4
مون ڏس پتو وٺي، وڪٽوريا روڊ تي ماهر ڊاڪٽر حامد علي خان کان وقت ورتو. ان اطهر کي چڪاسي چيو ته بيماري ڪا به ڪانه اٿس پر چڱو جو وقت سر پهچي ويا، نه ته هڏيون چٻيون ٿي وڃنس ها. چيائين ته هر روز سئي لڳندي ڪئلشم سينڊوز جي ۽ سٽامن (بي ڪامپليڪس) وٽامن جي، لاڳيتو هڪ مهينو. پوءِ به ٻٽي ڏينهن ڪراچيءَ ۾ رهي پياسين ۽ ٻارن کي گهمايم، جيئن دستور هئو، ڪياماڙي، منهوڙو، ڪلفٽن، راڻي باغ وغيره. اِلاڪو هائوس صدر ۽ لڪشمي بلڊنگ بندر روڊ به ڏيکاريامان جو سڄي ڪراچيءَ ۾ انهن ٻن بلڊنگن ۾ لفٽ لڳل هئي جن ۾ چڙهي ٻار تمام خوش ۽ حيران به ٿيا.
هڪ ڏينهن ٻارن کي فليٽ تي ڇڏي گهر واريءَ سان گڏ بندر روڊ تي معمولي شاپنگ ڪري، سنڌ مدرسه واري گهٽيءَ ۾ لڙياسين ته رشيد آخوند مليو جو نهايت ذهين، ڪهاڻي نويس ۽ ڳالهائڻو آهي. قرب سان وڌي اچي مليو. مون به گهر واريءَ کي اڳيان ڪري ساڻس واقفيت ڪرائي. رشيد کيس سلام ڪيو. پر هوءَ هئي سنڌ جي روايتي خاندان جي ڇوڪري سا شرمائجي پرڀرو پاسيري ٿي بيهي رهي. رشيد کڻي ڪهاڻيءَ تي بحث ڇيڙيو. منهنجي تازي ڪهاڻي ”مهرباني“ پڙهي هئائين. ان جي ڏاڍي ساراھ ڪيائين پرچيائين ته ”آخري جملا خواھ مخواھ ٽنبي مصنوعي ڪري ڇڏيو اٿئي.“ مون کيس ٻڌايو ته ”اهي جملا مون ڪٽي ڇڏيا هئا پر محمد ابراهيم جويي صاحب نه رڳو وجهي ڇڏيا پر مون کي خط به لکيائين ته جيئن ته اسان جو پڙهندڙ طبقو اڃان مئچوئر (پختو) نه ٿيو آهي تنهن ڪري ان کي اهڙا ڪؤڙا ڍُڪ بنا ملاوٽ ۽ پالش جي پيارڻ ضروري آهن!“ پر رشيد بحث ختم ئي نه ڪري ۽ منهنجي گهر واري ڪراچيءَ جي جولائي مهيني جي پوسرائيندڙ اُس ۾ بيٺي رهي. نيٺ مون رشيد کان موڪلايو. هو ويو ته منهنجي گهر واريءَ مونکي ميار ڏني ته ”توهان به ڪمال ٿا ڪريو جو ڌارئي ماڻهوءَ جي منهن وڌؤ. هڪڙو ته برقعي کانسواءِ وٺي آيا مٿان وري دوستن کي ٻڌايو پيا.“ مون مذاق ڪندي چيو ته ”ڀلا دوست کي ڇا چوان ته هيءَ دوست ڇوڪري (گرل فرينڊ) اٿم“ ته ’توبه! توبه!‘ ڪيائين.
هي ذڪر ايندي ياد ٿو اچيم ته گهڻو پوءِ 1980ع ڌاري تاج محمد ابڙي، جو منهنجو گهاٽو يار، ترقي پسند، آزاد خيال ۽ پارٽي ميمبر هئو تنهن وڏي جوش خروش سان مونکي عورت آزاد بابت ليڪچر پي ڏنو. مون بي خيالائيءَ سان ويٺي ٻڌو نيٺ کيس اڌ ۾ روڪي چيم ته ”رڳو گفتار جا غازي آهيو!“ چيائين ”ڇا مطلب؟“ مون چيو ”ڀائو عورت جي آزاديءَ جو ايڏو چئمپين آهين ته مان به پنهنجي گهر واريءَ کي وٺي آڻي ٿو سڀني دوستن جي منهن وجهان. تون به پنهنجي گهر واريءَ کي آڻ!“ ته وٺي رڙ ڪيائين، ”ائي، گهوڙا، جمال ماري وڌءِ!“، ۽ ڪڏهن به گهر واريءَ کي ٻاهر ڪونه ڪڍيائين. منهنجي گهر واري ته منهنجي سڀني دوستن جي منهن پئي. سواءِ مير صاحب جي، جو پاڻ چيائين ته ”مير صاحب آڏو ايندي شرم ٿو ٿئيم!“ زال کي همٿائجي ته هوءَ بلڪل مڙس ماڻهو ٿي حالتن جو مقابلو ڪري ٿي باقي پاڻ کي ئي اندر ۾ گدڙ هوندو ته زال پنهنجي ڇهين حس سان چڱي طرح ڄاڻي ٿي ته جي مون ائين ڪيو ته هي ڀاڙيو مون مان هزار چڪون ڪڍندو ۽ ٽوڪون هڻندو. انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته ”پنهنجي گهر کان شروعات ڪيو!“ اهو سورهن آنا سچ آهي. باقي ٻيو سڀ ڊاڙ ٻٽاڪ ۽ لٻاڙ آهي.
گهر کان شروعات جو ٻيو هڪ واقعو ياد ٿو اچيم. منهنجي هڪ نياڻي کي هڪ پنهنجي رشتيدار نوجوان سان مڱڻو ڪرايم. کڙڪ پيم ته هوءَ راضي ناهي. نيٺ ڪن تي ڳالھه پيم ته هوءَ چوي ٿي ته جنهن جو پيءُ جمال ابڙو هجي ۽ ڀاءُ بدر ابڙو انهيءَ کي ڪا به طاقت سندس مرضيءَ خلاف شادي نٿي ڪرائي سگهي. بهرحال اهو رشتو ٽوڙيو سون ۽ سندس پسند جي شادي ڪرائيسون. ٻئي طرف تاج محمد ابڙي جو اها ڳالھه ٻڌي ته چيائين ته، ”مان هوند نڙيءَ تي لت ڏئي پرڻائي ڇڏيانس ها.“ اها ڪهڙي ترقي پسندي ۽ روشن خيالي آهي.
تاج محمد ابڙي جو ٻيو به هڪ واقعو ياد ٿو اچيم. نوابشاھ ۾ ائڊيشنل سيشن جج هئو ته هڪ ڏينهن اوچتو ڪراچي اچي منهنجي گهر نڪتو. اڪثر ايندو هو پر ان ڏينهن ڏٺم ته ڏاڍو پريشان هو. پڇڻ تي ڇا ڪيائين جو کيسي مان خط ڪڍي کڻي مونکي پڙهڻ لاءِ ڏنائين. ڪنهن نا معلوم ماڻهوءَ کيس لاڙڪاڻي مان خط لکي خبردار ڪيو هو ته هُو پنهنجي نياڻي کي ميڊيڪل ڪاليج مان ڪڍائي ٻئي ڪاليج ۾ داخل ڪرائي ڇو ته سندس نياڻيءَ جا پرڪار ٺيڪ نه هئا. مون خط پڙهي آرام سان چيو ته ”يار هي خط ته سڌو سنئون ڪوڙو ۽ ساڙ حسد تي ٻڌل آهي!“ مڙس هو غيرتي سو چيائين ”ڇا به هجي پر ڇوڪريءَ کي لاڙڪاڻي مان يڪدم ڪڍي نوابشاھ ڪاليج ۾ داخلا وٺرائجي!“ منهنجي ايتري هلندي پڄندي هئي جو مون کيس اطمينان ڏياريو ته ”ائين ٿي ويندو. پر پڪ ته ڪر ته ڪنهن اهو خط بدمعاشي ڪري لکيو آهي؟ نه ته ان بدمعاش جا حوصلا وڌي ويندا ۽ وڌيڪ ڪا بدمعاشي ڪندو.“ ته مونسان اختلاف ڪندي چيائين ته ”واھه جو ٿو ڏس ڏينم ته هٿ وٺي پڙهو ڏئي پنهنجي بدنامي ڪرايان.“ مون چيو ”تاج محمد بدنامي ڇاجي، تنهنجي نياڻيءَ جو ڏوھ ئي ڪونهي ته ڇرڪين ڇو ٿو؟ تون اهو خط نياڻي کي ڏيکار ته هوءَ پاڻ سمجهي ويندي ۽ توکي حقيقت ٻڌائيندي، نه ته به هٿ اکر سڃاڻي وٺندي.“ ڏٺم ته ڳالھه نه وڻيس پر منهنجي ڳالھه کي وزن ضرور ڏيندو هو.
سڌو ويو لاڙڪاڻي ۽ نياڻيءَ کي اهو خط ڏيکاريائين. پتو پئجي ويو ته اهو خط ڪنهن مڙد جو لکيل نه هو پر ڇوڪريءَ جي هڪ سهيليءَ جو لکيل هو جا ساڻس ساڙ ۽ حسد رکندي هئي ۽ ان سهيليءَ اها ڳالھه مڃي. پوءِ تاج محمد اطمينان سان موٽي نوابشاھ ويو ۽ فون تي مونکي سڄو قصو ٻڌائي چيائين ”ميان تون ته ڪا بلا آهين جو جهٽ ڳالھه جي تھه تائين پهچي وئين!“ انهيءَ ۾ بلا هجڻ يعني ذهين هجڻ جي ڳالھه ناهي. اصل ڳالھه آهي...حسن ظن، طبيعت ۾ ماٺار ۽ صبر جي. حسنِ ظن معنيٰ چڱو گمان. حضور سائين ﷺ فرمايو آهي ته حسنِ ظن رکو. يعني ڪنهن به واقعي يا عمل مان ٻه ٽي مطلب نڪرن ته جيڪو چڱو مطلب نڪري اهو قبول هجي. ڳالھه معمولي ٿي لڳي پر تمام اثرائتي ۽ فتني کي ختم ڪرڻ جي بهترين ترڪيب آهي.
ٻيو هڪ دوست ڪراچي ۾ پنهنجي ڀائٽي وٽ اچي ٽڪيو. شڪايت ڪيائين ته ڪمري ۾ ٻه کٽون پيل هيون پر سندس ڀائيٽيو بسترو کڻي وڃي ٻاهر ورانڊي ۾ ستو. ناراضگيءَ مان چيائين ته ”اهڙي نفرت هئس ته صاف چوي ها ته چاچا ڪٿي ٻئي هنڌ رهڻ جو انتظام ڪيو!“ چيومانس ”سائين! انهيءَ ۾ نفرت جي ڪهڙي ڳالھه آهي. ٿي سگهي ٿو چاچي جي عزت خاطر ائين ڪيو هجيس يا متان کيس زڪام کنگھه يا کونگهرا هڻڻ جي عادت هجي!“ پر ڏٺم ته يار کي ڳالھه نه وڻي، چي ”پاڻ ته اهڙي ڳالھه ڪانه ڪيائين توهين پيا مٿس ڪک رکو!“ حقيقت ڇاهي جو ماڻهو پنهنجي موقف تي ڳنڍ ٻڌي ان کي صحيح سمجهن ٿا ۽ چاهين ٿا ته ٻيو به سندن تائيد ڪري. سچ ته، ”سوچ تابع آهي خيال جي!“ جيڪڏهن ڪو خيال توهان جي دل ۾ ويهي رهيو ته هر رواجي واقعي يا عمل کي ان سان جوڙي پنهنجي سوچ جي تائيد ۾ ثبوت طور استعمال ڪندا، تمام ٿورا ماڻهو آهن ڊاڪٽر اياز قادري جهڙا جيڪي پاڻ کي گهٽ سمجهي، مخالف جي ڳالھه کي وزن ڏئي تڪ تور ڪن ۽ پاڻ کي ڏوھ ڏين. سو به کلي کلي ۽ معصوماڻي انداز سان.
مون محسوس ڪيو ته اڳلي کي غلط سمجهندي به قادري صاحب ڄاڻي واڻي ان جي عمل ۽ فعل جي سمجهاڻي انهيءَ حق ۾ ڏيندو هو. اهڙو ماڻهو ڪو هزارن ۾ هڪ به مشڪل ملي. ڇا اهڙو ماڻهو ڪنهن جي گلا ڪري سگهي ٿو؟ گلا ڪرڻ ته پري، پر ڪنهن جي گلا ٻڌي به نه سگهندو. جنهن جي گلا ڪئي ويندي هئي ان جو دفاع ڪندو هو يا ان ڳالھه جو رخ موڙي ڇڏيندو هو. اهڙا فرشتن جهڙا انسان هن ئي دنيا ۾ پيا آهن جن جي صدقي هي دنيا پئي هلي.
ڪراچيءَ ۾ اياز جو گهر، لاڙڪاڻي وارن لاءِ ته کليو مهمان خانو هئو. ڪنهن کي جهل پل هئي ڪانه. جڏهن فئمليءَ سان گڏ رهڻ لڳو ته مهمان جو انتظار بالڪني ۾ بيهي ڪندو هو ۽ کيس ڏسي مٿان ئي چوندو هو ته بيهجانءِ مان اچان ٿو. پوءِ کيس وٺي وڃي ڀر واري ايراني ريسٽارنٽ ۾ ويهاريندو، جتي ڪرسيون ميزون هڪيون حاضر ۽ چانھه به تيار. ڪلاڪ ٻه اتيئي ڪچهري ڪندو هو ۽ ايراني به سمجهي ويو هو ته پروفيسر صاحب جو مهمان آهي ۽ ان سان اهڙو ورتاءُ ڪجي.
اياز صاحب جي قوت برداشت به مڻن ۾ هئي. سندس گهر مٿان هئي مرحوم حفيظ شيخ جي فليٽ. حفيظ جي فليٽ جو فرش ٽٽي پيو معنيٰ اياز جي ڇت اگهاڙي ٿي پئي. مينهن، اس، گندڪچرو سڀ اياز جي گهر ۾. ويٺو کلي ۽ وڃي کين منٿ ڪري ته فرش ٺهرائي ڇڏين. هو سکڻي هائو حاضر ڪيو ڇڏين. نيٺ اياز پنهنجي خرچ تي سڄو ڪم ڪرائي، خوش ٿي ويهي رهيو. اف به نه ڪيائين. فقيري گهر جو فقير ماڻهو، بلڪل عملي طور. صاف گُو به اول نمبر جو. مانيءَ جي دعوت ڏني مانس ته چيائين، ”جمال مهانگي پوندم. ٽئڪسي رڪشا جو اوٽ موٽ جو ڀاڙو، مانيءَ کان وڌيڪ ٿيندو؟“ سچ چيائين. سندس گهر جي ٽڪرن تي پليل ڇوڪرا جڏهن پڙهي پئسن وارا آفيسر ٿي ويا ۽ کيس نظر انداز ڪندا هئا ته به پروفيسر صاحب چپ، ڪڏهن لب ڪشائي نه ڪيائين. شڪوو شڪايت سندس سرشت ۾ ڪونه هئا.
اياز قادريءَ سان سنگت ننڍپڻ کان وٺي هلندي آئي جيتوڻيڪ هو مدرسه هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هو جتي سڀ شاگرد مسلمان هئا ۽ وچولي يا غريب طبقي جا هئا ۽ ماستر به سڀ مسلمان هئا. پرنسپال هئو مسٽر اوپل، پوءِ جعفري صاحب پوءِ قريشي صاحب. رحمت الله قريشي وڪيل جو چاچو، نالو وسري ويو اٿم. ها، نالو هئس محمد فتح قريشي ڏاڍو ڀلو ماڻهو ڏاڍو شريف با اخلاق ۽ با ڪردار ماڻهو هئو. مان وري گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هئس جتي اڪثر شاگرد هندو هئا ۽ ماستر به سڀ هندو سواءِ ڊرل ماسٽر جي. يعني اجتماعي ورزش به تعليم جو حصو هئي جنهن لاءِ پيرئڊ مقرر هئا. ڊرل ۾ سڀ شاگرد سواءِ ڇوڪرين جي، حصو وٺندا هئا. جهڙالو ٿيندو هو يا ٿڌڙي هير لڳندي هئي ته سڄي اسڪول ۾ موڪل ڪري ٻاهر ميدان ۾ سمورن ڪلاسن جي گڏيل ڊرل ڪرائي ويندي هئي.
هيڊ ماستر هئو ديوان ڪرمچند هنگوراڻي جو اهڙو چڱو ماڻهو هو جو ڇا ڳالھه ڪجي. سڀ ڪنهن سان پيار ڀريو ورتاءُ ۽ شفقت. منجهس هندڪي مسلمانڪي ڪانه هئي. ساڌ هو ساڌ. مان پنجين درجي (اڄ اٺون ڪلاس) ۾ آيس ته سائين ڪرمچند بدلي ٿيو. سندس جاءِ تي آيو ديوان ڌرمداس جيڪو ڏاڍو ڪڙڪ مزاج، ڪاوڙيل ۽ سخت هو. اُهو اسان کي ڪونه وڻيو. کانئس ڊڄندا هئاسون.
ڪنهن کان ڊڄڻ، ان جي عزت ڪرڻ جي برابر ناهي. اهو سبق مونکي خيرپور ميرس ۾ منهنجي سيشن جج پير غلام حيدر ڏنو جو ڏاڍو پيارو ۽ عجب جهڙو ماڻهو هئو. مان پنهنجن ماتحتن، سرشتيدار، ڪلارڪ، بيلف، ۽ پٽيوالن سان هلندو ته چڱو هئس پر سرڪاري ڪم جي باري ۾ نهايت سخت گير هئس. ٿوري گهڻي غلطيءَ تي به دڙڪو دهمان گهڻو ڪندو هئس. جيتوڻيڪ مٿن ڪو قدم ڪونه کڻندو هئس، نڪي لکت ۾ سندن خلاف رپورٽ ڪندو هئس. وڪيل ۽ پوليس وارا به مون کان ڪن هڻندا هئا. هڪ ايس ايڇ او جي منهنجي ڪورٽ ۾ شاهد طور حاضري هئي. ٻڌم ته صبوح جو سوير اٿي وهنجي سهنجي وردي پائي ڪاغذ پٽ ٺيڪ ڪرڻ لڳو ته پوليس وارن پڇيس ”سائين خير ته آهي“، ته طنز وچان چيائين ”بابا اڄ هاءِ ڪورٽ ۾ حاضري آهي!“ حالانڪ مان معمولي سب جج هئس. اها ٽنڊي الهيار جي ڳالھه آهي ۽ ايس ايڇ او هئو مرحوم اميد علي جوڻيجو، امداد علي جوڻيجي جو وڏو ڀاءُ. خيرپور ميرس ۾ ايس ايڇ او هئا فرزند علي شيخ ۽ پوءِ سيد جهان شاھ جي ٻئي ناميارا همت ڀريا پوليس آفيسر هئا.
پوليس آفيسرن جي عادت هئي ته جاچ مقرر وقت چوڏهن ڏينهن ۾ پوري ڪري نه سگهندا هئا ته ڪچو چالان پيش ڪري ڇڏيندا هئا پوءِ ڇھه ٻارهن مهينا يا اڃا به وڌيڪ جوابدار بي دريافتو جيل ۾ پيو هجي ۽ ڪيس به ڪونه هلي. مان ڪچو چالان يا ٽيمپرري چالان وٺندو ئي ڪونه هئس ۽ ڪاغذ اڇلائي پوليس وارن کي ڏيندو هئس. هڪ ڏينهن سيد جهان شاھ پاڻ ڪچو چالان کڻي آيو ته شايد سندس مان رکي ماٺ ٿي وڃان. انهيءَ جا ڪاغذ به مون کيس اڇلائي ڏنا ۽ چيم ته ”پڪو چالان کڻي اچ!“ ته ناراض ٿيندي همت ڪري چيائين ته ”جج صاحب هن ڪورٽ ۾ ڪ پ ڪ (ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ) نه هلندو آهي ڇا؟“ مون چيس ”هڪ ڏينهن جي مهلت اٿئي قلم 512 ۽ ٻيا قلم پڙهي مون وٽ هليو اچ. لفظ ڪچو چالان ڪٿي به نظر اچئي ته منهنجي ڄاڻ ۾ اضافو ڪجانءِ“، ڪلاڪ ٻن ۾ موٽي آيو ۽ چيائين ته ”ڪچي چالان بابت ڪابه گنجائش ناهي. باقي ڪيس ملتوي ڪرڻ جي درخواست ڏئي ٻي تاريخ وٺڻي آهي.“ مون چيو ”بس ائين ڪر.“
روينيو کاتي جا مئجسٽريٽ مختيارڪار ۽ ايس ڊي ايم پوليس سان ڳٺ جوڙ ۾ هوندا هئا ان ڪري اهڙيون غلط روايتون پئجي ويون جن کي بلا تردد قانوني تقاضا يا قانون جو درجو ڏنو ٿي ويو. ٻي به هڪ روايت پئجي وئي هئي ته جوابدار جو چوڏهن ڏينهن رمانڊ وٺڻ ڄڻ پوليس جو حق بڻجي ويو هو. پوليس وارا ڪيس جون جاچ ڊائريون به مئجسٽريٽ کي ڪونه ڏيندا هئا ۽ هڪ صفحي ۾ ڪيس جو اختصار ڏئي رمانڊ وٺي ويندا هئا. مون اها روايت به ٽوڙي. هڪ پوليس آفيسر ته ڪاوڙ ۾ چيو ”ته پوءِ ڇڏي ڏيو جوابدار کي!“ مون به ٺھه پھه چيو ته ”هائو! کوليوس هٿڪڙيون.“ ۽ مون کيس ڇڏي ڏنو. هڪڙو ڪراچيءَ جو ايس ايڇ او مسٽر جعفري ته اڙي هڻي بيٺو ته، ”ڊائرين ۾ ته اسان جون ڪچايون ڦڪايون ڀريون پيون آهن سي ڪيئن ڏبيون ؟ باقي ان جو اختصار ڏبو!“ مون چيس ”وڃي قانون پڙهي اچ!“ بڙ بڙ ڪندو هليو ويو ۽ ٿوري دير کان پوءِ موٽي اچي چيائين ته ”واقعي قانون موجب ڊائرين جي مڪمل ڪاپي ڪورٽ کي ڏيڻي آهي!“
ٻيو ته ٺهيو خود مئجسٽريٽ صاحبن کي به خيرڪو اهڙي ڄاڻ هئي. خيرپور ميرس ۾ هڪڙو ايس ڊي ايم هئو ڪرم الله ميمڻ، عبدالفتاح ميمڻ جو سؤٽ. ڏاڍو چڱو ماڻهو هو پر پاڻ کي قابل ڏاڍو سمجهندو هو. تنهن وقت ايس ڊي ايم کي ڪيس ٽرانسفر ڪرڻ جا اختيار هئا. وٽس ڪا ٽرانسفر درخواست آئي سو مونکان رمارڪ طلب ڪيائين ۽ لکيائين ته ڪيس جو سمورو رڪارڊ کيس ڏياري موڪليان. مون رمارڪس ته موڪليا، باقي ڪيس نه موڪليم ته ڪاوڙ ۾ لکي موڪليائين ته ”هڪ سپيرئر مئجسٽريٽ جي آرڊر جي تعميل ڇو نه ڪئي وئي آهي.“ مون لکي موڪليو ته ”هن ۾ سپيرئر ۽ انفيرئر (اعليٰ ۽ ادنيٰ) جي ڳالھه ناهي. جهڙو ايس ڊي ايم فرسٽ ڪلاس مئجسٽريٽ تهڙو سب جج. باقي جيڪڏهن اعليٰ مئجسٽريٽ صاحب پنهنجي اعليٰ علم مان منهنجي ادنيٰ علم ۾ اضافو ڪري ته سندس مهرباني!“ منجهي پيو ۽ پبلڪ پراسيڪيوٽر علي عباس شاھ کي گهرايائين. مون ان کي اڳ ۾ ئي سمجهائي ڇڏيو هو ته ”ڪيس ته ٽرانسفر ڪري سگهي ٿو، انتظامي تقاضائن هيٺ. باقي اڳواٽ گهرائي نٿو سگهي.“ رڳو مون ائين نه ڪيو، پر سڀئي جج ائين ڪندا هئا. ان ڪري انتظاميه ۽ پوليس اڄ تائين جڊيشل مئجسٽريٽن جي مقرريءَ جي سخت مخالف آهي.
منهنجا ماتحت، منهنجي سختيءَ سبب مونکان هيسيل ۽ ڊنل هئا. هڪ ڏينهن شام جو پير غلام حيدر صاحب مونکي گهرائي چانھه پياري سمجهايو ته ڪنهن کان ڊڄڻ عزت جي مترادف ناهي. چيائين ”مسٽر ابڙا ڏس نه، هڪڙو پوليس وارو ڳوٺ ۾ ٿو وڃي ته سڀ ڳوٺاڻا ڊپ ۾ ڀڄي ٿا وڃن ۽ هن جي وڃڻ کان پوءِ هن کي گاريون ٿا ڏين. اها عزت ته نه چئبي نه؟“ مونکي نياپو صاف پهچي ويو ۽ مون ڪجھه نرم رويو اختيار ڪيو. ان وقت مونکي سائين ڪرمچند هڱوراڻي ياد آيو. انهيءَ لاءِ اڄ به عزت ۽ محبت اٿم ۽ سائين ڌرم داس تي اڃا تائين ڪاوڙ اٿم. ڇا ٿيو جو هڪ ڏينهن ٽي چار ڇوڪرا ڪلاس کان ٻاهر ورانڊي ۾ ڳالهائڻ ۾ مشغول هئا. مان گهٽ ڳالهائو پاسيرو اڪيلو بيٺو هئس. ڪلاس ٽيچر اڃا ڪونه آيو هو. مسٽر ڌرم داس ڪو رائونڊ تي نڪتو ۽ ڪاوڙ ۾ چيائين ته ”سڀ منهنجي آفيس ۾ اچو!“ مان ڊنس سو ڪلاس ماستر سان ڳالھه ڪيم. ان دلداري ڏئي چيو ته توکي ڪجھه چوي ته چئجانس ته ”سائين منهنجي ڪلاس ٽيچر کان منهنجي چال چلت بابت پڇو. پوءِ مان پاڻهي تنهنجي سفارش ڪندوسانس!“ سائين ڌرمداس وٽ مان آخر ۾ ويس ۽ ڊڄندي ائين ئي چيومانس ته ويتر ڪاوڙ ۾ چيائين ”هي وري چڱو مڙس آيو آهي جنهن لاءِ ڪلاس ٽيچر کان پڇان. ڪڍ هٿ ٻاهر!“ هٿ ڪڍيم ته تريءَ تي نيٽ جو لڪڻ اهڙو زور سان هنيائين جو ڪنن مان زوزاٽ نڪري ويا ۽ ڏکارو ٿي ٻاهر نڪري آيس. اها مون لاءِ ڪنهن استاد جي پهرين ۽ آخري مار هئي. ڪلاس ٽيچر کي وڃي هٿ وارو ڏنو ڏيکاريم ته اهو به ڏکارو ٿي ويو. ان مهربان ڪلاس ٽيچر جو نالو وسري ويو اٿم. شايد شڪارپور وارو مسٽر گانڌي هئو. باقي مسٽر ڌرم داس جو غصيلو چهرو اڃا ياد اٿم ته پڻ نيٽ واري لڪڻ جو هٿ جي تريءَ تي ڏنو. ڏسو، سٺ سال گذري ويا آهن ته اها سختي ياد اٿم ۽ سائين ڪرمچند جو مهربان چهرو به ياد اٿم. پير صاحب، پير غلام حيدر جي ڳالھه وزندار هئي ۽ هينئين سان هنڊايم.
پر چوندا آهن ته آسمان مان لٿا چار ڪتاب (زبور، توريت، انجيل ۽ قرآن) ۽ پنجون ڏنڊو. ڏنڊي مان مقصد توپ، ترار يا بندوق نه آهي، پر معاشري جو ڪو به دٻاءُ، انگريزي ۾ ان لاءِ ڏاڍو سٺو لفظ آهي، سينئڪشن يعني روڪ، اسان جي معاشري ۾ روڪ جا مختلف انداز آهن. روڪ ٽوڪ هڪ عام هلڪي مار آهي جنهن بي هر ڪنهن کي آزادي هوندي هئي. عبدالله ميمڻ صاحب کان هڪ ڏينهن پڇيم ته ”ڪراچيءَ جهڙي شهر ۽ لياريءَ ۾ رهندي تون ههڙو راڄائتو ماڻهو ڪيئن ٿئين؟“ چيائين ”اڙي سائين جي ڀل ۾ ٽوپي پائڻ وسري وئي ۽ ائين مٿي اگهاڙو گهر مان نڪتس ته سڀ ماڻهو دڪاندار وغيره چوندا ”ڏٺوَ ڏٺوَ، جانوءَ جو ڏيڪرو (جان محمد جو پٽ) هاڻي مٿو اگهاڙو ڪري پيو“ اهو ٻڌي ڀڄي گهر ويندو هئس ۽ ٽوپي پائي ايندو هئس. اها هئي معاشري جي روڪ. پوءِ به جيڪڏهن ڪو نه سڌريو ته سندس وڏن کي ڪن کڻائبو يا دانهن ڏبي. جي معاملو سنگين هوندو ته برادري ۾ ڳالهه ويندي. ڀت ڀاڄيءَ مان ڪڍڻ يعنيٰ بائيڪاٽ ڪرڻ جو رواج به هئو. سڀ هڪٻئي کي سڃاڻندا هئا ۽ خبر به رکندا هئا.
هاڻي ته اهو نظام ٽٽي ويو آهي. هڪڙي بلڊنگ ۾ رهندي، آمهون سامهون رهندڙ فليٽ وارا نه هڪٻئي کي سڃاڻن، نه نالو اچين. الحمدالله! لياري ۾ اڃا تائين ائين ناهي ٿيو. 81-1980 ۾ ڪراچي ميونسپالٽيءَ جون اليڪشنون ٿيون. مارشل لا وارن جو زور هجي ته ڪوڙا ووٽ نه پون. مان پرزائيڊنگ آفيسر مقرر ٿيس ۽ علائقو مليو لياري ته مطمئن ٿي ويس. ڏاڍي يقين سان چيم ته ”هڪ به ڪوڙو ووٽ نه پوندو!“ ملٽري وارن کي ۽ ڪمشنر صاحب کي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته هي ڪيئن ٿو اهڙي اڳڪٿي ڪري. 2، 3 ڏينهن لياريءَ ۾ جيپ تي چڪر هڻي اميدوارن، چڱن مڙسن ۽ پٽيلن کي هٿ جوڙ ڪيم ته ”واجا ڪوڙو ووٽ پيو ته عزت جو سوال آهي!“ اليڪشن واري ڏينهن هر هڪ بُوٿ تي ڀڄ ڊوڙ ڪرڻي پئي، رڳو پنهنجو وجود محسوس ڪرڻ لاءِ، ڪوڙو ووٽ ڪيئن پوندو جڏهن هر ڪو هر ڪنهن کي پيءَ جي نالي سان سڃاڻي پيو. وقت تي اليڪشن ڪرائي لفافا سيل مهر ڪرائي. پولنگ آفيسرن کي روانو ڪري، ڳاٽ اوچو ڪري اچي اعليٰ درجي جي ميٽنگ ۾ گهڙي اعلان ڪيم ته بلڪل فيئر اليڪشن بنا دنگي فساد جي ٿي وئي.
اڄڪلهه اهي معاشري جون بندشون آهن ڪونه. معاشرو صفا ٽٽي ويو آهي. ٻيو ته ڪي ماڻهو اهڙا هوندا آهن جو اصل نه سڌرندا آهن. چوندا آهن ته لتر کي پڄي چڪر يا سوٽي هجي ساڻ ته گڏھه گوهي نه ڪري. ٽنڊو الهيار ۾ منهنجو تمام پيارو دوست هو حاجي محمد اڪرم پاٽولي. مرحوم تازو گذاري ويو آهي. هڪ ڏينهن هٽڪندي هٽڪندي ڳالھه ڪيائين ته ”جمال صاحب هڪ ماڻهو چوي ٿو ته جج صاحب کي پئسا به کارايا اٿم ته به ڪم نٿو ڪري!“ مون چيو ”حاجي صاحب ڏاڍو چڱو، رڳو خبر وٺي ڏي ته ڪنهن کي پئسا ڏنا اٿس!“ حاجي صاحب انهي وير اٿي ڪار ۾ چڙهي روانو ٿيو. ٿوري دير ۾ موٽي آيو، چيائين ته چوي ٿو ته ”خود جج صاحب کي هٿ ۾ ڏنا اٿم! منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي، چيم حاجي صاحب هاڻي سڃاڻپ لاءِ قطار ته ڪو نه ٺاهبي. صبر سان تون به جاچ لهه، مان به جاچ ڪيان ٿو.
منهنجو سرشتيدار هڪڙو مهاجر هو، ويهندو مٿي مونسان گڏ ڪورٽ جي ٿلهي تي هو. خبر پئي ته هو روزانو شام جو فُل سوٽ ۽ فليٽ هيٽ (ٽوپلو) پائي لڪُڻ هٿ ۾ کڻي سرڪاري پٽيوالو ساڻ ڪري پسار ڪندو هو. ماڻهو سندس گهر ويندا هئا ۽ پڇا ڪندا هئا ته ”جج صاحب گهر ۾ آهي؟“ جواب ملندو هئن ته ”جج صاحب ويٺو آ پر ملندو ڪونه.“ هاڻي ٻڌايو ته اهڙي ماڻهوءَ سان ڪهڙو رستو اختيار ڪجي. مون کيس ڪجهه به نه چيو پر ڀري ڪورٽ ۾ وڪيلن ۽ ڪيسن وارن ماڻهن جي روبرو تڙيون ڏيڻ ۽ زور زور سان بدشد اکر چوڻ لڳوسانس. مثلاََ ”نالائق، بيوقوف، گڏهه، اُلو، ڪميڻا وغيره“. ٻه ٽي ڏينهن جو ايئن ڪيم ته هو موڪل وٺي حيدرآباد هليو ويو ۽ پنهنجي بدلي ڪرائي ڇڏيائين. ويچارو جلد ئي پوءِ گذاري ويو. الله پاڪ مغفرت ڪندس. جسٽس نانا ته چوندو هو ته نافرمان ماتحت کي چيمبر ۾ سڏائي در بند ڪري موچڙا هڻوس، اهو زمانو ٻيو هو جو آفيسر به جسٽس نانا جهڙا شاندار ماڻهو هئا ۽ ماتحت به سُور پي ويندا هئا.
چوڻ جو مطلب هو ته آسماني ڪتابن سان گڏ ڏنڊو به ضروري آهي. منهنجو ڀاءُ ڪمال به ڏاڍو ڪڙڪ آفيسر هو. ماتحت ته ٺهيو پر سندس بالا آفيسر به کانئس حتر ڪندا هئا. اهو ڏاڍي پياري ڳالهه ڪندو هو. جڏهن مان کيس ائين ڪرڻ کان معنيٰ ڪندو هئس ته چوندو هو ته، ”سائين، اسين ڏاڍا شريف ماڻهو آهيون، پر ڇا ڪجي بدمعاش ٿا اسان کي اهڙو بڻائين. زوري مجبور ٿا ڪن، اسين به بدمعاش ٿيون؟ چوندو هو کير نج کپيوَ ته مينهن پنهنجي بيهاريو. اٽو صاف سٿرو کپيوَ ته ڪڻڪ ته پنهنجي هجي پر چَڪي به پنهنجي هڻو!“ ائين ڳالهيون ڪندي پنهنجي مينهن وٽ اچي بيهاريائين، چيائين ”هي ڏسو ڏٻري آهي!“ ائين ڪندي نوڪر کي سڏ ڪيائين، چيائين ”بابا هن کي چارو ڪهڙو ڏيندو آهين؟“ هن سڀ نالا کنيا، ”ڪتر، ڪٽي، ڪڪڙا، گهاڻي مان نڪتل سرنهه جو ڦوڳ، کڙ“ ”ڪيترا پئسا روز؟“ ”سائين پنجاهه سٺ رپيا لڳي ٿا وڃن.“ ”پوءِ ڇو ڏُٻري آهي؟“ ”سائين بيمار هوندي!“ اُتي جو اُتي ڊرائيور کي موڪليائين ته ”جانورن جي ڊاڪٽرن کي وٺي آ.“ ڊاڪٽر آيو، چيائين ته ”ڪا به بيماري ڪا نه اٿس. خوراڪ گهٽ اٿس“ پنجاهه، سؤ رپيا ڊاڪٽر به وٺي ويو. اُتي ڪمال چيو ته ”ابا فلاڻي مينهن جو چارو آڻيندڙن کي سڏ ڪيو.“ سندس پارو چڙهندو ٿي ويو ۽ مُٺيون پي ڀڪوڙيائين ۽ کوليائين. اچي ٻڌايائونس ته ”سائين اهو نوڪر ته ڀڄي ويو. موچڙا سُجهي آيس.“ ڪمال چيو ”سائين پاڻ ڏسو. هاڻي ڇا ڪجي. گگدام کي بُک ماري ڪوڙ ڳالهائي ڀڄي ويو. اهڙي ماڻهوءَ کي ڇڏي ڏجي؟“ ڪهڙو جواب ڏيان. چيومانس ”سائين کوڙيءَ کي ئي گهمرو آهي. ڪيترن کي موچڙا هڻي ڪيترن کي هڻندا؟“
خيرپور ميرس ۾ مون وٽ بورچي هو نظر محمد. سرڪاري پٽيوالو هو پر پير صاحب، سيشن جج جي اجازت سان کانئس بورچيءَ جو ڪم وٺندو هئس. ڏاڍو چورٽو هئو، ڪاٺيون هيون مهانگيون سو ٻيلي کاتي جي صاحب مون ڏي اُٺ ڪاٺين جو ڏياري موڪليو، جو منهنجي پرپُٺ نذر محمد لاهرائي ڇڏيو. شام جو ڪورٽ کان موٽيس ته ڪاٺين جو ڍير ڏسي نظر محمد کان پڇيم. چيائين ته ”سائين اُٺ لنگهيا، سو پنجويهه رپين ۾ بيگم صاحب کان پڇي اُٺ ڪاٺين جو لهرائي ڇڏيم.“ پنجن ستن ڏينهن کانپوءِ ٻيلي وارو صاحب مليو ۽ پڇيائين ته ”اُٺ ڪاٺين جو مليو؟“ ”هائو!“ چئي سندس ٿورو مڃيم. موٽي اچي نظر محمد کان سچي ڪرايم پوءِ ته ٿڦن سان ڪُٽي رکيومانس. هو به اهڙو اُستاد جو روئندو رڙيون ڪندو وڃي سيشن جج کي ٻڌايائين. پير صاحب ڏاڍو خبر رکڻ وارو هو، اُن چيس ته ”موچڙن لائق ته آهين، باقي چوين ته ابڙي صاحب وٽان بدلي ڪري ڇڏيانءِ!“ ته به چيائين ته ”نه سائين بدلي نه ڪر، ٺيڪ آهيان!“ ڪمال جي ڳالهه جو ثبوت ته، ”ٻيا ٿا اسان کي بدمعاش بڻائين. اسين ته شريف آهيون.“ تڏهن به اندر وارو چوي ٿو ته اها ڳالهه ٺيڪ نه آهي. ٻيو ڪو ماڻهو پنهنجي ڪِريل عمل سان اسان کان نامناسب عمل ڪرائي ته ڪوتاهي ته اسان جي چئبي. پنهنجي پرک جي ڪسوٽي ايڏي سخت رکبي ته پنهنجا پَلوَ پسائڻ کان بچي سگهبو. لطيف سائين به فرمائش ڪئي ته مڇڻ پاند پسائين. بلڪل ساڳيا لفظ مولانا رومي به چيا آهن ته دامن تر مڪن.
اياز حسين قادريءَ جون ڳالهيون ڪندي پنهنجي پڏڻ پائيءَ ۾ پئجي ويس، الائي ڇا. اياز پڙهيو مدرسه هاءِ اسڪول ۾ جتي سڀ شاگرد به مسلمان ته ماستر به سڀ جو سڀ مسلمان ڇوڪري هڪ به نه. گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ ڇوڪريون گهڻيون ئي هيون پر مسلمان رڳو هڪڙي. انهيءَ مان اندازو لڳايو ته مسلمانن ۾ تعليم جو ڪهڙو حال هوندو. ٻيو ته ٺهيو حيدرآباد جهڙي وڏي شهر ۾ ڊي جي نئشنل ڪاليج ۾ رڳو جتي سوين ڇوڪريون هيون اُتي مسلمان ڇوڪريون رڳو ٻه هيون. هڪڙي فهميده شيخ صاحبه جا جناب اسلم شيخ صاحب جي نياڻي هئي ۽ ٻي هڪ پنهور فئملي جي ڇوڪري هُئي جنهن جو نالو نه اُن وقت خبر هئم نه هاڻ. ٻئي بافضيلت اُٿڻ، ويهڻ، هلڻ چلڻ ۽ ڳالهائڻ ۾ محتاط، فيشن ۽ ميڪ اپ اصل نه. لباس سادو سفيد رنگ جو ۽ مٿي تي نه رڳو پوتي پاتل بلڪه ٻُڪل نڪتل. اهڙو هو مسلم معاشرو. اياز قادري به هڪ روايتي خاندان جو فرد بلڪل ان ٻُوساٽيل ماحول ۾ نکڙيو. ننڍي عمر ۾ ئي جمعيت الشعراءِ سان لاڳاپيل رهيو ۽ معمر حضرات حاجي محمود خادم، ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل، نواز علي نياز ۽ ٻين اهڙن اڪابرن جي صحبت ۾ رهيو. انهيءَ هوندي به دل ۽ ذهن جا دروازا ٻوٽيل نه رکيائين. ترقي پسند تحريڪن، هاري مزدورن مسئلن، سياسي اُٿل پٿل سان واڳيل رهندو آيو.
سندس لاڙڪاڻي وارو گهر ته ٺهيو پر سندس ڪراچيءَ واري فليٽ ۾ ڏس ته محمد ابراهيم جويو، رباني، جمال ابڙو، سراج، حيدر، بخش جتوئي، مولوي نذير حسين ۽ هر قسم جا ماڻهو ويٺا آهن. سنڌي ادبي سنگت جون ميٽنگون وٽس پيون ٿين. مشاعرا پيا ٿين، ڪهاڻيون پيون پڙهجن ۽ قومي ۽ معاشي توڙي سماجي مسئلا پيا بحث هيٺ اچن ۽ جيڪو به پروگرام ٺاهيو قادري صاحب کلندي کلندي پنهنجون خدمتون پيو آڇي ۽ ڀرپور تعاون ۾ عملي حصو پيو وٺي. انڪار ڪندوته به پيو کلندو ۽ هٿ جي تري کولي نه! نه! پيو ڪندو.
اخلاص ۽ اخلاق جو مجسمو. هئو اهل تشيعه جو پر ڪڏهن به اهڙو ذڪر نه ڪيائين، نه بحث ڪيائين. جيتوڻيڪ الطاف قادري بحث جو ڪوڏيو ۽ پنهنجي مسلڪ جي حمايت ۾ جوشيلو ٿي ويندو هو پر اياز قادري کيس به کلندي کلندي ماٺ ڪرائي ڇڏيندو هو. تعصب کان بلڪل پاڪ، تنقيد ٻڌڻ لاءِ تيار. ايڏو کليل ذهن جو، نماز به سُني مسجد ۾ پڙهندو هو. مونکي اڪثر مغرب يا عصر نماز تي گاڏي کاتي واري ميمڻ مسجد ۾ ملندو هو. پڇانس ته ”اياز هي ڇا؟ نماز ته سُنين سان گڏ پيو پڙهين“، کلندي چوندو هو ته نماز، جماعت ۽ صفون قطارون ته هت ٿين ٿيون مقرر وقت تي. هتي ته الائي ڇا آهي نه وقت سر نمازون نه صفون نه باقاعدگي!“ مان ڪوڙ ڪو نه ٿو ڳالهايان ڀلي قادري صاحب کان پڇي ڏسو. سندس کلڻ ۽ ڳالهائڻ جو انداز ايڏو پيارو ۽ معصوماڻو آهي جو هر وقت اکين آڏو پيو ڦري.
الطاف جو والد صاحب ميان غلام عباس قادري صاحب گذاري ويو ته قادرين ۾ هڪ خال پيدا ٿي ويو ۽ اياز کي راضي ڪيائون ته نوڪري ڇڏي ڪراچيءَ کي خيرآباد چئي اچي، لاڙڪاڻو وسائي. سندس گهاٽو وفادار ۽ ذهين يار هئو، مرحوم تاج محمد ابڙو. ان سان صلاح ڪيائين ته ان سندس ڀرپور تائيد ڪئي ۽ پڻ همٿائيو. اتفاقاََ مان به تن ڏينهين لاڙڪاڻي ۾ هئس، تاج محمد جي موجودگيءَ ۾ مونسان صلاح ڪيائين، چيائين ته ”ٻني ٻارو اٿم، وڪالت به ڪندس، برادري به سڄي هتي اٿم، سو کڻي ٿو بسم الله ڪيان!“ مان پنهنجي راءِ زوريءَ ۽ زوردار نموني ڪنهن تي ٿوڦيندو ناهيان. سو آرام آرام سان سمجهايو مانس ته پڪي عمر ۾ نوان نوان تجربا نه ڪري. چيم وڪالت جون نامحروميون، زمينداريءَ جا پيچ ۽ برادري جون گهنتريون کيس دلشڪستو ڪري ڇڏيندا. چيومانس ته ”ڀائو جنهن مٽي مائٽي ۽ برادري تي تون ڪُڏين ٿو اُن جا ڏک ۽ ڏنگ سهي ڪو نه سگهندين!“ پر پتي تي پاڻي ڪو نه پيس ۽ پنهنجي فيصلي تي قائم رهيو، چيومانس ته ”ڀائو تنهنجي منظم زندگي، وقت جي پابندي، لکڻ پڙهڻ ۽ پڙهيل لکيل طبقي سان اٿڻ ويهڻ صرف ڪراچيءَ ۾ پروفيسر رهڻ سان قائم رهي سگهي ٿو. هتي جڏهن عملي تجربا ٿيندئي تڏهن هٿ هڻندين. سو ڇا ڪر جو ڊگهي موڪل وٺ ۽ ڀلي لاڙڪاڻي ۾ ٻارنهن مهينا پاڻ کي آزمائي ڏس!“ شامل راءِ نه ٿيو پر ائين ڪيائين. پوءِ ڏٺم ته لاڙڪاڻو ڇڏي، اچي ڪراچيءَ ۾ تعليمي ۽ تدريسي سلسلو جاري رکيائين.
ڪراچيءَ ۾ مليم ته بنا ڪؤڙاڻ جي چيائين ته، ”جمال سچو آهين جيڪي تو چيو ائين ئي ٿيو.“ هينئر ڪراچيءَ ۾ معزز باعزت باڪردار ماڻهو آهي. صحت ڪري پئي اٿس. شايد ذيابيطس جي بيماري اٿس. ڏاڍي منحوس بيماري آهي، ڊاڪٽر چون ٿا ته ذيابيطس بذات خود بيماري ناهي پرٻٽيهه بيمارين جي ماءُ آهي. اندر کائي ٿي وڃي، قادري صاحب ڪمزور ٿي ويو آهي، نظر به گهٽجي وئي اٿس ۽ ڪراڙو ٿو لڳي. شيريٽن هوٽل ۾ لاڙڪاڻي واسين جو جلسو هيو، ان ۾ تقرير ڪندي چيائين ”اسين ڪراڙا پيرسن ماڻهو!“ ائين جو چيائين ته مون کانئس مائيڪ ڦري زور سان چيو ته، ”ڪوڙ ٿو ڳالهائي مونکان ٻه سال ننڍو آهي ۽ مان اڃا جوان آهيان!“ منهنجي انهيءَ ارڏائي تي کلندي تقرير جاري رکندي چيائين ته ”جمال سچ ٿو چوي!“ اياز ڏاڍو پيارو ماڻهو آهي، ڏاڍو پيارو ماڻهو آهي وڏائي تصنع کان ڪوهين ڏور.
اياز قادري جي ڳالهه ڪندي سندس همنام شيخ اياز جو به ذڪر ڪندو هلان. شيخ اياز منهنجي ننڍپڻ جو دوست ڪونهي، نه وري ڪا خاص دوستي آهي. هو جبل جيڏو اوچو ۽ مضبوط آهي. ڄاڻ جو درياهه، بلڪ سمنڊ، مون کيس پهريون دفعو 45-1944ع ۾ سنڌ مدرسه جي هاسٽل خيرپور هائوس ۾ ڏٺو. سنهو، خوبرو، تيز فهم ۽ سندس گهور ڏاڍي تيز. معنيٰ خيز ۽ سحر انگيز هئي. اسين ٻئي ڪوهين ڏور هياسين. مان خاڪسار خاڪي پوش بيلچي بردار سپاهي، اياز ايم اين راءِ جو پوئلڳ. کاٻي ڌر جو ترقي پسند ماڻهو. ائين جُدا ڇيڙن تي بيٺل. اسان الائي ڪيئن ڄڻ ته هڪ نقطي تي بيٺا هئاسون. اهو نقطو هيو اخلاص جو، پيار جو، هڏ ڏوکي ۽ همدرد هجڻ جو. ڪي ماڻهو هڪ ئي نظر ۾ ائين لڳندا آهن ڄڻ صدين کان واقف هجن. دل چاهيندي هئي ته هڪٻئي سان ڳالهائجي ۽ گڏجي ويهجي، نه هن وٽ وقت هو نه مون وٽ. هو شاگرديءَ جي زماني ۾ ئي وڏو عالم، دانشور، نهٺو ۽ پيارو ماڻهو هو.
جڏهن به آمهون سامهون ٿيندا هئاسين ته اکيون هڪٻئي کي ڄڻ ته ورهين کان سڃاڻنديون هيون ۽ ڪجهه چوڻ چاهينديون هيون، پر خيالن جي ڏي وٺ ڪا نه ڪئيسون، باقي اهو ظاهر هيو ته ٻنهيءَ کي هڪٻئي لاءِ ڀرپور عزت هئي، عزت ئي بنياد آهي، حال توڙي مستقبل جي تعلقات جو. مونکي هن لاءِ ۽ هن کي مون لاءِ بيحد عزت آهي، مون لاءِ اهو وڏو اعزاز آهي، هن لاءِ نه. ڇو ته هو اسان جهڙن کان تمام مٿانهون، بلند ۽ بالا آهي. اسان جا تعلقات ڏاڍو آهستي آهستي وڌيا. خيرپور هائوس ۾ مانيءَ جي ڪلب جو مان مئنيجر هيس. وري روپ ولاس هاسٽل مئڪلوڊ روڊ تي آياسون ته به جنهن ڪلب جو مان ميمبر هيس اها ايمانداري ۽ سٺي مانيءَ جي لحاظ کان مشهور هئي. اياز به مونکي چئي ان ڪلب جو ميمبر ٿيو. شايد اڳ ۾ به ذڪر ڪري آيو آهيان ته ديهاتي بورچي ڌڻي بخش مستوئي ڪيئن اگهاڙو جواب ڏنو، شيخ صاحب کي ۽ شيخ صاحب ڪاوڙجڻ بجاءِ کلندي اچي مون سان قصو بيان ڪيو. ايل ايل بي پاس ڪري شيخ صاحب ڪجهه عرصو ڪراچيءَ ۾ خالد اسحاق سان گڏجي وڪالت ڪئي ۽ پوءِ سکر هليو آيو.
پراڻي سکر ۾ هڪ وڏو شاهي گهر رهائش لاءِ وٺي، ڪئينس روڊ تي آفيس کوليائين. سندس ذهانت، محنت ۽ ماڻهن سان هڏڏوکي ۽ همدردي واري رويي، سندس وڪالت جي ڌنڌي کي جلدي ئي ايترو چوٽ چاڙهي ڇڏيو جو شمس الدين شاهه جهڙا سينئر قابل ۽ شريف وڪيل به ساڻس حسد ڪرڻ لڳا. اهو حسد ڪو خراب معنيٰ وارو ناهي. انهيءَ کي پروفيشنل جيلسي سڏيندا آهن. جيئن ڊاڪٽر ڊاڪٽرن سان ۽ دڪاندار دڪاندارن سان حسد ڪندا آهن ۽ اهو فطري آهي. مون جهڙو نئون سيکڙاٽ لاڙڪاڻي ۾ ويو ته قاضي فضل الله صاحب جهڙو وڏو وڪيل ۽ وڏو ماڻهو به هڪ ڏينهن مون کي چئي ويٺو ته ”بابا وڃي نوڪري ڪر، اجايو ڇو ٿو اسان جي روزگار تي لت ڏين!“
روزانو شام جو وڪيلن جي آفيس تي ٻين وڪيلن بابت چرچا ۽ پچر هلندي هئي. اياز پنهنجي ڌُن وارو، پنهنجي محنت ۾ مصروف، ڏينهن رات ڪم سان لڳو پيو هوندو هو. انهيءَ ڪري ڪنهن کي ٽائيم نه ڏئي سگهندو هو. سندس دوست به تمام محدود هئا. مان ته پاڻ کي انهن ۾ به شامل نٿو سمجهان. محمد ابراهيم جويو صاحب علمي سطح تي سندس ويجهو هو ۽ هو اياز تي سندس روبرو تنقيد به ڪندو هو ۽ اختلاف به. ربانيءَ سان به ڪافي حجائتو آهي. اڃا تائين مان ۽ رباني، اياز سان پرنس ڪامپليڪس ۾ ملڻ ويندا آهيون ته هنن ٻنهي ۾ ڪافي ويجهڙائپ ۽ رازدارانه گفتگو ۽ چرچا گهٻا ٿيندا آهن. رباني ڪڏهن اياز جون ڪچايون ڦڪايون ورجائيندو آهي ته اياز کلندي کلندي کيس ٽن آڱرين جو ڀونڊو ڏيکاريندو آهي ۽ رباني پنهنجي مخصوص انداز ۾ کڳيون هڻي کلي ماٺ ٿي ويندو آهي. مان اهڙي ۽ ايڏي حجت جو تصور به نٿو ڪري سگهان. انهيءَ هوندي به مون کي هڪ قسم جو احساس هوندو آهي ته اياز ذهني طورمونکي زياده ويجهو آهي. هو به مونسان ائين ڳالهائيندو آهي جيئن مان هن جي اندر کي چڱي طرح پڙهندو ۽ سمجهندو هجان، ۽ هو منهنجي ماٺ کي سمجهندو ۽ پڙهندو هجي. ڪٿي پڙهيو هئم ته ماٺ کي به پنهنجي طاقت گويائي آهي ۽ اهو بلڪل سچ آهي.