءِ مونکي رڳو ٻه ٽي ڏينهن مهلت ڏي!“ مون کيس دلجاءِ ڏني ته نياڻيءَ جو معاملو آهي پوليس ۾ ته بنهه ڪونه وڃبو. اهو ته رڳو دڙڪو دهمان آهي.“ سندس اکين ۾ شڪر گذاري جو پاڻي ڀرجي آيو. چيائين ته ”موڪل ڏيو ته نياڻي کي پاڻ سان وٺي وڃان!“ ڀروسو ڪري کيس موڪل ڏنم ۽ هو مائيءَ کي وٺي هليو ويو. اسان وٽ نه سندس ائڊريس نه پتو. بس اعتبار. ويندي ويندي چوندو ويو ته ”صاحب ٻن ٽن ڏينهن ۾ امانت کنيون ايندس!“ ربي مائي چوي ته ”بابا هي پرديسي ماڻهو وري پيدا ئي ڪونه ٿيندا.“ ٽن چئن ڏينهن کان پوءِ هو ماڻهو آيو ۽ اچي وڳو هٿ ۾ ڏنائين، پڇيومانس ته ڪهڙي ترڪيب ڪيائين. چيائين ته ”صاحب جهوليءَ ۾ قرآن وڌو مانس ته به الي وئي. ڏينهن ٻه رکي غازي عبدالله شاهه جي مزار تي وٺي ويو سانس ۽ اتي چيو مانس ته هاڻي سچي ڪر ته سچي ڪري ڏنائين ته واقعي چورايو هئائين ۽ گهر هلي ڪڍي ڏنائين!“ ظاهر ٿيو ته ماڻهو الله کانسواءِ رسول صلعم کان ۽ قرآن کان ڪونه ٿا ڊڄن پر پيرن کان ۽ پيرن جي مزارن کان ڊڄن ٿا. هي ڳالهه ڪيم ثبوت طور ته ماڻهو عقيدي جا غلام آهن ۽ عقيدو سولائي سان نٿا مٽائين.
هو يورپي صاحب به ذڪر meditation جي موضوع تي چپ ٿي ويا پر کوٽ کوٽان ڪري مون کي ڀت سان لڳائي (واهه واٽ بند ڪري) پڇيائون ته ”ذڪر جا طريقا ته گهڻيئي آهن مثلا سهرورديه، چشتيه وغيره تون ٻڌاءِ ته تون ڪهڙي مسلڪ جو آهين؟“ کانئن ڇرڪ نڪري ويو جڏهن چيم ”نقشبنديه!“ـ ”اوهه!“ چئي فرمايائون ته ”نقشبندي معنيٰ فنڊامينٽلسٽ ملٽنٽ ۽ وائيولنٽ يعني بنياد پرست، ويڙهاڪ ۽ تشدد وارو!“ مون مرڪي چيو ته ”توهان جي ذهن تي ترڪي ۽ اتان جو نقشبندي سوار آهي!“ مڃيائون ته ”هائو!“ مون چيو ته نقشبنديءَ ۾ اهي خصوصيتون ڪونه آهن پر اها سڄي توهان جي منافقي واري جمهوريت ۽ سيڪيولرزم (لادينيت) جي حرامپائي آهي. پاڻ کي آزاد خيال (لبرل) بنيادي حقن جا حبدار ۽ جمهوري اصولن جا پاسبان سمجهندڙ خود انهن ئي بيمارين ۾ ورتل آهيو جن جو الزام ٻين تي پيا هڻو. اها ڪهڙي جمهوريت، بنيادي حق ۽ آزاد خيالي آهي جو فرانس توڙي يورپ جي ٻين ملڪن ۾ اسڪولي ڇوڪرين کي رئو پائي يا مٿي کي رومال ٻڌي اسڪول ۾ اچڻ جي اجازت ناهي. ترڪي ته حد ڪري ڇڏي جو پارليامينٽ جي چونڊيل ميمبرياڻي کي اسيمبلي هال ۾ صرف ان ڪري ويهڻ نه ڏنو ويو جو هوءَ مٿي تي رومال ٻڌي آئي. توهان پنهنجي ڪرستان ڀائرن (ڪئٿولڪ فرقي وارن کي) موچڙا هڻي آمريڪا مان ڪڍي ڇڏيو ۽ الزام هڻو ٿا اسان تي. هر يورپي ملڪ ۽ حڪومت ۾ مذهبي وزارت قائم آهي ۽ ان تي سرڪاري پئسو عوام جو خرچ ٿئي ٿو. برطانوي تاجدار ته خود پنهنجي سر مذهبي سربراهه آهي. شرم تم ڪو مگر نهين آهي. حسن مجتبيٰ مرڪندو رهيو.
ڪجهه ششدر ٿيا پر وري به مون کي وٺ ڪيائون ته ترڪيءَ جا نقشبندي ته طالبان جهڙا آهن. مون چيو ته ان لاءِ خود ترڪيءَ جي حڪومت ذميوار ۽ جوابدار آهي. مٿي تي رئو پائڻ جي بندش، ترڪي ٽوپي (فيز ڪئپ) پائڻ جي بندش. باغيچي ۾ نماز پڙهڻ جي بندش. عربي ۾ قرآن پڙهڻ جي بندش. پوءِ اهڙي گهٽ ۽ ٻوسٽ ۾ نام نهاد سيڪيولرزم جا ڪڙولا ٽوڙڻ لاءِ ضرور طالبان جنم وٺندا. توهان لاءِ اهڙي جمهوريت ۽ سيڪيولرزم بلڪل فرسٽ ڪلاس آهي، پوءِ ڀلي کلي فحاشي، شرابخوري، رستن باغن ۽ ٽئڪسين ۾ کلم کلا زنا ۽ نائٽ ڪلب ۾ اگهاڙو ناچ هجي. اهو توهان کي قبول آهي ڇاڪاڻ ته توهان جي خيال ۾ اها آزادي آهي. باقي رئو ڍڪڻ، ترڪي ٽوپي پائڻ ۽ قرآن عربيءَ ۾ پڙهڻ جمهوريت لاءِ وڏو خطرو آهي.
1986ع ۾ (ايراني انقلاب کان پوءِ) مهينو کن ايران ۾ رهيس جو اتي منهنجو پٽ اظهر جمال ابڙو ارسنجان ۾ شيراز ۽ پاسر گاد ڀرسان ڊاڪٽر هئو، طالبان بجاءِ اتي پاسداران هئا. ڄٽ اڻ پڙهيل نوجوان ۽ گرم دماغ. پر نظام واهه جو هو. رات جو هڪ بجي به مون نياڻين کي اڪيلي سر ويندي ڏٺو. ڪنهن کي ساڻن کنئوس ڪرڻ جي مجال نه هئي. هر عورت حجاب ۾ هئي يعني يا ته کيس چادر ويڙهيل هئي يا ڊگهو ڪوٽ پاتل هئو. خبر ئي نه پوي ته ڀنگياڻي آهي يا نوابزادي. هر ڪنهن کي سڏين خانم ۽ مرد کي آقا. جيڪو لقب هتي وڏا ماڻهو فخر سان آقا! چئي سڏيندا آهن، اتي ٽئڪسي وارو به آقا يا آغا ۽ گهرو نوڪر به آقا. ميڪ اپ جا دڪان بند ميڪ اپ ڪا عورت ڪانه ڪري. هڪ ڌڪ سان طبقاتي سماج ختم.
ارسنجان ۾ صحت کاتي جو ڊائريڪٽر هجي هڪ ميڊيڪل اسٽور وارو. ظاهر آهي ته ان کي ان ڊاڪٽرن جي مريضن جي، اسپتالن جي ۽ دوائن جي سموري خبر پوندي ۽ اهڙيون سموريون خبرون شيراز جي هيڊ آفيس کي لوڪل بخشدار (اسسٽنٽ ڪمشنر) معرفت لکي موڪليندو هو ۽ هڪ ڏينهن ۾ تدارڪ ٿي ويندو هو. بخشدار وري ڪهڙو، هڪڙو ٽيهن پنجٽيهن سالن جو شريف نوجوان هئو جنهن ۾ آفيسريءَ جي ڪا خوبي ڪانه هئي. مون سان به ملڻ آيو. اتي رواج آهي ته جُتي گهر ٻاهران لاهي پيرين اگهاڙو گهر ۾ داخل ٿبو آهي. گهر ۾ فرنيچر ڪجهه به نه، هڪ گلم تي اڇيون چادرون وڇايل، اتي پٽ تي ويهبو. مانيءَ جي دعوت ڏنائين، مون اهو چئي انڪار ڪيو ته مان عمر رسيده آهيان پنڌ نه ڪري سگهندس. چيائين ته سندس سهري جي پڪ اپ آهي سا موڪليندو معنيٰ وٽس به گاڏي ڪونه هئي. پڪ اپ سندس سهرو پاڻ کڻي آيو معنيٰ ڊرائيور به ڪونه هئن. اسان سلوار قميص ۾ رڳو چمپل پائي نڪتاسون ڏيک ويک ته هئو ڪونه، پنج ڇهه ڀاتي هئاسون، مان، منهنجي گهر واري، ساجد (پٽ)، شبانه (نياڻي)، ڊاڪٽر اظهر ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر فوزيه ۽ سندس ننڍڙو پٽ محمد فائز، جتيون لاهي اندر داخل ٿياسون ته ميزبان خواتين جي سفيد لباس ۾ هيون ۽ مٿو به سفيد ڪپڙي سان ڍڪيل هئن اٿي آڌر ڀاءُ ڪيو.
ايراني هڪ ته سهڻا ٻيو سادو سفيد لباس، بس جنت جون حورون ٿي لڳيون. سڀ مرد عورتون پٽ تي سفيد چادرن تي ويٺاسون ميزبان خواتين اٿيون ۽ ننڍڙن شيشي جي گلاسن ۾ قهوو (ڪاري چانهه) کڻي آيون. ڪچهري ڪندي قهوو ختم ڪيوسين ته خواتين ماني آڻڻ جو پڇيو. ماني لاءِ اٿيون ته ڊاڪٽر فوزيه به اٿي ۽ اسان کي سنڌيءَ ۾ چيائين ته هتي رواج آهي ته سڀ گڏجي ڪم ڪنديون آهن سو منهنجي گهر واري ۽ شبانه به ساڻن گڏ بورچيخاني ۾ ويون ۽ پليٽون ۽ ماني کڻي آيون. ماني وري ڪهڙي، سادا چانور ۽ هر هڪ لاءِ اڌ واڱڻ جو ۽ هڪ ڪباب، ماني کائي پوري ڪئي سون ته سڀني گڏجي ٿانو کنيان ۽ مٿان وري قهوو پياريو ويو بس، دعوت ختم. اتي مون کي احساس ٿيو ته ’دعوت شيراز‘ ڇا ٿيندي آهي. نڪو ست رڇي نه ڪو ٺٺ ٺانگر نڪو ٻيا دعوتي. رڳو گهر ڀاتي. هيءَ ته هئي بخشدار جي دعوت، غريب غربي جي ته اڃا به سادي هوندي! ڪيڏو نه چڱو رواج چئبو. هت اسان وٽ دعوت معنيٰ سڄو گهر هيٺ مٿي، گهڻا طعام، گهڻا مهمان، گهڻي ٺاهه ٺوهه ۽ گهڻو خرچ، ميزبان پاڻ کي ڦيهي وجهندو.
منهنجو مرحوم دوست غلام النبي سومرو تمام سٺا جملا ڳالهائيندو هو. هڪڙو وڏو ماڻهو سندس دوست ٿيو سو وٽس مهمان ٿيڻ تي ڏاڍو زور ڀريائينس چي ”گهٽ ۾ گهٽ ٽي ڏينهن منهنجي مهماني کائيندين!“ سهي سنبري ٽن ڏينهن لاءِ موڪلائي توڪلائي نڪتو. ساڳئي ڏينهن رات جو بنا موڪلائڻ جي ڀڄي آيو. پڇيو سونس ته ”غلام النبي توسان ڪهڙي ويڌن ٿي؟ چيائين ته ”مهمان نوازيءَ سان منهنجو ساهه گهٽي ڇڏيائين“ اصل لفظ هي چيائين ته He suffocated me with hospitality
ڊاڪٽر اظهر جو جيڪو ڊئريڪٽر صحت (ميڊيڪل اسٽور وارو) سو به اڪثر ڳورهاري زال سميت وٽس ايندو هو ۽ اسان کي ماني جي دعوت ڏيندو هو ۽ اسين اڪثر لنوائيندا رهياسون ۽ سندس ماني ڪانه کاڌي سون. اهڙا صاف دل ماڻهو جو جڏهن کيس نياڻي ڄائي ته ڊاڪٽر اظهر کي چيائون ته محمد فائز (منهنجو پوٽو) جي ڪنوار ڄائي آهي. هن کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي خوبي يا چڱائي ٿي سگهي ٿي.
ارسنجان جو فوجي سربراهه هڪ نوجوان هو. عراق ۽ ايران جي لڙائي هلندڙ هئي. نوجوانن، ڳڀرو نوجوانن کي زوري ڀرتي ڪندا هئا. هڪ دفعي شيراز جي بازار ۾ گهمندي ساجد منهنجي ننڍي پٽ کي به فوجي گاڏي ۾ ويهاري زوري ڀرتي لاءِ کڻي ويا. سندس ماءُ ڏاڍي پريشان ٿي وئي مان به پريشان ٿي ويس پر ٻاهريون ڏکو قائم رکيم ۽ چيم ته ”ڊاڪٽر اظهر کي ٿا موڪليون هو فارسي فر فر ٿو ڳالهائي سو وٺي ايندس.“ اظهر به بازار مان نڪتو ته کيس ساجد جو پاڪستاني پاسپورٽ ڏنم ته وڃي اهو ڏيکاري کيس وٺي اچي هو هڪدم ٽئڪسي ۾ فوجي هيڊ ڪوارٽر ڏانهن روانو ٿيو ۽ دلجاءِ ڏيندو ويو ته ”بس اڌ ڪلاڪ اندر وٺي ٿو اچانس خاطري ڪيو هت هرڪو سرڪاري ڪم هڪدم ٿي ويندو آهي!“ ساجد جي ماءُ هٿن مان پئي وڃي پر ان وقت تمام سرها ٿياسون جڏهن واقعي اڌ ڪلاڪ اندر ساڳئي ٽيڪسي ۾ ساجد کي ساڻ وٺي آيو.
نه ته، ايراني عورتن ويچارين کي خبر ئي ڪانه پوندي هئي ته سندن نوجوان پٽ ڪيڏانهن گم ٿي ويو. پوءِ جڏهن شهيد جو لاش ايندو هو ته سرڪار طرفان سندس گهر تي چراغان ٿيندو هئو ۽ ماڻهو کين مبارڪون ڏيڻ ايندا هئا پر مائرون ويچاريون ته ذهني مريض ٿي پونديون هيون، گهڻو ڪري نفسياتي مريض هئا.
هڪ عورت کان ڊاڪٽر فوزيه پڇيو ته کيس گهڻا پٽ هئا؟ جواب ۾ چيائين ته ”ڄڻيا ته ست هئم پر هاڻ چوان ٿي ته هوند هڪ به نه ڄڻيان ها ته چڱو!“ـ ”اڙي ڇو؟“ چي ”هڪ جي به خبر ڪانه اٿم ته ڪٿي پيو وڙهي ۽ ڪڏهن سندس لاش پهچندو؟“ توبهه! اهڙي ماحول ۾ملٽري چيف جي ڪيڏي نه اهميت هوندي! اهو به اسان وٽ آيو. سادا ڪپڙا، پيرين پيادو ۽ در کڙڪائي اجازت وٺي جوتو ٻاهر لاهي اچي پٽ تي ويٺو. مون کي فارسي اڌو گابري اچي سو ساڻس ڪچهري ڪيم. ڊاڪٽر اظهر سان ته کلي ٽهڪ ڏئي پي ڪچهري ڪيائين ۽ مانيءَ جي دعوت ڏنائين چي ”تنهنجا والدين آيا آهن سو دعوت ضرور ڪبي!“ اظهر نه! ڪندو رهيو ۽ مون کي به سنڌيءَ ۾ چيائين ته ”توهان به پهرين نه! نه! ڪري پوءِ هائو ڪجوس.“ چئبو ته پهلي آپ وارو ڪلچر اصل ۾ ايران کان ئي آيل آهي. مون نه! نه! ڪري سواريءَ جو بهانو ڪيو ته هن ان کي هائوڪار سمجهي چيو ”بس! سڀاڻي رات جي ماني مون وٽ، گاڏي مان کڻي ايندس.“ پوءِ وري سمجهايائين ته وٽس پنهنجي جاءِ ڪانهي سو ڀاءُ سان گڏ هڪ معمولي جاءِ ۾ رهندو آهي ۽ اڌ ڪرايو ڀاءُ کي ڀري ڏيندو آهي مون پڇيو ڇو ٿو ائين ڪري؟ ته چيائين ته ”هڪ ته سرڪاري طرح جاءِ وٺڻ جو ڪرايو سندس پهچ کان ٻاهر ٿي ويندو، ٻيو ته ڀاءُ به دل ۾ ڪندو!“ مون کي ڪجهه حيرت لڳي پر چپ رهيس.
ٻئي ڏينهن پاڻ پنهنجي سر هڪ ڀڳوڙي گاڏي کڻي آيو. drive به پاڻ پي ڪيائين سڀني کي هڪ گاڏيءَ ۾ واڙي هڪ پراڻي ڪچي ۽ گاري واري جاءِ وٽ اچي بيٺو، جتيون لاهي اندر ٿياسون ته هڪ ڪمري وارو معمولي ڪوارٽر نظر آيو ٻاهر ننڍڙو آڳنڌ هئو جنهن تي اڇي چادر وڇائي ڇڏي هئائون. سندس خانم ۽ سندس ڀاءُ جي خانم آڌرڀاءُ ڪيو ٿوري ڪچهري کان پوءِ عورتون قهوه آڻڻ لاءِ اٿيون ته مون موقعي جو فائدو وٺي کانئس پڇيو ته ٻڌايو ته ”غازي جو درجو وڏو يا شهيد جو!“ هڪدم چيائين ته ”شهيد جو!“ مون به هڪدم پڇيو مانس ته ”پوءِ تون پاڻ لاءِ ڪهڙو درجو پسند ڪندين؟“ ماٺ وٺي ويس پر هئو فوجي ماڻهو سو مشڪندي چيائين ته ”اهو سوال منهنجي خانم کان پڇجان ۽ اها توکي صحيح جواب ڏيندي!“ مون کي ڪهڙي کٽي کنيون هو جو سندس زال کان پڇان ته تون مڙس کي غازي يا شهيد ڏسڻ چاهيندينءَ؟ خير مون کي جواب ته جهڙو ڪر ملي ويو ته مرڻ ڪو به نٿو چاهي. سو اهو سوال گول ڪري ويس ۽ موضوع بدلائي ڇڏيوسين.
چانور ۽ ڪباب کائي مٿان قهوه پي سندس ٿورا مڃي اٿي کڙا ٿياسين. بعد ۾ خبر پئي ته اهو ڪوارٽر هڪ اسڪول جي پٽيوالي جو هئو، جيڪو سندس ڀاءُ نه پر گهاٽو دوست هئو. ايران ۾ چانورن کي چون ’چُلو‘. ڪباب کي ته ڪباب ئي چون. ايران ته ڇا روس جي تڏهوڪي مسلم ملڪن ۾ به چون ڪباب، شاشلڪ، پلاءَ وغيره جي اسان به استعمال ڪيون ٿا. اصل ۾ اهي لفظ ۽ اها گوشت کائو تهذيب آئي ئي سمرقند، بخارا، تاشقند ۽ باڪو کان. ايران ۾ چانور تمام سٺا اعليٰ جنس جا ٿين. خاص ڪري اتر وارن علائقن ڪئسپين سمنڊ ڀرسان جتي ڪيتريون ئي نديون ڇوڙ ڪن ٿيون، غير ملڪن ۾ سعودي عرب سميت اسان هندوستانين ۽ پاڪستانين کي کاڌي جي ڏاڍي تڪليف ٿئي ٿي. پر ايران ۾ اصل نه ڄڻ ته ماڻهو پاڪستان ۾ ويٺو کاڌو کائي. گهٽي گهٽيءَ ۾ چلو ڪباب جا دوڪان آهن جتي دهي به رکي آهي. اگهه به مناسب. لفظ به ڪيترا ڄڻ ته سنڌي مان کنيا اٿن يا اسان انهن وٽان ورتا آهن. سٿڻ کي چون ڪانچ يا سلوار، چمچي کي ڪاشڪ، دل کي چون هيانءَ، بلڪل نج سنڌي لفظ آهن ٻيو ڇا.
ڏسو اهو حقيقي انقلاب آهي ڪه نه؟ هڪ فوجي اعليٰ عملدار مسواڙ تي هڪ اسڪولي پٽيوالي جنهن کي هن ڀاءُ ٿي چيو جي معمولي ڪچي ڪوارٽر ۾ رهيو پيو هو. ان ۾ کيس ڪو شرم محسوس نٿي ٿيو نه سندس زال ڪا اهڙي شڪايت يا ناشڪريءَ جو اظهار ڪيو. ٿورڙو ويچار ڪيو ته اها ڪيڏي نه وڏي ڳالهه آهي. ماڻهن جون سوچون ئي مٽجي ويون، مٿان وري هڪ ميڊيڪل اسٽور جو دڪاندار سو ڊائريڪٽر هيلٿ، سلسلو ڏاڍو سٺو پي هليو. منهنجي پٽ ڊاڪٽر اظهر کي ڪا شڪايت نه هئي. سرڪاري يا آفيسري فرعونيت هڪ ڌڪ سان ختم! اهو ڊئريڪٽر صاحب به پنهنجي خانم سميت ٻئي چوٿين ڏينهن ڊاڪٽر وٽ ايندو هو ۽ پٽ تي ويهي قهوو پي ڪچهري ڪري هليا ويندا هئا. اهو جيڪڏهن فنڊمينٽلزم (مذهبي ڪٽرپڻو) آهي ته بسم الله! اسان کي قبول آهي.
پڇائون ڪيم ته اهو نوجوان بخشدار اسسٽنٽ ڪمشنر ڪيئن ٿيو؟ ڇا ڪوئي پي سي ايس يا سي ايس پيc s p جو امتحان ڏنائين يا ڪنهن پبلڪ سروس ڪميشن آڏو انٽرويو ڏنائين؟ معلوم ٿيو ته نڪو امتحان نڪو انٽرويو! بس امام جمعا، اتي جامع مسجد جي امام کي چون امام جمعا، جي چوڻ تي ٿي ويو. امام جمعا هڪ غير سرڪاري ماڻهو شهر جي هر ننڍي وڏي تي نظر رکڻ وارو هر هڪ شهري ۽ هر هڪ واقعي جي خبر کي شهرين (نمازين) کان روزانو پهچي ٿي ٻيو ته هر نمازي تي سندس نظر رهي ٿي. سندس اٿڻي ويهڻي دوستي، ماحول مشغلا ته سڀ پاڻ پنهنجي سر مهينن جا مهينا بلڪه سالن جا سال ويٺو غور سان جاچي. کيس ان نوجوان جو اٿڻ ويهڻ اخلاق ڪردار ۽ خيالات ويجهڙائي سان ڏسڻ جو موقعو مليو جو هو پنج وقتو نماز با جماعت پڙهڻ وارو هئو ۽ دوستن جو حلقو به سٺو هئس. امام صاحب مٿي لکي موڪليو ته ان کي بخشدار مقرر ڪيو وڃي ۽ هن کي آرڊر ملي ويو. شهر جو هرڪو ماڻهو کيس سڃاڻي پيو ۽ هو به هر شهريءَ کي چڱي طرح ڄاڻي سڃاڻي پيو. مٿس امام جمعا توڙي هر شهري جي نظر هئي ان ڪري کيس خبردار رهڻو ٿي پيو ته متان ڪو غلط ڪم ڪري ويهي. ٻڌايو انهي کان بهتر اڪيڊمي ڪا ٻي؟ ڄڻ ته هر هڪ شهري روزانو سندس خفيه رپورٽ a c r پيو لکي. مون ڏٺو ته فرسٽ ڪلاس نظام پي هليو. سنڌ جو چيف جج جسٽس ڊيوس، کلم کلا چوندو هو ته ”مون کي ايماندار، با اخلاق ۽ باڪردار سبب جج کپي پوءِ ڀلي(علمي ۽ قانوني لحاظ کان) جڏو هجي.“ هي ساڳيو امام جمعا وارو طريقو چئبو ٻيو ڇا؟
ڊاڪٽر اظهر ۽ سندس گهر واريءَ جي بدلي ٿي هڪ ٻئي شهر ۾ جو سپر هاءِ وي تي هو. ٻنهي زال مڙس کي پريشان ڏٺم. مون چيو ”ڇاجي پريشاني پاڻ چڱو ٿيو سواري جي سهوليت ٿيندي“ چيائون ته ”ائين ته ٺيڪ آهي پر ڪڏهن اوچتو ائڪسيڊينٽ ٿي پوندو آهي ته تمام وڏي ذميواري پئجي ويندي آهي. ملم پٽي آپريشن، رت چاڙهڻ، لاش سنڀالڻ، وڏو مسئلو کڙو ٿي ٿو وڃي“ اها ڳالهه منهنجي سمجهه ۾ ويٺي. سڀني صلاح ڏنس ته ”امام جمعا کان موڪلائي پوءِ وڃ!“ پر امام جمعا ڪو حج تي ويل هئو ۽ ٻيو ڪوئي ڪجهه ڪري نٿي سگهيو انهي ڪري حڪم جي پابندي ڪري چارج ڇڏيائين ۽ سامان سڙو ٻڌڻ ۾ لڳي ويا. ٻن ٽن ڏينهن ۾ امام جمعا به حج ڪري جلد ئي واپس اچي ويو ڊاڪٽر اظهر کانئس موڪلائڻ خاطر وٽس ويو. هڪدم پڇيائين ته ”چارج ته ڪونه ڇڏي اٿئي!“ چيائين ته ”وزارت جو حڪم هئو سو چارج ڇڏي اٿم.“ امام جمعا ناراضگيءَ مان چيو ته” منهنجي موٽڻ جو ته انتظار ڪري ها پر خير مان هينئر ٿو وزارت صحت سان ڳالهايان!!“ اتي جو اتي وزارت صحت وارن سان فون تي ڳالهايائين ۽ چيائين ته ”توهان مون کي ههڙو ڊاڪٽر ۽ خانم ڊاڪٽر(ليڊي ڊاڪٽر) ڏيئي سگهندا؟“ هنن جواب ڏنو ته ”خانم ڊاڪٽر ته ڪائي ڪانهي.“ـ ”ته پوءِ هيڏي ساري شهر کي خانم ڊاڪٽر کان ڪيئن خالي رکندو؟ يا ته خانم ڊاڪٽر ڏيو يا بدلي ڪئنسل (رد) ڪيو!“ وزارت وارن چيو ته ”ٺيڪ آهي ڀلي اهو ڊاڪٽر ۽ ڊاڪٽرياڻي اتي ئي رهن. سندن بدلي بند آهي!“ ڊاڪٽر اظهر جيترا سال ايران ۾ رهيو، ساڳئي شهر ارسنجان ۾ ئي رهيو. اهڙو هو جهٽ پٽ نظام برجستو، موثر ۽ بلڪل صحيح.
اسان ارادو ڪيو ته مشهد شريف امام علي رضا عليھ السلام جي زيارت تي وڃجي ڊاڪٽر اسان کي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي. چيئين هڪ ته مشهد شريف تمام پري اتر ايران ۾ آهي ٻيو ته عرس جو موقعو آهي رش ڏاڍي هوندي، مٿان توهان جي صحت به ٺيڪ ناهي، خرچ به تمام گهڻو ايندو جو چار ڄڻا اسين ۽ ٽي ڊاڪٽر صاحب وارا هئا خرچ جي پرواهه مون کي ڪانه هئي، ٽي لک تمن (ايراني سڪو) مون وٽ هئا. ارادو به پڪو هو ته قسمت به چڱي هئي. منهنجو ارادو ته ڪربلا موليٰ وڃڻ جو هئو پر خود ايرانين منع ڪئي جو ان وقت ايران عراق لڙائي چوٽ تي هئي. ڊاڪٽر چيو ته کيس هفتو موڪل وٺڻي پوندي ته جيئن اسان کي ڪا دقت پيش نه اچي. مسئلو هو موڪل ملڻ جو سو ڊاڪٽر کي چيم ته اڳواٽ درخواست ڏياري موڪلي. پر هن چيو ته اڳواٽ ضرورت ڪانهي رڳو هڪ ڏينهن پنهنجي سِر شيراز وڃي موڪل منظور ڪرائبي. مان عجب ۾ ته اهو هڪ ڏينهن ۾ بيٺي پير ڪيئن ٿيندو؟ مون چيو پاڻ چڱو، شيراز چڱي طرح سان گهمي وٺبو، سڄي ڏينهن لاءِ اوٽ موٽ مرسيڊيز ٽئڪسي ڪئي سين هزار تمن ۾. ڊاڪٽر اڳواٽ فون ڪري شيرازجي بهترين هوٽل ۾ ڪمرو مخصوصreserve ڪرائي ڇڏيو. صبح جو سوير ناشتو ڪيوسين مس ته ٽئڪسي ۽ ڊرائيور اچي پهتا. مان هٿن سان ناشتو پليٽن ۾ وجهي وڃي ڊرائيور کي ڏنو ۽ چيم ته آغا ناشتو ڪري وٺو ته هلون ٿا. صاف انڪار ڪيائين ۽ موٽائي ڏنائين چي ”مون کي ضرورت ناهي مون ناشتو ڪري ڇڏيو آهي!“ ٿانو موٽائي ڏنائين مان وائڙو وائڙو موٽي اچي ڊاڪٽر اظهر کي ٻڌايو. ڊاڪٽر کلي چيو ته ”بابا ڏسو ته ڪيئن نٿو ناشتو ڪري!“ هو ٻاهر ويو ۽ ڊرائيور کي هٿ کان وٺي اچي اسان سان گڏ ويهاريائين، خواتين جي روبرو. هن مزي سان ويهي پيٽ ڀري ناشتو ڪيو. مار، ايڏي عزت النفس ۽ ايڏي تهذيب!
شيراز ۾ سڌو آياسون هوٽل تي. پنجن ڏهن منٽن ۾ تازا توانا ٿي ساڳي ٽئڪسيءَ ۾ سوار ٿي بازار (شاپنگ سينٽر) ۾ وياسون. عورتون خريداري ۾ مشغول ٿي ويون. اسان نظاري بازي ۾ . لڙائي جي ڪري ايراني سِڪي تمن جو اگهه ايڏو ڪري پيو هئو جو ماڻهو نوٽن جي ڇٻي ڀري پوءِ سودو سلف وٺڻ نڪتا ٿي. خدا نه ڪري جو اهڙا ڏينهن پاڪستان تي اچن. مون ڪتابن جي دوڪان تان فارسي مان انگريزي واري ڊڪشنري ورتي ۽ بوستان سعدي ورتم گلستان سعدي ته سڄو پڙهيل هئم باقي بوستان هت پاڪستان ۾ نٿي مليو، سو ياد ڪري وٺي ڇڏيم. بوستان جو نالو وٺڻ سان هينئر ئي اٿي بيهي پنهنجي مختصر لئبرري ۾ ڦلهوڙي وڃي ڪڍي ورتم ۽ کولي ڏيڍ ٻه ڪلاڪ پڙهڻ ۾ وڃائي ڇڏيم. پراڻيون يادگيريون نيون ٿي ويون.
بنام خداوند جان آفرين
حڪيم سخن در زبان آفرين
خداوند بخشنده ودستگير
ڪريم خطا بخش وپوزش پذير
مزو اچي ويو. دماغ جي ڪمپيوٽر ۾ اهي بيت محفوظ ٿيا پيا هئا. ديباچي ۾ لکيو پيو آهي ته لنڊن واري انڊيا آفيس لئبريري ۾ جيڪي گلستان ۽ بوستان جا پراڻا نسخا 720 هجري وارا آهن تن سان هي نسخو ڀيٽيو ويو آهي. بلي انگريز بلي! حڪومت ڪري ته انگريز ڪري. سڄي دنيا جا ڪتاب ۽ اصلي... نسخا ۽ مسودا توڙي پروانا ۽ عهدناما توهان کي اتي ملي ويندا. ڏينهن ٻه نه، لاڳيتو ٻارهن مهينا ان لئبريري ۾ ويهو ته پڙهڻ ته پري ٿيو رڳو ڏسي ۽ نظر مان ڪڍندي پورا نه پوندا. واهه ڙي انگريز واهه ! لک شابس هجيس. اسان جو افعال اهو آهي جو ٽالپر مير صاحبن جو تحريري مواد يڪجاءِ ڪري نه سگهيا آهيون. گهڻن صاحبن کي اها به خبر نه آهي ته مائي خيري جنهن مسجدون، مدرسا، ڪتبخانا، مسافر خانا جوڙايا ۽ ڪيئي خير جا لازوال ڪم ڪيا، سا مير ٽالپر هئي ۽ سندس مرقد گنجي ٽڪر تي عبرت جا ڳوڙها ڳاڙي رهي آهي. جڏهن ته مشهور فتني باز وزيرن تاجي ليکي ۽ راڄي ليکي جا مقبرا گنجي ٽڪر تي ڪر کنيون بيٺا آهن ۽ سرڪاري خرچ تي انهن جي مرمت ۽ ليپاپوتي ٿيندي اچي. ڄڻ ته ڪن پيرن جا مقبرا آهن.
جيڪا اصل ڳالهه ڪرڻي هئي سان ته رهجي وئي! ايران جي شهر شيراز ۾ ڊاڪٽر اظهر کي وڃڻو هو وزارت صحت (سيڪريٽريٽ) ۾ وزير کان هڪ هفتو موڪل منظور ڪرائڻ لاءِ، سو بي اونو ٿيو اسان سان بازار ۾ پي هليو. يارهين بجي منهنجي چوڻ تي چيائين ته ”بابا هتي اسان وارو سرڪاري طريقو ۽ ڊيگهه ڪانهي. بيٺي پير ڪم ٿي ويندو يا انڪاري جواب ملندو!“ مون جو سڄي ڄمار سرڪاري نوڪري ۾ گذاري هئي سو اشتياق ٿيم ته اهو رنگ اکئين ڏسان. چيو مانس ته مون کي وٺي هل. چيائين حاضر ڀلي! پر اتي غير واسطيدار يا ڪچهري باز ماڻهو کي داخلا نه ملندي آهي توهان ڪار ۾ ويٺا رهجو. وياسون ته هڪ وڏي بلڊنگ (عمارت) وٽ ڪار بيهاري جاءِ جي ورانڊي ۾ ئي هڪ کڙڪيءَ وٽ ويٺل آفيسر کي درخواست ڏنائين جنهن نوٽ هڻي ٻي کڙڪي ڏانهن اشارو ڪيس. کڙڪي کي اسين چئون ڳڙکي يا دري پر مون ڄاڻي واڻي لفظ کڙڪي استعمال ڪيو آهي.
پراون لفظن کي پنهنجائڻ (اپنائڻ) ۾ بخيلي نه ڪجي بخيلي ڪبي ته ٻولي جو واڌارو بيهي رهندو. کڙڪي به اسان جو لفظ آهي ته اپنائڻ به. چوندا آهن ته وڏو آپي خان بڻيو وتي. يا چئبو ته آپيشاهي ڪانه هلندي. ائين به چون ته اپني گهوٽ ته نشا هووئي(يا ٿيوئي). اظهر ٻاهر نڪري چيو ته ”وزير اڄ آيو ڪونهي پر فڪر ناهي، هتي ڪو به غير حاضر رهندو ته سمورا اختيار ٻئي کي ڏئي ويندو. ڏسجو ته سڄو ڪم ورانڊي ۾ ئي ٿي ويندو!“ هڪڙي دريءَ مان ٻي دريءَ تي ڪاغذ هٿ ۾ کنيون نيٺ وڃي وزير جي دروازي تي پهتو جلد ئي اندر ويو ۽ وزير جي نائب موڪل منظور ڪري آرڊر لکرائي هٿ ۾ ڏنس جو کڻي اچي اسان کي ٻڌايائين ته موڪل ملي وئي. واهه، عجب نظام هئو نه روڪ نه ٽوڪ نه رشوت، نه ديرمدار، وزير تائين ڪاغذ پهتا ۽ منظوري ملي وئي.
اسان وٽ الائي ڇو لکپڙهه کي اينگهه ڏني ٿي وڃي ۽ ڪنهن جي مٿي ۾ اها ڳالهه نٿي ويهي ته اجائي لکپڙهه ڪري، ڪاغذ، وقت ۽ لياقت کي ڇو زيان ڪجي؟ ٻيا سرڪاري کاتا محڪما ته ٺهيو پر هاءِ ڪورٽ جي ڳالهه ٻڌايم ته ڪلارڪ يا پٽيوالي جي ريزڪي موڪل جي درخواست وڃي سپريڊنٽ وٽ، اهو موڪلي ڊپٽي رجسٽرار کي جو نوٽ هڻي موڪلي رجسٽرار کي ۽ اهو وري نوٽ هڻي موڪلي چيف جج کي، چيف جسٽس، نعيم الدين صاحب وري ان تي لکي ته discuss روبرو ڳالهايو! اندر ئي سڙي وڃي. ٿيو نه ته وقت ۽ قابليت جو زيان؟ جسٽس صاحب وري پڇي ته ڇا ڪجي؟ مان چوان ته سائين هائو! يا نه! yes or no ”اڇا! تو ڦر ٺيڪ هئي ڪردو! ڪردو!“ـ ”يس ماءِ لارڊ!“ چئي نڪري اچو. چئبو ته مسئلو رڳو اختيارن جي چسڪي وٺڻ جو آهي. خلق جي ڀلي جو ڪو اونو ڪونهي. نڪي مملڪتي ڀلائي جو.
علامه المشرقي چوندو هو ته ”ڪعبته الله ۾ رکيل پٿر جا بت ٽوڙڻ ڪا وڏي ڳالهه ڪانهي، ماڻهن جي دلين جا بت ٽوڙڻ وڏو معجزو آهي. تمام وڏو!“ اسان دلين ۾ لکين ڪروڙين بت ويهاري ڇڏيا آهن. انهن کي ٽوڙڻ يا ڪڍي اڇلائڻ تمام ڏکيو ڪم آهي مرزا غالب به بيوسيءَ مان فرمايو ته ”هزارين خواهشون اهڙيون جو هر خواهش تي دم نڪري. گهڻائي نڪتا ارمان منهنجا تڏهن به گهٽ نڪتا.“ بلڪل سچ فرمايو مرزا صاحب. خواهش کي ڪڏهن به ختم نٿو ڪري سگهجي. البته ڪجهه عرصي لاءِ دٻائي سگهجي ٿو. امام خميني پنهنجي اخلاق، سچائي، عمل ۽ ڪردار سان اهو ڪارنامو ڪري ويو. شري رامچندر به فرمايو ته ”انسان جو ڪرتَويه (ذميواري) آهي چڱا ڪم ڪرڻ ۽ نباهڻ“ سندس چوڻ هو ته ”ماڻهو پنهنجي نيڪ عملن سان ديوتائن جي پد تي پهچي سگهي ٿو بلڪه ان کان به آڳاهون پد ماڻي سگهي ٿو.“ اهو ديوتائن کان به آڳاهون پد ڇا آهي؟ سو سمجهو ڪي سمجهن.
ايران جو ذڪر نڪتو آهي ته ان کي پورو ڪندو هلجي منهنجي قلم ۾ ايڏو تاثير ته نه آهي جو الطاف شيخ جيان مزيدار، لطف ڀريا ۽ اونهي نظر وارا سفرناما لکان. هر ڪنهن جي پنهنجي اک ۽ پنهنجي اسٽائيل (لکڻي) آهي. لکڻي جو انداز چئي سگهجي ٿو. پر اسٽائيل پنهنجو جداگانه مفهوم رکي ٿي. درحقيقت ڪنهن به لفظ جو ٻي ٻوليءَ ۾ اهڙو ئي جاندار متبادل لفظ ملڻ ذري گهٽ ناممڪن آهي. البته مسلسل استعمال سان متبادل لفظ اها معني ٰ پڪڙي وڃي ٿو. هڪ دفعي اوچتو حميد آخوند صاحب مون کان پڇيو ته ”جمال صاحب چئلينج کي سنڌي ۾ ڇا چئجي؟“ مون چيو ”چئلينج.“ چيائين ”نه! سنڌي لفظ کپي!“. مون کي نه آيو ڪجهه ڏينهن کانپوءِ کيس فون ڪري يا روبرو چيم ته ”چئلينج آهي للڪار“ چيائين هائو پر ”اهو مفهوم استعمال کان پوءِ وڃي بيهندو.“ هڪڙي دفعي رباني چيو ته ”جمال ون ٽو ون one to one جو ترجمو ٻڌاءِ!“ کيس ڪو انهيءَ ٽائيٽل وارو ڪتاب ترجمو ڪرڻو هو. مٿو هڻي بيٺس مون کي نه آيو. کيس به نه پي سجهيو. لفظ جو واسطو تاريخ، ڪلچر، رسم رواج ۽ پسمنظر وغيره سان ٿئي ٿو. ٽن ڏينهن کان پوءِ رباني کي حيدرآباد فون ڪيم ته متبادل لفظ ملي ويو چيائين ٻڌاءِ چيومانس ته ”جوڙ جيس“ چيائين ”فرسٽ ڪلاس.“ پڇيائين ته ”ڪيئن هٿ ڪيئه؟“. ظاهر آهي ته اهڙا لفظ ڪنهن ڊڪشنري ۾ ته ڪونه هوندا چيو مانس ته ”ون ٽو ون مقابلي جو منظر ٿو پيش ڪري سو ٻلهاڙي ۽ ملهه ڏي هليو ويس، ملهن جا به جوڙ ٺهندا آهن ۽ جسامت جي لحاظ کان انهن کي ’جوڙجيس‘، هڪ جهڙا هڪ جيترا چئي سگهجي ٿو، وري جڏهن ٻه وڏا ماڻهو پاڻ ۾ اٽڪندا آهن ته چئبو آهي ته ادا پاڻ ۾ ’حيثي‘(هڪ حيثيت وارا) آهن پاڻ ئي پڄي وٺندا، اسان غريبن جو ڇا وڃي. تنهن ڪري ٻيو متبادل ترجمو آهي”حيثي“ اهو به وڻيس پوءِ خبر ناهي ته ڪتاب جو ڪهڙو نالو رکيائين جوڙجيس يا حيثي.
ڏسو هڪ لفظ لاءِ ڪيڏي جاکوڙ ڪرڻي ٿي پوي. هڪڙو افسانو ”پاشا“ منهنجو سمجهي پيا ڇاپيندا آهن. حقيقت ۾ اهو گورڪي جي ڪتاب مدر(ماءَ) مان اخذ ڪري ترجمو ڪيو ويو آهي. توبهه! ترجمو ڏاڍو ڏکيو آهي خاص ڪري جذبات، احساسات ۽ ڪردار نگاري جو. اونهاري ۾ اسڪولن کي ته ٺهيو، ڪورٽن کي به وئڪيشن ملندي آهي. اسين اترادي ماڻهو گرميءَ جا ڏينهن گذارڻ لاءِ ڪوئيٽا کي ترجيح ڏيندا آهيون. ڪوئيٽا جي ٻولي ڪلچر، اٿڻي ويهڻي، بلڪل لاڙڪاڻي، شڪارپور ۽ جيڪب آباد (خانڳڙهه) واري آهي. سو پورو مهينو ڪوئيٽا جي دلڪشا هوٽل ۾ خلاصو ڪمرو وٺي انهي ارادي سان ويس ته گورڪي جو سڄو ڪتاب ”مدر“ ترجمو ڪري وٺندس. ترجمي لاءِ رڳو لفظ نٿا گهرجن پر اهي جذبا، احساس ۽ ڪردار پنهنجي جند ۾ رچائي اها ڪيفيت پيدا ڪري پوءِ ان جي اپٽار ڪبي. اهو ترجمو اهڙو بيٺو جهڙو ڪر نج سنڌي يا مقامي هجي.
محترم محمد ابراهيم کي لکي موڪليم ته هي گورڪي تان ورتل ترجمو آهي. هن صاحب مهراڻ ۾ ڇپي صاف لکيو ته ليکڪ گورڪي مترجم جمال ابڙو. پر محمد ابراهيم جهڙي عالم ۽ اسڪالر به پاڻ مون کي چيو ته هن ’گورڪي‘ جون سڀ لکڻيون پڙهيون آهن تڏهن به خبر نه پئي پوي ته ڪهڙي شهپاري جو ترجمو آهي. چيائين ته محترم محمد عثمان ڏيپلائي اچي نڪتو ان کي ڏيکاريم ته هو هڪدم سمجهي ويو ڇو ته ان گورڪيءَ جو سڄو ڪتاب پاڻ ترجمو ڪري ’ماءُ‘ جي عنوان هيٺ ڇپائي به ڇڏيو هو. پر ڏيپلائي صاحب به مڃيو ته جمال صاحب جو هي ترجمو اتم ۽ اصل جي روح مطابق آهي، سو کيس زور ڀري ’مدر‘ جو نئين سر ترجمو ڪرائي ٻيهر ڇپائي ڇڏيو.
ڏيپلائي صاحب عجيب ڀل مانسيءَ جو پتلو هو تمام مذهبي ۽ پڪو مسلمان هوندي به ڇاڪاڻ ته هن جي دل ۾ غريب عوام لاءِ ڀرپور همدردي هئي ۽ هاري ۽ پورهيت جو ڀلو چاهيائين ٿي، هو نيڪ نيتي ۽ پوري اخلاص سان کاٻي ڌر جي عوامي تحريڪن جو حامي بڻجي ويو. طعنا مهڻا به مليس پر هو مرد مجاهد، لاپرواهي ۽ لاغرضيءَ سان نسنگ نروار ٿي بيهي رهيو ۽ سرڪاري عتاب ۽ مالي نقصان جي پرواهه به نه ڪيائين. ڏيپلائي صاحب جي صلاح تي جويي صاحب مونکي همٿايو ته سڄو ڪتاب ’مدر‘ ترجمو ڪيان. مون صفا نابري واري چيم ”رڳو پاشا ترجمو ڪرڻ تي مون پنهنجي حياتي جا قيمتي ٽيهه ڏينهن وڃايا آهن سڄو ڪتاب ترجمو ڪرڻ تي عمر ڳري ويندي.“ جويي صاحب وڌيڪ زور نه ڀريو.
ترجمو ڪرڻ تمام ڏکيو آهي يا ته ڀٽائي صاحب جهڙي ڏات هجي جو عربي يا فارسيءَ جو اهڙو ترجمو ڪري وڃي جو پتو ئي نه پوي. ”وڍيل ٿي وايون ڪري، ڪُٺل ڪوڪاري!“ ڪير چوندو ته هي پارسيءَ مان ترجمو آهي. سچ ته هي ترجمو آهي به ڪونه. اندر جو اُهاءِ، اٻڙڪو يا اولڙو آهي جو پنهنجي جند ۾ اڀري اچي پوءِ ٿو ڦاٽ کائي. قرآن شريف جي آيت ”الله الغني و انتم الفقراء“ کي اهڙو سنڌي ۾ ڍالي ڇڏيائين جو ڪوبه نه چوندو ته ”ڏاتار ته تون، ٻيا مڙيئي مڱڻا“ قرآني آيت آهي.
يا مشهور پارسي بيت ڏسو:
حال مارا خود بداني، من چگويم پيش تو
يعني حال منهنجو پاڻ ٿو ڄاڻين مان تو آڏو ڇا چوان. انهي کي شاهه سائين اهڙو نج سنڌي ۾ پلٽي ڇڏيو جو گمان ئي نه ٿيندو ته اهو ڪو پارسيءَ تان ورتل آهي فرمايائين:
ڪڄاڙو ڪهانءِ معلوم توکي سڀڪي.
ڪڄاڙو جو استعمال اتي اهڙو مهلائتو ۽ خوبصورت آهي جو وڃي ٿيا ست خير!
ڪنهن سهڻي فن پاره کي سهڻي انداز ۾ پنهنجي ٻوليءَ ۾ پلٽي ڇڏڻ چوري ناهي. اسانجي ئي دور ۾ ڪشنچند بيوس جهڙي مهان فقير منش شاعر علامه اقبال جو مشهور ترانو ”آتا هي ياد مجهه ڪو گذرا هوا زمانا“ اهڙي ته سٺي نموني پيش ڪيو جو اڄ تائين دل تي اڪريو پيو آهي:
تازو تري اچي ٿو دل تي اهو زمانو
لامن تي لوڏ منهنجي شاخن تي شادمانو
مون پنهنجي حياتي جا ٽيهه ڏينهن ته وڃايا پر پنهنجي وزن جي خبر پئجي ويم، وري ترجمي کان بان ڪري ڇڏيم. ڳالهه ڪندا آهن ته هڪ نوجوان کي ڪثرت جو شوق هئو. هڪڙو ورزش ٻيو خوراڪ ٽيون ڦوهه جواني! جڏهن ڏورا ۽ جسم مضبوط ٿيس ۽ جوت وڌيس ته مڙس کي هرکر ٿي ته طاقت آزمائجي. هڪ وهڙو (جڙ ڍڳو) ڪنڍي سڱن وارو آيو سو دل ٿيس ته ان جي سڱن ۾ ٻانهن وجهي ان کي دسجي يا ڪم ازڪم جهلي بيهجي. دوستن جهليس به ته متان اهڙو ڪم ڪري! پر جوان پنهنجي جوت ۽ هنيانءِ جي ٻل تي کڻي وهڙي جي سڱ ۾ ٻانهن وڌي وهڙي به جو ڪنڌ کي موڙو ڏنو ته نوجوان جي ٻانهن ٽڙڪ ڪري ڀڄي پئي. ڦڪي مرڪ مرڪندي چيائين ته ٻانهن سو ڀڳي باقي پنهنجي وزن جي خبر پئجي وئي.
ٻانهن ڀڄڻ کان اڳ وزن جي خبر پوي ته اهو سٺو آهي. پنهنجي وت وس آهر ڇاڙڪيون ڇڏجن نه ته اجايو ڏٺو ٿيڻو پوندو. تنهن ڪري شيخ سعدي رحمت الله عليه صلاح ڏني آهي ته
”تامرد سخن نه گفته باشد عيب و هنرش نهفته باشد“
يعني جيستائين ماڻهو ڪجهه ڳالهائي نٿو تيسين سندس عيب يا هنر ڍڪيا پيا آهن .
انگريزي ۾ به چوڻي آهي ته ڳالهائڻ چاندي آهي ۽ خاموشي سون. لکڻ به ڳالهائڻ آهي. اسين ليکڪ جو ڪڏ ڏئي ان ميدان ۾ ٽپي پيا آهيون، تن کي پنهنجي وزن جي اڳواٽ ڄاڻ هجڻ کپي. هرو ڀرو پنا ڪارا ڪرڻ ۾ نه هُوندِ نه شُڪر. هرڪو پاڻ ڄاڻي. هڪڙن سڄي حياتي وقف ڪري ڇڏي، اهي ڀلي ڊڪشنري لکن، لوڪ ادب لکن يا سنڌوءَ جو سفر لکن سندن مٽي مان لهندي.