8
ڪتابن سان هڪ قسم جي پنهنجائپ ۽ دوستي ٿي وڃي ٿي. چرچل چيو ته ڪتاب کي کڻي، ڇنڊي وري ساڳي جاءِ تي ٺاهي رکڻ به وڏي ڳالهه ۽ سعادت آهي. بابا جو به سڄو ڏينهن ڪتابن پڙهڻ ۽ لکڻ ۾ گذرندو هو. عمر ۽ دل جي بيماريءَ کان بي نياز، ڊاڪٽرن جي منع ڪرڻ باوجود پنهنجو اهو مشغلو آخري وقت تائين نه ڇڏيائين. صبر ۽ شڪر اهڙو جو ڪڏهن ڪا شڪايت ڪانه ڪيائين. ماني به جهڙي مليس، جيڪي مليس چپ چاپ کائي ويندو. وقت جي ورڇ اهڙي ڪري ڇڏيائين جهڙو روباٽ. وقت تي سويل اٿڻ، نماز پڙهڻ، قرآن شريف جا مختلف تفسير پڙهڻ. صبح شام پنڌ ڪرڻ، لکڻ پڙهڻ کان ٿڪ ٿيندس ته اڪيلي سر پاڻ سان ڊبو، ڪيرم، ليوڊو يا تاس جي پتن جي راند ڪندو هو. هڪ پاسي پاڻ ۽ ٻئي پاسي به پاڻ وارو وٺندو ۽ ان تي خوش ٿيندو ۽ خوشي حاصل ڪندو هو. ٻئي ڪنهن جي محتاجي راند ڪرڻ ۾ به ڪونه ڪڍيائين. پاڻ تي ڪنٽرول اهڙو جو ماني ته ڇا، انگورن يا ڪشمڪش ۽ ڊاک يا بادامن جا داڻا ۽گورا به ڳڻي کڻندو ۽ ان کان وڌيڪ اصل نه کائيندو.
گرميءَ جي مهيني ۾ هر سال لاڙ جي ٿڌن علائقن ۾ گذاريندو هو. ڪوٽڙي ته اسان جو ڄڻ ٻيو ڳوٺ هو. هر سال ڪوٽڙيءَ ۾ ٻن ٽن مهينن لاءِ جاءِ مسواڙ تي وٺي سڄي فئملي کي اتي رهائيندو هو. رٽائر ٿيڻ کان پوءِ اڪيلي سر ڪڏهن خانبهادر محمد صديق ميمڻ جي مدرسة البنات ۾، ڪڏهن ٽنڊي آدم خان صاحب عبدالحق وٽ ته ڪڏهن محترم محمد حسين پهوڙ وٽ کپري ۾ اچي ٽڪندو هو. ڪڏهن ٿاڻي بولا خان ۽ ڪرچات ۾ پنهنجن پراڻن واقفڪارن وٽ ويندو هو. دوست تمام مختصر رکندو هو. ڪراچيءَ ۾ مسٽر علي بخش چنا جسٽس ضياءَ الحق چنا جو والد صاحب ۽ علامه دائود پوٽو، حيدرآباد ۾ مٽياريءَ وارو الهه بخش انصاري رٽائرڊ ڪمشنر، بس ٻيا ڪي عالم ماڻهو. کپري ۾ ماستر محمد حسين پهوڙ جو هڪ ڀلوڙ ماڻهو هو ۽ سندس زيردست به رهيو هو، ان سان چڱيون روح رهاڻيون هئس، لاڙڪاڻي ۾ خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ جو هڪ درويش صفت، راڄائتو ۽ انصاف پسند انسان هو، ان سان دوستي هئس، ايتري قدر جو خان بهادر صاحب پنهنجو معصوم پٽ رئيس روشن علي خان عرف رئيس زين العابدين خان ڪجهه وقت لاءِ سندس حوالي ڪري چيو ته ڀلي پاڻ سان گڏ رهائينس ۽ ڀلي گشت ۾ به پاڻ سان وٺي وڃينس ته جيئن ادب آداب سکي ۽ علم سان دلچسپي به ٿئيس. رئيس به عجب ماڻهو هو وڏو شانائتو ۽ راڄائتو. هڪ ته رئيساڻو ٻار ٻيو طاقت ۽ جسامت ۾ به وڌيڪ سو بابا سان گڏ رهندي به اسان کي هر ڳالهه پنهنجي مڃائي ويندو هو. بااخلاق، باڪردار ۽ دلبر مڙس هو. پوءِ ته اسان جي ننڍي ڀيڻ سان سندس شادي به ٿي ۽ واهه جو نڀايائين.
بابا ڳوٺاڻي زندگي وڌيڪ پسند ڪندو هو. سندس مکيه مشغلو هئو قرآن شريف جو سليس ترجمو ۽ معياري تفسير، جنهن تي سالن جا سال ڏينهن رات محنت ڪيائين پر تڏهن به رهائش ڳوٺن ۾ رکندو هو. ٻنين ۾ گهمڻ ۽ هارين نارين توڙي ڪمي ڪاسبين ۽ ڪڙمين سان ڪچهريون ڪندو هو ۽ سندن مسئلا ۽ گفتا ٻڌي لطف اندوز ٿيندو هو ۽ اهڙي طرح حقيقي مسئلن متعلق پنهنجي ڄاڻ ۽ سوچ وڌائيندو ۽ صحيح رکندو هو. بنگلن، موٽر ڪارن ۽ ايئرڪنڊيشن ڪمرن جي ماحول کان پري هوندو هو. خاموشي صبر شڪر گهري سوچ، فڪر ۽ تدبر جو ڄڻ ته پتلو هو.
هڪ ڀيري گشت ۾ جڏهن مان پنجن سالن جو ابهم هئس ته اٺ تي شاهه پنجو ٿي وياسين، سامهون ريل جو ڦاٽڪ هئو جنهن هيٺان اٺ کي گذرڻو هو کيس انديشو ٿيو ته متان ڦاٽڪ جو لوهو هئو، ان سان ٽڪر نه ٿئي. اٺ جي پاکڙي ۾ به سيٽون (ويهڪون) ٿينديون آهن. اڳئين ويهڪ ۾ جت ويهندو آهي ۽ پٺئين ۾ صاحب. مونکي وچين ٿوهي تي ويهاريندا هئا. بابا سختي سان جت کي چيو ته اٺ هشاءِ ته لهي پنڌ اڪرون. پر جت ته آهي ئي جت. چي نه صاحب لنگهي وينداسون! سو اٺ کي پاڻ هشي ڏئي تيز ڪيائين. ڦاٽڪ ويجهو آيو ته جت پاڻ خطرو محسوس ڪندي رڙ ڪئي ته جهڪو! جهڪو! جهڪياسون ته سهي پر مان جو ٿوهي تي ويٺل هؤس تنهن جو مٿو ٽڪرائجي ويو. مان ٻار سو رڙ نڪري ويم. پيءُ جي دل سو منهنجي رڙ سان بابا به ٿورو مٿي ٿيو ته کيس به نرڙ تي ڌڪ لڳو. ٻئي رتو رت! جت ڦاٽڪ اُڪري پوءِ اٺ هشايو. مونکان وڌ بابا کي ڌڪ لڳو هو. توهان صورتحال جو اندازو ڪيو ته موت به واقع ٿي سگهيو ٿي، پر بابا جت کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ بجاءِ بلڪل خاموشي ۽ ٿڌائي سان جت کي چيو ته ”ڪاٺ واري پيتي لاهي کول!“ پوءِ ان مان فوري طبي امداد جو سامان ڪڍي ٽنچر آيوڊين مونکي به هنيائين ۽ پاڻ کي به هنيائين. تن ڏينهن اسپرٽ بجاءِ ٽنچر آيوڊين جو استعمال ٿيندو هو جا جسم تي ڪارو ناسي نشان ڇڏيندي هئي. ڊاڪٽر انجيڪشن (سئي) هڻڻ کان اڳ به ٽينچر آيوڊين هڻندا هئا. ٻيو تن ڏينهن ۾ رت بند ڪرڻ لاءِ انٽينمي يعني سرمو استعمال ڪندا هئا. سو بابا زخمن ۾ سرمو لڳائي پهو چاڙهي ڇڏيو. جت، جو ويچارو پريشان هجي تنهن کي اکر به نه چيائين. اهو سرمي جو نشان بابا کي پڇاڙيءَ تائين ساڄي ڀرونءَ مٿان هوندو هو. مونکي نشان ڪونه ٿيو. شايد ڪچي عمر ۽ معمولي زخم سبب.
تن ڏينهن ۾ سرڪاري بنگلن تي ٿورا ڪتاب به رکيا ويندا هئا. جن ۾ مشهور ڪتاب مٽيريا ميڊيڪا به هوندو هو. آفيسر منزل دوران نه رڳو انهن ڪتابن مان مستفيد ٿيندا هئا. پر وڃڻ مهل پنهنجو ڪونه ڪو ڪتاب انهن ۾ ملائي واڌارو ڪري ڇڏيندا هئا. مٽيريا ميڊيڪا ته بابا بازار مان خريد ڪري ڇڏيو. ڏاڍو سولو سليس ۽ ڪارآمد ڪتاب هو، جنهن ۾ مرض جو تفصيل مرض جون نشانيون ۽ علاج سڀ ڪجهه لکيل هو جيئن عام آفيسر پاڻ به فائدو وٺن ۽ خلق جي به خدمت ڪن. مان جڏهن ٿورو وڏو ٿيس ته مون به اهو سڄو ڪتاب پڙهي ڇڏيو. ننڍي هوندي يادداشت تيز ٿي ٿئي ۽ مونکي ڪافي ڳالهيون ياد رهجي ويون ۽ اهڙيون ڳالهيون ڪري ڊاڪٽرن کي به حيران ڪري ڇڏيندو هئس.
کپري ۾ مون وٽ هڪ نوڪر هوندو هو محمد سالار. نوجوان ڦوهه جوانيءَ ۾ پر صفا ڪمزور ۽ رنگت ۾ پيلو. مون کيس چيو ته، ”بابا ڊاڪٽر صاحب ڏي وڃ علاج ڪراءِ“ ڊاڪٽر صاحب هجي احمد خان احمداڻي جو ڀلوڙ ماڻهو، ڀلوڙ ڊاڪٽر ۽ شفا وارو هجي. چيومانس ته ”ڊاڪٽر صاحب کي مان چوان؟“ چيائين ”سائين ڊاڪٽر صاحب کان گهڻو علاج ڪرايو اٿم چوي ٿو هنيانچو (تليءَ جي خراب) اٿئي، جلد ئي جلندر ٿيندئي، تنهنجو ڪو علاج ڪونهي!“ مٿيس مايوسي طاري ٿي وئي. چيومانس ”منهنجو علاج ڪندين؟“ جهٽ هائو ڪيائين. ان بيماريءَ ۾ زهر ڪچلو ڏاڍو فائديمند آهي جنهن کي انگريزي ۾ سٽرڪنن چوندا آهن. مون کيس دوا لکي ڏني ’ايسٽن سيرپ‘ جنهن ۾ زهر ڪچلو ڪئنن ۽ ٻين ضرور دوائن جي آميزش آهي. شربت جي صورت ۾ اهو ڏاڍو ڪؤڙو آهي، سو چيومانس ته گوريون ملنس ته اهي وٺي. مهينو کن انهن جو استعمال ڪرايومانس ته چڱو فائدو ٿيس. مون کيس خبردار ڪندي چيو ته متان دوا بند ڪري، ڪم از ڪم ڇهه ٻارهن مهينا علاج جاري رکي. پوءِ ته ڳاڙهو ٿي پيو. هڪ ڏينهن ڊاڪٽر صاحب کيس سڏي ورتو ۽ پڇيائينس ته ”ڪنهن کان علاج پيو ڪرائين؟“ چيائين ”جج صاحب کان!“ حيران ٿي چيائين ”بابا جج صاحب جو ڊاڪٽري سان ڪهڙو واسطو. وڃ دوا کڻي اچي مونکي ڏيکار. ايئن اجايا سجايا علاج نه ڪر!“ دوا ڏسي ويچار ۾ پئجي ويو ته جج صاحب ڪا استخاره ڪئي ڇا جو ههڙي پراڻي دوا وڃي کوٽي ڪڍيائين. بلڪل صحيح علاج پيو ٿئي.
ٻئي دفعي ٽنڊي الهيار ۾ جج هجان ته منهنجي گهر واريءَ کي ڇڪي آئي ۽ ٻار ضايع ٿي ويو. منهنجي بنگلي جي بلڪل سامهون زناني اسپتال هئي سو ڊاڪٽرياڻيءَ کي گهرايم جا ڪراچيءَ جي ڊو ميڊيڪل ڪاليج جي پڙهيل هئي. وقت سر پهچي وئي ۽ خير ٿي ويو. ٻئي ڏينهن به چڪاسي ٻاهر نڪتي ته گهڙي سوا مون وٽ ويهي فڪرمنديءَ مان چيائين ته ٻچيدانيءَ جي پوري صفائي نه ٿي آهي، ڇا ڪجي؟ مون هڪدم چيو ته ”ڊاڪٽر صاحب ارگٽ مڪسچر ڏنو اٿؤ؟“ ويچار مان لوندڙيءَ تي آڱر رکي، چپٽي وڄائي نرس کي چيائين ته ”وڃ هڪدم آرگٽ مڪسچر ٺاهي اچ!“ نرس وئي ته حيرت مان مونکي چيائين، پر توهان ڪيئن اهڙي ڳالهه ڪئي؟“ مون مذاق مان چيومانس ته ”جج کي هر فن مولا ٿيڻو پوندو آهي“ اعتبار ڪري وئي. اهو به ٻڌايومانس ته ”ويم کانپوءِ عورت کي انفيڪشن ڪري جو بخار ٿيندو آهي ان کي پيوپرل فيور چوندا آهن ۽ ان جو هي علاج آهي“ ان ڳالهه تي وڌيڪ حيرت ٿيس.
حقيقت ۾ اها انگريزن جي دؤر ۾ رکيل ڪتابن جي ڪرامت هئي. جيڪو آفيسر ايندو هو سو اهڙن ڪتابن مان فائدو ته وٺندو هو پنهنجو هڪ ٻه ڪتاب به اتي ڇڏي ويندو هو. ايئن بنا پئسي ۽ بنا محنت ڪتابن ۾ واڌارو ٿيندو رهندو هو. پاڪستان ڇا ٺهيو، ڄڻ لٽ مار جو ڪلچر شروع ٿي ويو. نوان پوءِ ڍاوا، ڇوڪراٽ آءِ سي ايس آفيسر آيا، سي ڪتاب ته ٺهيو، فرنيچر به کڻي ويا. ڄڻ ابي ڏاڏي جي ميراث يا مفتوح ملڪ جو مالِ غنيمت هجي. اهو لٽ مار ڪلچر اڃا جاري آهي. اعتبار نه اچيوَ ته ڪنهن به ڊپٽي ڪمشنر، اسسٽنٽ ڪمشنر يا ٻئي ڪنهن آفيسر کان پڇي ڏسو. پاڻ ئي روئڻو روئندو ته مونکان پوءِ يا مون کان اڳ آيل آفيسر، ڪرسيون، قالين ويندي ايئرڪنڊيشنر وغيره به کڻائي ويو. منهنجي اکين ڏٺي شاهدي اها ته خيرپور رياست جڏهن ون يونٽ ۾ شامل ٿي ته ڪمشنر ڊپٽي ڪمشنر وغيره اچي پهتا. هزهائنس مير صاحب کي هڪ خانگي رهائش ۽ ٻيو فيض محل پنهنجي نجي ملڪيت ۽ استعمال ۾ هئا. کيس چيو ويو ته انهن ٻن جاين مان هڪ جو انتخاب ڪري پاڻ وٽ رکي ۽ ٻي سرڪار جي حوالي ڪري.
هزهائنس، حاڪم ۽ خانداني وضع قطع وارو ماڻهو سو خاموشيءَ سان گهر وارو ڪامپليڪس خالي ڪري ويو ۽ فيض محل پاڻ وٽ رکيائين. نه ته مير صاحب انڪار به ڪري سگهيو ٿي، نه ته به ڪروڙ کن رپيه خانگي رهائشگاهه ڇڏڻ لاءِ سرڪار کان قانوني طرح به وٺي ٿي سگهيو. مير صاحب کي رڳو رهائش گاهه خالي ڪرڻ جي دير هئي. پوءِ لٽ مچي وئي. مير صاحب سڀ فرنيچر، قالين پردا وغيره اتي ئي ڇڏيا. فرنيچر مون پاڻ ڏٺو ڏاڍو سهڻو شاهاڻي قسم جو ڪاٺ تي اُڪر ۽ گهڙاوت ٿيل هئو. اهو سڀ گم ٿي ويو. ٻيو ته ٺهيو مڪان ۾ اندر ئي هڪ خانگي چڙيا گهر به هئو. جنهن ۾ هرڻ، مور، تتر، چڪور، طوطا وغيره هئا سي به کڄي ويا. هڪ شيشي جو مڇي گهر به هئو جنهن ۾ سهڻيون رنگين مڇيون پيو تڙڳنديون هيون. اهو به ويو. مڪان تي ڪيتريون توبون به رکيل هيون. بلڪل هلڪڙائيءَ ۽ خسيس پڻي جو مظاهرو ڪندي ڊي سي صاحب، ايس پي صاحب ۽ ٻين آفيسرن اهي توبون کڻائي پنهنجن بنگلن جي دروازن تي نصب ڪرائي ڇڏيون. اڄ اهو مڪان سرڪٽ هائوس آهي، وڃي ڏسو شايد ڪا مير صاحب جي ڇڏيل نشاني اڃا به هجي، ڏسي عبرت وٺو.
هي ته ٿي متحرڪ ملڪيت، غير متحرڪ ملڪيتن سان به ايئن ٿيو. بلڊنگ، خالي پلاٽ، زرعي زمين، باغ وغيره قبضو ڪري ويهي رهو ته مجال آ جو توهان کان خالي ڪرائي سگهي. ڀلي وڃي ڪيس ڪري ۽ لوڙي. ’قبضا سچا مدعي جوٺا‘، اها هڪ قانوني چوڻي ٿي وئي. اڃا تائين اهو سلسلو جاري آهي. موهاٽا پيلس (هاڻي فاطمه جناح هائوس) ڪلفٽن ڪراچي جهڙي شهر ۾ آهي. ان جي اڳيان چؤدڳي وٽ هڪ سرسبز پارڪ هر ڪنهن ڏٺو هوندو. اڄ وڃي ڏسو ته ان تي خانگي ملڪيت جو بورڊ لڳو پيو آهي ۽ جايون به ٺهيون پيون آهن. ڇا سڀ انڌا آهن، ميونسپل ڪارپوريشن، پوليس، روينيو عملدار اکيون ٻوٽيون ويٺا آهن. اهڙي انڌير نگري ٿي وئي آهي.
مون سان مئٽرڪ ۾ هڪ دوست پڙهندو هو حاجي احمد رئيس. رئيس سندس ذات هئي. مان کپري ۾ جج ٿي ويس ته هو سپروائيزنگ تپيدار هو. سنگت ڪانه ڇڏيسون. مون وٽ اڪثر ايندو هو ۽ ڪچهريون ٿينديون هيون. ڏوراپو ڏنومانس ته ”ڀائو هي قبضي جو راڪاس ڪيئن پيدا ڪيو اٿوَ؟“ چيائين ”جج صاحب اهو ڪوٽ جو تون پايو ويٺو آهين سو ٿوري دير لاءِ لاهي مونکي پائڻ ڏي، پوءِ تون مونکان اهو ڪوٽ واپس ته وٺي ڏيکار، خبر پئجي ويندءِ. توکان پڇندا ته ڪپڙو ڪٿان ۽ ڪنهن کان ورتو هئي، رسيد ڪٿي آهي ۽ درزي ڪهڙي کان سبايو اٿئي ۽ اهو به ثابت ڪر ته منهنجي بدن تي ڪيئن اچي ويو.“ مٿو کنهي کڻي چپ ڪيم. قانوني تقاضائون ڪير پوريون ڪري.
هڪ سگهڙ مون وٽ آيو هٿ ٻڌي چيائين ته ”دل ۾ نه ڪرين ته ڪورٽ جي حقيقت ٻڌايانءِ!“ مون چيو ڀلي ٻڌاءِ. چيائين ”شروع ئي ٿئي ٿي ’ڪاف‘ يعني ’ڪوڙ‘ سان. ٿاڻي تي وڃ ته چوندا هيئن لکاءِ هونئن لکاءِ! جوابدار به ڪي سچا ته ڪي ڪوڙا، شاهد به ڪي ڪوڙا ڪي سچا، واردات ۾ به مرچ مصالحو. اهو ڪوڙ جو ڏاڪو چڙهئين ته پوءِ ’و‘ جا وٽ وڪڙ ۽ ور، وڪيل صاحب جا سوال ۽ آڏي پڇا، اهڙا ور وڪڙ ڏيندس جو سچ جو ته ساهه ئي نڪري ويندو. پوءِ ’ر‘ جا رولڙا، پيو ٿاڻن ۽ ڪورٽن جا پنڌ ڪر ۽ وڪيلن جي اوطاق تي سلام ڀر ۽ شاهدن کي ميڙ منٿ ڪري لاريءَ جا ڀاڙا ڀري مانيون کارائي. وڃ ڪورٽ ۾ ته ڪيس ملتوي ۽ وري ٻي حاضري جا ساڳيا رولڙا. آخر ۾ ڪيس ختم ٿيو ته ٻنهي ڌرين کي ’ٽ‘ هٿ ۾، نه هوند نه شڪر. مال به چور جي حوالي.“
مسٽر دريشاڻي سيشن جج جي شڪارپور واري اباڻي گهر مان چوري ٿي وئي. هڪ ڳوري صندوق ڏسي چور کڻي ويا. مڄاڻ ته ان صندوق ۾ سندس والد صاحب عبدالعليم دريشاڻي جا ڪتاب سانڍيل هئا. سي چورن جي ڪهڙي ڪم جا. ڪجهه اڇلايائون، ڪجهه کڻي ويا. چور جهلجي پيا ۽ ڪيس هليو مرحوم مير علي بخش ٽالپر صاحب جي ڪورٽ ۾. مير صاحب انصاف پسند سفارش اصل ڪونه ٻڌي ۽ ڪيس جلدي نپٽائڻ جو خفت. دريشاڻي صاحب ساڻس مليو ۽ اشارن ۾ احوال به ڏنائينس. پر مير صاحب تڙ تڪڙ ۾ ڪيس هلائي چور ته ڇڏي ڏنا پر هٿ آيل ڪتاب به کين ڏياريا. دريشاڻي صاحب هميشه اهو ڏک ڪڍندو هو ته ”ڪم از ڪم ڪتاب ته مالڪن کي ڏياري ها!“ قانون جي غير لچڪيدار اصولن موجب ته ائين ئي ٿيندو.
انهيءَ ڪري ڪورٽن جي نظام ۾ بنيادي تبديلين جي ضرورت آهي. اسلامي دؤر ۾ ته قاضي کي خانگي جاچ ڪرڻ جو به اختيار هو ۽ جابدار کان به آڏي پڇا ڪري سگهندو هو. هاڻي ايئن ناهي. صحيح انصاف جاچ ڪرڻ سان ئي ٿيندو. انهيءَ ڪري وڏيري جي اوطاق تي ايئن برادريءَ جي روبرو ڪيل فيصلو، وڌيڪ صحيح ۽ اثرائتو ٿئي ٿو. جيڪڏهن جج، جاچ آفيسر ۽ تر جو چڱو مڙس واردات تي گڏجي ويهي فيصلو ڪن ته اهو جلدي به ٿيندو ۽ صحيح به، نه ته ڪيس سالن جا سال رلي ٿا وڃن، پوءِ نانگ وڃي نڪري، ليڪو پيو ڪٽجي. مان 1970ع ۾ ڪراچيءَ ۾ جج هئس ته هڪ ڪيس جو فائيل ڏٺم ته ايڏو موٽو هو جو اٿلائڻ تي دل ئي نه چوي. نيٺ سرشتيدار کان پڇيم ته ان به چيو ته سائين هي پراڻو منجهيل ڪيس آهي ڪو به جج انهيءَ کي هٿ ڪونه لائيندو آهي. توهان به ڇڏي ڏيوس. مونکي اها ڳالهه نه وڻي. کڻي جو ڏسان ته 1927ع جو ديواني مقدمو هجي. مدعي ۽ مدعا عليھ به مري ويا هئا ۽ سندن پويان به پوئواري ڪري ٿڪجي پيا هئا. اهڙين حالتن ۾ منهنجو اندر وارو ضد ڪاوڙ ۾ اچي ويندو آهي سو ڪيس کڻي پاڻ وٽ رکيم ۽ ٽي ڏينهن ريزڪي موڪل وٺي ڪيس کڻي گهر آيس. پنو پنو ڪري پڙهيم ۽ قانوني ڪتاب اٿلايم. محنت سان ڇا نٿو ٿئي سڄي ڳالهه سمجهه ۾ اچي ويم ۽ اڳو پوءِ ججمينٽ به لکي ڪيس کڻي ٽئين ڏينهن اچي ڪورٽ ۾ نڪتس ۽ فتويٰ ڏئي ڇڏيم، چاليهه ٻائيتاليهه سالن جو ڪم ٽن ڏينهن ۾ ٿي ويو. انگريزي ءَ ۾ چوندا آهن ته ارادو ڪيو ته واٽون کلي ٿيون پون.
بابا جي تدبر ۽ تحمل جي ڳالهه پي ڪيم ته ڪيئن حادثي جي صورت ۾ به آرام ۽ صبر سان زخمن جو فوري علاج ڪيائين ۽ جت، جنهن سندس چوڻ نه ورتو هو، تي ڪاوڙ اصل ڪانه ڪيائين، جت ويچارو ڊنل ته متان نوڪري مان نه ڪڍيم، سو شام جو اسان جي ڪرسين ڀرسان پٽ تي ويهي معافي گهرڻ لڳو. بابا مشڪندي کيس دلجاءِ ڏني ۽ چيو ته ”بابا تو ڄاڻي واڻي ٿورو ئي ايئن ڪيو. اتفاق هو سو ٿي ويو، ڳالهه ڇٽي!“
ٻيو به هڪ واقعو ذڪر جهڙو آهي. آهي ته گهرو معاملو پر نٿو ٻڌائجي ته بابا جي سوچ تدبر ۽ مثبت انداز فڪر جي خبر نٿي پوي. ٿيو ڇا جو منهنجا ٻه ننڍا چاچا شير علي ۽ علي محمد ٻئي باريش بزرگ، نيڪ نمازي، تهجد گذار بابا وٽ سهي سنڀري آيا ۽ چيائونس ته ”توسان شمس بابت ڳالهائڻو آهي!“ چي ”تون ڪهڙو نيڪ نمازي، عالم، فاضل! ۽ شمس آهي جو وٽس روز شراب خوري ۽ غير عورتن جي اچ وڃ آهي، سو تنهنجو فرض ٿو بڻجي ته پيءُ جي حيثيت ۾ کيس منع ڪر!“ بابا کين چڱي طرح ٻڌي چيو ته انهيءَ ڳالهه جو جواب مونکان سڀاڻي اچي وٺجو. ٻئي ڄڻا ”بيشڪ!“ چئي اٿي ويا. سمجهيائون ته شايد سوچڻ لاءِ مهلت ٿو گهري. مون به ان مهملي جو مقصد ڪونه سمجهيو. اڄ جڏهن مان حڪومتي ادارن جو سربراهه رهي چڪو آهيان ۽ سي ايس پي آفيسرن سان دوستي اٿم ته خبر ٿي پويم ته ڪنهن به مسئلي کي التوا ۾ وجهڻ خود ان جو حل آهي. جيڪو دانهن کڻي آيو تنهن جي داد رسي به ٿي ۽ ڪم جي اڪلاءُ جو آسرو به ٿيو. وڏي ڳالهه ته ڪيس ڪنفيوز به ڪيو ويو ۽ ٻڏتر ۾ وڌو ويو ته الائي ڪهڙو جواب ملندو؟ معنيٰ هن کي مڪمل طرح بي هٿيار ڪيو ويو ۽ سندس ناراضگيءَ جي ڦوڪڻي مان هوا ڪڍي وئي ۽ کيس مڪمل طرح پابند ڪيو ويو ته فيصلو، فيصلو ڪرڻ وارو ئي ڪندو ۽ کين اهو قبول ڪرڻو پوندو. بابا ته تعليمي ماهر هو پر منجهس انتظامي صلاحيتون به بدرجه اُتم موجود هيون.
ٻئي ڏينهن چاچا آيا ته بابا کين اهڙو مختصر، دانشمندانه ۽ اهڙو صحيح جواب ڏنو جو اڳلا بلڪل لاجواب ٿي ويا. بابا اصل مسئلي يعني شراب خوري ۽ غير عورتن جي اچ وڃ کي ته ڪمال ذهانت سان گول ڪري ويو. چيائين ته، ”ادا! شمن منهنجو جنتي آهي ڇاڪاڻ ته هو ماءُ جي بيحد عزت ٿو ڪري ۽ خدمت ٿو ڪري. ماءُ جي غير واجبي ڏنگاين تي به اُف نٿو ڪري. هاڻي هن جون عادتون پڪيون ٿي ويون آهن. پوءِ مان ڇو کيس پيءُ جو نافرمان ڪري سندس جنت وڃايان؟“ ٻئي ڄڻا لاجواب ٿي اٿي ويا ڇو ته هڪ ته اها ڳالهه صحيح هئي ته شمس ماءُ جي آڏو گونگي گانءَ هوندو هو ٻيو ته چاچن کي پنهنجي پٽن جا افعال سُجهندا هئا ته ماءُ پيءُ سان ڪيئن ٿا هلن.
ادا شمس به ڪمال جو صابر ۽ شاڪر هو. هڪ دفعي ڪو ڪراچيءَ مان ڪجهه مهمان عورتون آيون هئس. لڙي اڌ رات ٿي وئي. ۽ سندس گهر واري انتظار ۾ ويٺي هئي. امان جي به اک کلي وئي ۽ پڇيائين ته شمن اڃا ڪونه آيو آهي ڇا؟ در وٺي بيهي رهي. امان ۾ به فيصلي جي قوت ڀرپور هئي سو در جي اندران بيٺي رهي. شمس جو اندر گهڙڻ ۽ وارن مان جهلي پادر لاهي وٺي ويس چي ”ههڙا تهڙا، جوان زال گهر ۾ ويٺي آهي ۽ تون پيو ٻاهر ٿڪون کائين!“ هيڏو وڏو وڪيل، سياست ۾ ڀرپور حصو وٺندڙ، ماءُ آڏو اهڙو ڪڇي جهڙي ڀت. ڀلو ٿئي سندس گهر واريءَ جو جيڪي سو مڙس جو پاسو کڻي چيائين، ”چاچي تون به انصاف ٿي ڪرين؟ ڀلا رنون پاڻ هلي ٿيون وٽس اچن ته هي ويچارو ڇا ڪري؟“ مار شمس ته شمس پر سندس گهر واري جا حيدرآباد جي شهري ماحول جي آهي، ڪيڏي نه وڏي ڳالهه ڪري وئي ۽ بگڙيل صورتحال کي مٽائي مورڳو چڱو ڪري ڇڏيائين. مير صاحب سان اها ڳالهه ڪيم ته ان به حيران ٿي چيو ته ”ان معاملي ۾ اسان جون ميرياڻيون تمام دانشمند آهن، پر ڀاڀي ته ميراڻين کي به مات ڏئي وئي!“ پڇيائين ”ڪٿي جي آهي؟“، چيم سرڪار ”حيدرآباد جي“ ته فرمايائين ته ”نه سرڪار نه، پاڙو ٻڌايو هتي پاڙا ڪلچر هلندو آهي، ميمڻ محلو هڪڙو ڪلچر، پشوري پاڙو ٻيو ڪلچر، ٽنڊو ٺوڙهو مرزا ڪلچر، هيرآباد ڪامل ڪلچر، کوکر پاڙي جو پنهنجو ڪلچر!“ چيم ”سرڪار صدر جي آهي!“ مير صاحب صدر وارن کي سڏيندو ئي هو ’هوٽل پوٽا‘. صبوح جو ننڊ مان اٿي وڃي هوٽل تي چانهه پيئندا. منجهند جي ماني به هوٽل تي ۽ پيا گانن جا رڪارڊ ٻڌندا. مهمان آيو ته به هوٽل تي وڃي ويهاريندس. ڪراچي هوٽل جو سيٺ ابو ڄڻ ته سڀن جو مائٽ ۽ گهر ڀاتي هو. سو مير صاحب ارشاد فرمايو ”سرڪار خدا جي پناهه صدر جون مايون ته مڙسن کي کڙي تي کنيو وتن باقي توهان جي ڀاڀي ڪا فرشتو آهي!“
مير صاحب ڪنهن به عورت کي ’رن‘ اصل نه سڏيندو هو. چوندو ”نازڪ مهمان آيل آهن!“ پڇين به ته ”سرڪار سان نازڪ رستو اٿن؟“ ته هڪدم انڪار ڪندو، وڌ ۾ وڌ چوندو ته ”اسان تي مهربان آهن!“ هوڏانهن ذوالفقار علي خان ڀٽو جنهن به ليڊي کي ايندو ڏسندو ته صاف چوندو ته ”انهيءَ تي مون سواري ڪئي آهي!“ مير صاحب اهڙي گفتگو ٻڌي محفل ڇڏي اٿي ويندو هو ۽ ڀٽي صاحب کي ڳالهه ناخوشگوار لڳندي هئي. هر ڪنهن جو پنهنجو ظرف.
هڪڙي رات تقريرون ۽ جلسا ڪري مير صاحب ۽ ڀٽو صاحب دير سان موٽيا. مير صاحب جي ٽنڊو مير محمود واري بنگلي تي ڀٽي صاحب ۽ مير رسول بخش پيئڻ جي محفل ۾ مصروف هئا ته ڀٽي صاحب پڇيو مير صاحب ”ڇوڪريون؟“ مير علي احمد خان ڪاوڙ ۾ سرخ ٿي ويو ۽ چيائين ”ڀٽا صاحب ڇوڪريون هر ڪو پنهنجون وٺي اچي!“ اهي طبيعتن جا اختلاف نيٺ سندن سياسي اختلافن ۾ تبديل ٿي ويا. ايتري قدر جو هڪ ڏينهن ڀري محفل ۾ ڀٽي صاحب مير علي بخش خان ٽالپر ايم اين کان طنزيه پڇيو ته ”مير صاحب، مير ڪهڙي هنڌان هنگندا آهن؟“ مير علي بخش خان نهايت چتر ۽ حاضر جواب هو تنهن هڪدم جواب ڏنس ته ”اتان جتان ڀٽا هنگندا آهن!“ مان اهي ڳالهيون اٿارٽي سان ٿو چوان، ڇاڪاڻ ته منهنجي مير صاحبن سان گهڻي نيازمندي رهي آهي. ايتري قدر جو ماڻهو مون وٽ ڪم کڻي ايندا هئا ۽ چوندا هئا ته مير صاحب توهان جو دوست آهي. مان هڪدم کين درست ڪندو هئس ته ”مير صاحب مون تي مهربان آهي، عزت ڏئي ٿو، بس مان سندس حڪم جو بندو آهيان.“
هي تاريخ جو هڪ وسريل باب آهي جو ڀٽو صاحب، جنرل ايوب کان ڌار ٿي پهريون دفعو حيدرآباد آيو ته ڪنهن هڪ شخص به کيس پاڻ وٽ نه رهايو. ويندي قاضي عابد وارن کيس هوٽل اورينٽ ۾ ڪمرو ڏيڻ کان انڪار ڪيو ۽ ڀٽو صاحب دلشڪستو ٿي وڃي ريلوي ويٽنگ روم ۾ ويهي رهيو. مونکي خبر پئي، ته منهنجي لاڙڪاڻي واري غيرت جوش کاڌو. مرحوم سڪندي علي خان سان ادا شمس ۽ منهنجي چڱي دعا سلام هئي ۽ پڻ ذوالفقار علي ڀٽو صاحب سان به. مان معمولي سب جج هئس ۽ لطيف آباد ۾ بنگلو هئم سو پڪو پهه ڪيم ته ڀٽي صاحب کي مان مهمان ڪندس. سرڪار مير علي مدد خان کي فون ڪيم ته سرڪار ڪار هڪدم کپي. سائين ڪار حاضر آهي، پر ڳالهه ڇاهي ...“ ٻڌائڻ اخلاقي فرض هو سو کيس ارادو ٻڌايم. مير صاحب ڪجهه نه چيو صرف ايترو چيائين ته ”سوچي وٺو نوڪري وارا آهيو باقي ڪار حڪم موجب اچيوَ ٿي!“ ڪار اچڻ ۾ اڌ ڪلاڪ دير ٿي وئي. اسٽيشن تي وياسون ته ڀٽو صاحب هليو ويو هو. جيڪڏهن ڀٽو صاحب ملي وڃي ها ته منهنجو سڄو ڪيريئر مختلف هجي ها.
ان ڳالهه کي هفتو کن مس گذريو ته لاڙڪاڻي کان تاج محمد ابڙو، ڀٽي صاحب جو نياپو کڻي آيو ته ”اسان کي مير ٺاهي ڏي!“ هڪدم مير علي احمد خان ٽالپر جي بنگلي تي ٽنڊي مير محمود پهتاسون، مڄاڻ ان ڏينهن مير صاحبن جي ڪا برادري جي گڏجاڻي هئي. سڀ فرشي قالين تي ويٺا هئا. بجاراڻي مير، ماڻڪاڻي مير، ويندي مير بنده علي خان ۽ ڪوٽائي مير، مير نور محمد خان به هئا. اسان به ڪنڊ وٺي ويٺا سون. مير علي احمد خان هئو ئي ڪونه . تاڙ ۾ هئاسون ته ڪو وجهه ملي، ته ائين مير بهرام خان آيو ۽ اچي کيڪاريائين. پڇڻ تي ٻڌايائين ته ”مير علي احمد خان پنهنجي ڪتبخاني ۾ ويٺو آهي ۽ اتي اسان مان ڪونه وڃي سگهندو. البت پاڻمرادو سڏايائين ته توهان جو ٻڌائيندوسانس!“ ٿيو به ائين ۽ مير صاحب مهرباني ڪري اسان کي جلد سڏائي ورتو. اهي مير صاحب جا قرب وسرن ئي نٿا. ڪتبخاني ۾ وياسون ته مير صاحب پٽ تي ڪتاب رکيون ويٺو هو ۽ رڳو پيو ڪتابن متعلق ڳالهائي. مونکي حيرت ٿي ته مير صاحب انگريزي پوئٽري (شاعري) به پڙهي پيو ۽ ان جي مفهوم ۽ خوبصورتيءَ تي سمجهاڻي ڏيندو پيو وڃي. مير صاحب انگريزي پڙهيل ڪونه هو. پر مطالع جي شوق ۾ انگريزي ۾ مهارت حاصل ڪري ويو هو. مان اڃا ڪم جي ڳالهه ڪڍان ته مير صاحب اڌ ۾ روڪي ڪنهن نه ڪنهن ڪتاب تي ليڪ ڏنل سٽن پڙهڻ لاءِ پيو چوي. اتي اچي منجهند جا ٻارهن ٿيا ته مون هٿ ٻڌي کانئس اجازت گهري ته واچ ڏسي چيائين ”سرڪار هاڻ ٻارهن ٿي ويا سو ماني کائڻ کان سواءِ ڪونه ويندا!“ پوءِ پاڻ به ٻاهر نڪري آيو ۽ سڀني مير صاحبن سان ڪچهري ڪيائين. ماني کائي هٿ ڌوئڻ لاءِ اٿيو ته مان پٺيان ويومانس، ۽ زوريءَ ڀٽي صاحب جو نياپو ڏنومانس. مير صاحب وارا ته اڳ ئي جنرل ايوب خلاف ممڻ مچايون ويٺا هئا مونکي چيائين،
”سرڪار اسان جا مٿا اڳيئي اکرين ۾ پيا آهن، جن کي مهريون کائڻيون هجن سو هليو اچي. فقير جو در کليو پيو آهي!“
مون تاج محمد کي چيو ته ”اکر ياد ڪري ڇڏ ۽ وڃي ڀٽي صاحب کي ٻڌاءِ!“ ڀٽو صاحب بلا جو ذهين ۽ اڻٿڪ محنتي ماڻهو هو سو ٻئي ڏينهن ئي اچي ٺڪاءُ ڪيائين ۽ مير صاحب جي بنگلي تي رهي پيو. روز پنهنجي عوامي مهم تي نڪرندا هئا ۽ رات جو دير سان موٽندا هئا. مير صاحب ڳالهه ٿو ڪري ته ”رات جو ٻارهن هڪ بجي اچون، وهنجي سهنجي سمهون ته ڀٽو صاحب چوي ته صبح جو پنجين بجي وري نڪرنداسين!“ مير صاحب شاهاڻي طبيعت جا آرام پسند ماڻهو پنهنجي مرضي سان تيار ٿين. مير علي احمد خان ته غسل، شيو ۽ ڪپڙا پائڻ ۾ ٻه ٽي ڪلاڪ باٿ روم ۾ لڳائيندو هو، مير صاحب ڳالهه ٿو ڪري ته ڀٽو صاحب اهڙو وقت جو پابند جو پنجين بجي صبح تائين وهنجي سهنجي ڪپڙا مٽائي جوراب پائي بوٽ جون ڪهيون به ٻڌيون ويٺو هجي. ڀٽو صاحب بي حساب قوت ۽ جذبي جو مالڪ ۽ ارادي جو پختو پهاڙ هئو. مير صاحبن کي جيپ ۾ ويهاري ڳوٺڙڻ ۾ نڪري ويندا هئا. هڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ اڌ رات تائين پيا هلندا هئا. غضب جي گرمي ۽ ماني ٽڪي جو ڪو اڳواٽ انتظام ڪونه . ڀٽو صاحب ته واڻ جي کٽن تي يا وڻ هيٺان ويهي ڳوٺاڻن سان ڪچهري ڪري اٿندو هو. هڪ ڀيري ٽاڪ منجهند جو اٿيو ته هڪ ڳوٺ جي چڱي مڙس چيس ”سائين ماني کائي وڃو!“ ڀٽي صاحب صاف انڪار ڪيو ته ”وقت ڪونهي اڃا ٻين پاسن ڏي به وڃڻو آهي. تون ماني تيار ڪرائيندين، ٻڪر يا ڪڪڙ ڪهائيندين ته دير ٿي ويندي!“ چڱي مڙس چيو ته ”سائين ماني تيار پئي آهي رڳو جيپ تان لهو!“ ڀٽو صاحب تمام سياڻو ماڻهو ۽ عملي طبيعت جو هئو. تنهن چيس ”چڱو اسين جيپ ۾ ئي ويٺا آهيون جيڪي ڊڳڙيون تئي تان لٿيون آهن سي کڻي اچ، پر جلدي!“ هو خوش ٿي ڊوڙندو ويو ۽ ڏهه ٻارهن ڊڳڙيون کڻي آيو ۽ چيائين ته ”ٻوڙ به ڍاڪن ۾ پوي پيو!“ ڀٽي صاحب هڪ هڪ ڊڳڙي ڪري سڀني ۾ ورهايون ۽ هٿ ۾ جهلي کائڻ لڳو ۽ يقين سان سمجهائين ته ٻوڙ ۾ دير هوندي سو چيائين ته ”ٻوڙ نه باقي ڪا به ڪچي شيءِ ٽماٽا بصر وغيره ڪجهه به هجي کڻي اچ!“ هو ڊوڙندو ويو سو کوڙ سارا ٽماٽا به کڻي آيو. ٽماٽا به ائين ورهايا ويا ۽ ڀٽو صاحب هڪ هٿ ۾ ويڙهيل ماني ٻئي ۾ ٽماٽو چڪ هڻندو کائيندو ويو. اها هئي ڀٽي صاحب جي عوامي طبيعت. مون اڄ تائين اهڙو عوامي ليڊر، بشمول قائداعظم جي ٻيو ڪونه ڏٺو. نه گانڌي، نه نهرو، نه مولانا آزاد، نه جناح، نه لياقت علي. هر ڪنهن ۾ پنهنجون پنهنجون خوبيون ۽ ڪمزوريون هيون. پر ڀٽو صاحب ته ڪو جن هو. بيشمار قوت ارادي جو مالڪ، وڏي ڳالهه جذبي جي آهي.
حيدرآباد ۾ راجپوتانا اسپتال سامهون، واٽر پمپ جي ڀرسان ڪولهين، ڀنگين ۽ ٻين غريبڙن جون جهوپڙيون سڀ ڪنهن ڏٺيون هونديون. ڀٽو صاحب ان وقت پريزيڊنٽ ۽ مارشل لا ائڊمنسٽريٽر هئو ۽ سندس قافلي ۾ ملٽري جا جنرل، ڪمشنر، وڏا آفيسر هئا. جيئن ئي سندس نظر جهوپڙين تي پئي ته ڪار کي اوڏانهن موڙائي لهي غريبڙن کي سڏي ساڻن گڏ کٽولن تي ويهي رهيو. پوليس، ملٽري ۽ آفيسرن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو. ڇاڪاڻ ته رٿيل پروگرام توڙي پروٽوڪول وغيره درهم برهم ٿي ويا. ماڻهن جا مسئلا ٻڌي ٿڏي تي حڪم ڏنائين ته بجلي، پاڻي ۽ روڊ جو بندوبست ڇهن مهينن اندر ٿي وڃي جو مان هت وري اچي پاڻ ڏسندس ۽ ائين ئي ٿيو. اهو هو ڀٽي صاحب جو ڪرشمو.
ڳالهه ٻڌم ته ضياءَ جي مارشل لا دوران پنجاب ۾ پڪي رستي تان ملٽريءَ جي گاڏي پئي وئي. اڳيان هڪ پنجابي ڳوٺاڻو بيل گاڏيءَ تي پنهنجي ڌن ۾ مست بي پرواهي سان ويو پئي. ملٽري وارن گهڻو ئي هارن وڄايا پر هن گاڏي روڊ تان نه لاٿي. ملٽري وارن پنهنجي گاڏي بهر صورت اڳيان ڪڍي، بيل گاڏيءَ کي روڪي، ان پنجابي ڳوٺاڻي کي هيٺ لاهي ٿڦ وهائي ڪڍي، پوءِ هڪ ملٽري واري کانئس فاتحانه انداز ۾ پڇيو ته ”خبر اٿئي ته توکي ٿڦ ڇو هنئي اٿئون؟“ هن پر اعتماد لهجي ۾ جواب ڏنو ته، ”هائو خبر اٿم!“ چيائونس ته ”ٻڌاءِ ته ڇا خبر اٿئي ته توکي ڇو ٿڦ لڳي؟! هن ڳوٺاڻي وري به پراعتماد لهجي ۾ ورجايو ته، ”ڀٽو ناهي!“ مار! ڳوٺاڻي کي اهو احساس ته ٿڦ انهيءَ ڪري لڳي جو ڀٽو ناهي. جي ڀٽو هجي ها ته مجال آهي ڪنهن کي جو کيس ٿڦ هڻي.
گهڻا سال پوءِ 1980ع ۾ مان فيڊرل سروس ٽربيونل جو جج هئس ۽ جسٽس ڪئپٽن دائود اسان جو چيئرمين هو. سرحد جي قبائلي علائقي ۾ وڃڻ ٿيو. اتي هڪ پير مڙد قبائلي پٺاڻ کان جسٽس دائود پڇيو ته ”اليڪشن ۾ ووٽ ڪنهن کي ڏيندين؟“ ته قبائلي بنا تردد جواب ڏنو ته ”ڀٽي کي!“ جسٽس دائود جو پاڻ پٺاڻ هو تنهن کيس چيو، ”ڀٽو ته مري ويو!“ هن وري چيو ته، ”ته به ووٽ ڀٽي جو آهي نه!“ اها هئي ڀٽي صاحب جي مقبوليت جو ماڻهن جي دلين تي ڇانئجي ويو هو. قبائل جي دور دراز پهاڙي علائقن ۾ به ماڻهن جي دلين تي ڀٽي صاحب جون مهرون لڳل هيون. يادداشت به غضب جي هئس. حيدرآباد ۾ قمرالزمان شاهه، ڀٽي صاحب جي مان ۾ ائٽ هوم (آجياڻو) ڏنو. ائٽ هوم ۾ ميزون ڇڙوڇڙ رکبيون آهن ۽ هر هڪ ميز جي چؤگرد ڇهه، اٺ مهمان ويٺل هوندا آهن ۽ آخر ۾ مهمان خصوصي هر هڪ ٽيبل تي پاڻ وڃي مهمانن کي کيڪاريندو آهي. منهنجي ساڻس المرتضيٰ تي ٻه چار دفعا نجي محفلن ۾ شرڪت ٿيل هئي. جڏهن اسان جي ٽيبل وٽ آيو ته مونکي فرسٽ نيم سان سڏي چيائين، ”جمال ڪو ڪم ڪار هجي ته بلاشڪ چؤ!“ مون شڪريو ادا ڪندي چيو ته، ”سائين ڪم پيو ته ٻيو ڪنهن کي چونداسين!“ ٻئي دفعي جلسي گاهه ۾ هڪ ماڻهو هر هر اٿي پيو بيهي ته جيئن ڀٽو صاحب کيس ڏسي. ڀٽي صاحب به تقرير ڪندي لائوڊ اسپيڪر تي سندس نالو وٺي چيو ته، ”فلاڻا ڏٺو اٿمانءِ، هاڻي چپ ڪري ويهي رهه!“ نجي محفلن ۾ ته ڪو ٽوڪ ڪو رک رکاءُ ڪونه ڪندو هو ۽ مزو ڀرپور وٺندو هو ۽ پاڻ تي ڪا نقلي روڪ ٽوڪ ڪونه مڙهيندو هو. اهي نجي ڳالهيون ڪرڻ مناسب ناهن. ڀٽو صاحب دوستيءَ ۾ ننڍ وڏائي نه ڪندو هو. هڪ معمولي ڊپٽي ڪليڪٽر جمال الدين جماڻي کي به سندس دوست هجڻ جي دعويٰ هئي، جمال الدين جماڻي لاهوري محلا لاڙڪاڻي جو هو ۽ ڪلارڪي مان چڙهي ڊپٽي ڪليڪٽر ٿيو هو ۽ ڏاڍو يار ويس ماڻهو هو. جون 1967ع ۾ پنهنجي دوست گلاب رنگ ائڊووڪيٽ سان گڏ ڪراچي ٿي آيو ته روڊ حادثي ۾ گذاري ويو.
بابا جو ذڪر ڪندي وڃي اسان جي مرحوم مهربان دوست شهيد ڀٽي تي پياسين. جو سر ڏئي سرهو ٿيو هو ۽ ثابت ڪيائين ته اهڙا اڙٻنگ ڪڏهن به مري مات نه ٿيندا آهن. هر ڪو ڄاڻي ٿو ته هو زندهه آهي ۽ زندهه رهندو. اسين ته ٺهيو پر يورپ ۽ آمريڪا جي اخبارن به لکيو ته زندهه ڀٽي کان مردهه ڀٽو وڌيڪ خطرناڪ ثابت ٿيندو جا حقيقت سندس نياڻي بينظير ڀٽو صاحبه سچ ڪري ڏيکاري، ترڪيءَ جي وزيراعظم عدنان ميندرس جو مثال به اهڙو ئي آهي.
اڄڪلهه هر ڪو ايم اي پاس ڪري پاڻ کي ماسٽر ٿو سمجهي. نه اهي خصلتون، نه اها سوچ ۽ دانش، نه اهو اخلاق ۽ ڪردار پوءِ به چي مان ايم اي آهيان. خير الله کين تنبيهه ڪري عزت به الله ٿو ڏئي ۽ کنگهائي کنگهائي ٿو ڏئي. رٽائر ڪرڻ کان پوءِ ڪير ٿو ڪنهن کي پڇي. مون ته هاءِ ڪورٽ جي هڪڙي رٽائرڊ جسٽس کي ڏٺو ته جڏهن سامهون پئي آيو ته ڪي آفيسر ڦيرو ڏئي ٻي گهٽيءَ ۾ ترڪي ويا. پڇڻ تي چيائون يار ڦاسي وڃون ها، پنهنجا گذريل ڪارناما ٻڌائي ميڄالو چٽي وڃي ها. رٽائرڊ آفيسر واقعي ٻاٿون پيا کائن ته ڪو پاڻ جهڙو واندو مل هٿ اچي ته گذريل ڳالهيون ڪري، چار ٽهڪ ڏجن. بابا جو الٽو اهو حال هو جو وٽس وزير، امير، آفيسر شوق سان ملاقات لاءِ ايندا هئا، پر پاڻ پيو لهرائيندو هو. سندس زندگي اهڙو مڪمل ڪتاب هئي جو ڪا ڏند وٿي ڪانه هئي. جو واندو ويهي تيلو يا تيلي کڻي ويهي وِٿي کوٽجي. سندس دانش تدبر، صبر ۽ شڪر جو مثال ته مٿي ڏئي چڪو آهيان، ته ادا شمس جي ڪمزورين تي ڪيئن سولائي، سياڻپ ۽ سهڻي طريقي سان ڪک رکي يا ڍڪ ڍڪي، جيڪي سو اڳلي کي سبق سيکاري ويو.
هون به اسان پٽن کي ڪافي آزاد ماحول ۾ رکيائين ۽ پنهنجي تقدس جي پنجوڙ کان به آزاد رکيائين. نماز، روزي ۽ قرآن شريف جي دؤر لاءِ به ڪڏهن سوڙهو ڪونه گهٽيائين، البت ان جا فائدا بحث مباحثي جو موضوع بڻائيندو هو، پوءِ هر ڪنهن جي مرضي. ڀلا زوريءَ نماز پڙهڻ يا مٿو ٽيڪڻ مان ڪهڙو هوند شڪر. اسڪولي ڪم لاءِ به زور نه ڀريندو هو. جيڪي سو مئٽرڪ جي پرلمنري امتحان ۾ مونکي پاڻ چيائين ته ”جمال ڏسون ته بنان پڙهڻ ۽ محنت جي ڪيتريون مارڪون ٿو کڻين يا ڪهڙو نمبر ٿو اچين!“ مون به ڪتاب کڻي ڇڏيا ۽ پوءِ جڏهن نتيجو نڪتو ته ڏاڍو خوش ٿيو جو مان بنا پڙهڻ جي ذهانت جي زور تي سڄي ڪلاس ۾ پهريون الائي ٻيو نمبر آيس. ايئن مون ۾ هڪ قسم جي خود اعتمادي اچي وئي يا هڪ رٿا موجب پيدا ڪئي وئي. مئٽرڪ جي امتحان لاءِ، ته محنت ڪرڻي ئي هئي.
هڪ ڏينهن الائي ڇا جي ڪري مان ڪتابن جي ويجهو ئي ڪونه ويس. مان ۽ بابا ميرپور خاص ۾ اڪيلا رهندا هئاسون. سو هن منهنجي اها بي خيالائي نوٽ ڪري ورتي. رات جي ماني تي آرام سان سمجهايائين ته پڙهائي کي اڌ ۾ ڇڏڻ سان سلسلو ٽٽي ٿو وڃي سو توکي ائين ڪرڻ نه کپي. کيس اهو به شوق هو ته مان پهريون نمبر اچان. سندس نصيحت جو نتيجو اهو نڪتو جو مان ماڳهين پڙهائي ڇڏي ڏني ۽ ٽي چار ڏينهن ڪتابن کي هٿ ئي نه لاتم. پوءِ اُها منهنجي انا هئي يا عزت نفس يا باغي طبيعت يا ٻيو ڪجهه، خبر ناهي. بابا اها صورتحال ڏسي مونکان پڇيو ته ”ائين ڇو!“ مون کيس صاف ٻڌايو ته ”توهان جو ان ڏينهن مونکي چيو سو انهيءَ جو نتيجو اهو آهي!“ پاڻ بلڪل ڪونه ڪاوڙيو. رڳو مرڪي چيائين ته ”مار تون ڪو ايڏو جذباتي آهين، مونکي خبر ئي ڪانه هئي، بس بابا اڳتي مان نه چوندس تنهنجي مرضي!“ اڄ ٿو سوچان ته پيءُ کي ايئن صاف منهن تي چئي ڏيڻ، سندس ئي تربيت ۽ همت افزائي جو نتيجو هوندو.
ٻيو به هڪ واقعو ٿو ياد اچي. حيدرآباد ۾ هيرآباد ۾ رهندا هئاسون ته ٽيپهري جو منهنجو دوست محمد سعيد انصاري آيو ۽ خيال ڪيوسين ته غلام شاهه ڪلهوڙي جي مقبري تائين پنڌ ڪري اچون. اسين تيرهن چوڏهن سالن جا ڇوڪرا هئاسين ۽ تن ڏينهن ۾ ان طرف صاف ميدان هو ۽ ڪا به وسندي ڪانه هئي. اٿياسون ته ”بابا پڇيو ته ڪاڏي ٿا وڃو!“ چٽو ياد اٿم ته کيس چيم ته ”مڙيئي رلڻ پنڻ ڌڪا کائڻ!“ اکر ڪونه ڪڇيو ۽ کلي ماٺ ٿي ويو. هي ٻيو ثبوت ته اسان کي ڪيڏي نه راءِ جي آزادي ڏئي ڇڏي هئائين جو بي ڌڙڪ صاف سڌي ڳالهه چئي ٿي ڇڏيسون. انهيءَ طبيعت مونکي زندگيءَ ۾ گهڻا فائدا به ڏنا ته وڏا نقصان به پر ان لاءِ ڪو افسوس ڪونه اٿم ۽ بابا جو ٿورائتو آهيان، جنهن مونکي اظهار جي ايڏي آزادي ۽ جرئت ڏني جو مان ڪڏهن به ڪنهن جي آڏو ڪونه جهڪيس. ڪڏهن حوصلو ڪونه وڃايم ۽ ڪڏهن غلط ڪم نه ڪيم بلڪ منهن تي انڪار ڪرڻ کان به ڪونه مڙيس. منهنجي وڏي ڀاءُ شمس الدين ۽ ننڍي ڀاءُ ڪمال الدين جي به اها ئي روش هئي. يعني ته بابا جو فيض عام هو. نه ڪنهن هڪ لاءِ مخصوص.
سندس زيردست ماستر صاحب به وٽس بي ڌڙڪ هليا ايندا هئا ۽ دل جون ڳالهيون ڪري شڪوه شڪايت ڪري دل جو بار هلڪو ڪري ويندا هئا. پاڻ ماستر صاحبن سان اٿي بيهي هٿ ملائيندو هو ۽ موڪلائڻ مهل به اٿي اڳڀرو ڪري ايندو هئن. انهيءَ ڪري پٽيوالا ڪلارڪ ۽ ماستر صاحب سندس گهڻي عزت ڪندا هئا. مون اڳ به لکيو آهي ته عزت ڪمانڊ ڪبي يعني وصول ڪبي آهي. خيرات ۾ ڪانه ملندي آهي. عزت ملندي آهي اخلاق، ڪردار ۽ اخلاص کي. ماڻهوءَ جي هڏ ۽ ماس کي عزت ڪانه ملندي آهي. عام ماڻهو چوندا آهن ته ’عزت آهي ڪرسيءَ کي‘، يعني عهدي ۽ رتبي کي. ڪوڙ، غلط، ڪرسي يا عهدي کان ماڻهو ڊڄن ٿا، عزت نٿا ڪن. هڪ معمولي پوليس وارو اچي ٿو ته ماڻهن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ٿو وڃي ۽ بيوقوف پوليس وارو انهيءَ کي پنهنجي وڏائي ۽ عزت سمجهي ٿو. ماڻهن جي انهيءَ غلط رويي سبب آفيسر به ائين سمجهڻ لڳن ٿا ته رعب تاب ۽ مار موچڙي ۾ عزت آهي ۽ پوءِ اهو سندن وطيرو ٿي وڃي ٿو ۽ اهڙي طرح ظلم وڌندو رهي ٿو ۽ غلط رويا جنم وٺندا رهن ٿا ۽ معاشري جو ڪلچر ائين تبديل ٿي وڃي ٿو، جو ظالم ۽ ڏاڍ ڪندڙ لاءِ چون ته ’مڙس ماڻهو آ، شينهن مڙس آ، وڏي دٻدٻي ۽ رعب وارو آهي‘، چڱي ماڻهوءَ لاءِ چون ته ’پهرئين نمبر جو ڀاڙي آهي‘. ’ڪو حال ڪونه اٿس‘، ’اڳڙيءَ جو ٺهيل آهي‘. انهيءَ کي چئبو آهي ’گهٽ اشراف، زور ڪميڻو‘. انهيءَ ڪري محاورا ٺهي ويا ته ’درويش آهي‘، ’ساڌ‘ آهي معنيٰ بيوقوف آهي. پر حقيقت ۾ جيڪو اصول تي اڏول ٿي بيهي ۽ ڏاڍ توڙي ڏاڍي کي جهڪائي وجهي، اهو ئي صحيح معنيٰ ۾ مڙس ماڻهو آهي.
مون وٽ خيرپور ميرس ۾ هڪ پراڻو واقفڪار آيو. ويهي چانهه وغيره پيتيسون ۽ ڪچهري ڪئي سون. ڳالهين ڪندي ڪن آفيسرن جي ساراهه ڪندي واقعا ٻڌائيندو ويو ته ڪيئن ڪم ڪرڻ جا مڙس ماڻهو آهن، اصل تريءَ تي بهشت! واهه فلاڻو مڙس! واهه فلاڻو شينهن جو پٽ! مون آرام سان چيومانس ته ”ادا مان مڙس ماڻهو انهيءَ کي سمجهندو آهيان جو ويجهي ۾ ويجهي دوست توڙي سڳي ڀاءُ کي منهن تي جواب ڏئي ڇڏي!“ هو ڪو ڪم کڻي آيو هو سو اها ڳالهه ٻڌي ککو وکو ٿي ويو ۽ چوڻو پيس ته ”ها اها به مڙسي آهي!“
سجاول ۾ هڪ دفعي آڌي رات جو منهنجو تمام پيارو دوست مرحوم نور محمد سمو، ماڙي جلباڻي وارو، جيپ ۾ چڙهي حاجي عبدالخالق سومري جو پوءِ ايم پي اي به ٿيو، سان گڏ آيو، عزت سان ويهاريومان مرحوم نور محمد چيو ادا حاجي عبدالخالق جو ڪم آهي سو تو وٽ هلي آيا آهيون. مون چيو حڪم ڪيو. چيائون ته ”فلاڻو ڪيس پيو تو وٽ هلي، ان ۾ جوابدارن کي سزا ڏي!“ مون چيومانس، ته ”ادا هڪ ته ڪيس جي باري ۾ چوڻ ئي نه کپندو هئو ٻيو ته ڪنهن جي چوڻ تي سزا ڏيڻ جهڙو ڪُڌو ڪم ڪرڻ منهنجو اصول ئي نه آهي!“ عبدالخالق سومرو ٻاهر نڪتو ته نور محمد سمي ڏاڍو خوش ٿي ڏوراپو ڏيڻ بدران چيو ته ”ادا ڏاڍو سٺو جواب ڏنئي!“
ٻه ٽي ٻيا به اهڙا واقعا ٿيا. هڪ ماڻهو منهنجي وڏي ڀاءُ شمس جو خط کڻي آيو. لکيو هئائين ته ”هن ماڻهوءَ جي ڳالهه ٻڌي انصاف ڪندا!“ خط پڙهي چيومانس ”حڪم ڪر!“ چيائين ”فلاڻي ماڻهوءَ کي سزا ڏي!“ هن جو ايترو چوڻ ۽ پير مان چمبل لاهي اچي ٿو وٺانس. وٺي ڀڳو مان به پادر هٿ ۾ پٺيان در تائين ويومانس. پر ڀڄي ويو. نوڪرن پٽيوالن ڏٺو ته سفارشيءَ جو ڇا حشر ٿيو. اهڙا واقعا ساک ڄمائي ٿا ڇڏين ۽ پوءِ ڪنهن کي اهڙي جرئت نٿي ٿئي.
حيدرآباد ۾ 1961ع ۾ منهنجو سابق استاد مسٽر ورياڻي ايم پي اي آيو ۽ چيائين ته ڪم اٿم. عزت سان کانئس پڇيم ته چيائين ته ”فلاڻو مٺيءَ جو مکي تنهن تي فلاڻي وڪيل مسٽر امر ڪيس ڪيو آهي سو ان کي سزا ڏي!“ هٿ ٻڌي چيومانس ته ”سائين ائين ڪونه ڪندس!“ ته وري چيائين ”ڇو ڀلا؟“ چيومانس ته ”سائين مون اصول ٺاهي ڇڏيو آهي ته ڪنهن جي چوڻ تي جوابدار کي ڇڏي ته سگهجي ٿو پر سزا اصل نه!“ اهو ٻڌي اٿي کڙو ٿيو ۽ مون وٽ اچي پٺي ٺپي چيائين ”اهو سٺو اصول آهي!“ جيڪو پاڻ جهڪي ويو سفارش پئسي (رشوت) آڏو يا زورآور آڏو، اهو ڪيئن مڙس ماڻهو! ناممڪن، اهو ته ڀاڙيو بي ضمير، ۽ زرمريد چئبو.
بابا اهڙيون ڳالهيون ڪندو هو. مونسان نه، پر منهنجي روبرو ٻين سان. سمجهائڻ جو اهو اڻ سڌو طريقو ڏاڍو اثرائتو آهي. پنهنجا خيال ٻين ۾ زوريءَ ٺوسڻ جي ڪوشش نه ڪجي ڇو ته ائين ڪرڻ سان اڳلي جي دل ۾ مخالفت جي ڍال اڀري اچي ٿي ۽ چڱا خيال به ان سان ٽڪرائجي زخمي ٿي اچي ٿا ڦهڪو ڪن. منهنجا ٻار جڏهن ننڍا هوندا هئا تڏهن، توڙي هاڻي جڏهن وڏا ۽ مضبوط ڪردار جا مالڪ ٿي چڪا آهن. مان اهڙي نموني سان ڪنهن مسئلي جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري معاملي کي ڇڏي ڏيندو آهيان ۽ هو سوچ ۾ پئجي پنهنجا نتيجا اخذ ڪندا آهن. اها ڳالهه مونکي ورثي ۾ ملي آهي. ۽ شال پشت به پشت هلي.
اڄڪلهه جا ٻار ته پاڻ زور ٿي پيا آهن ۽ الٽو وتن مائٽن ۽ ٻين مان ويڪو ڪڍندا. ٻيو ته ٺهيو پر ٽي وي وارا به ان رجحان کي وتن زور وتائيندا. ڀائي، پاڻ کي گهٽ سمجهڻ ۽ اڻ ڄاڻ سمجهڻ بهترآهي انهيءَ کان جو پاڻ کي عاقل ۽ سڄاڻ سمجهي ماڻهو وتي ٻين تي جُهلون ۽ اُلرون ڪندو. پوءِ فرض وڃن ٿا وسري ۽ رڳو حقن جي ڳالهه هلي ٿي. جنهن ڪري خود مطلبي، خود پسندي ۽ خود غرضي جو ڪلچر پيدا ٿئي ٿو. هميشھ فرض پنهنجا سڃاڻجن ۽ حق ٻين جا. ماءُ پيءُ جا حق، مٽن مائٽن جا حق، اوڙي پاڙي جا حق، رستي تي هلندڙ هر شهري جا حق، گراهڪ يا خريدار جا حق، جيڪڏهن پراون جا حق نڀائڻ جي عملي ڪوشش ڪجي ۽ فرض سمجهي ڪجي، ته پنهنجا حق ياد ڪرڻ جي فرصت ڪانه ملندي ۽ اهي حق جن لاءِ اسين چيخون پڪاريون ٿا سي پاڻهي ئي اچي جهوليءَ ۾ پوندا. هر ڪو پنهنجا فرض نڀاهي ته هوند معاشري ۾ ماٺار، سڪون ۽ چڱا عمل ڪرڻ جي چٽا ڀيٽي ٿي وڃي ۽ سڄو معاشرو سڌري وڃي. اسين ان بجاءِ خار، ساڙ، حسد، ۽ هنگامي جو ڪلچر پيا پيدا ڪرين ۽ وتون ٻين کي ٽيڪرون ڏيندا ته لٺڙيا ٿين ۽ مار ڌاڙ ختيار ڪن. خدا جو شان جو اهڙن غلط رجحانن کي سورهيائي ۽ هيروازم جو درجو ڏيو ڇڏين، جيئن پنهنجو پجيرو ۽ بنگلو سلامت رهي. ٻيا ته ٺهيو خود استاد، نفاق ۽ ويڙهه جو ٻج ڇٽي، پنهنجي ڏاڪڻ ٺاهڻ ۾ مصروف آهن، چوندا آهن ’ڪانوَ کي لُڙ ۾ مزو‘، ’جيئن لُڙ تيئن لئه، جيئن لُڙ تيئن لئه، ‘.
اڄ تاريخ ڏهين مارچ 1996ع تي جنگ اخبار ۾ هڪ وڏي اشرافيه دانشور ۽ ڪروڙ پتي طبيب، حڪيم محمد سعيد صاحب جو بيان آهي ته، ”اسين غلام آهيون سو مان نوجوانن کي باغي بڻائيندس!“ نعوذ بالله، پنهنجي آزاد جمهوري ملڪ ۾ غلام ڪيئن چوائبو ۽ نوجوانن کي باغي، شرپسند ۽ قانون ٽوڙ ۽ امن دشمن بڻائي ملڪ مذهب ۽ ان مخصوص مراعات يافته طبقي جي ڪيئن ۽ ڪهڙي خدمت ڪري سگهبي. سواءِ پنهنجي مخصوص مفادات کي تحفظ ڏيڻ جي ۽ پنهنجي اشرافيه طبقي ۽ سرمائي جي بچاءُ ۽ ليڊري چمڪائڻ جي، نوجوانن کي ايئن انڌ جي گهوڙي تي چاڙهي، ٻليدان جو ٻڪرو بنائڻ منافقانه ۽ غير اسلامي عمل آهي. اسلام ته آهي ئي امن جو مذهب جو اعلانيه فحشا منڪر و بغ (تشدد ۽ بغاوت) جي منع ٿو ڪري ۽ هڪ انسان جي قتل کي سموري ذات جو قتل ٿو سڏي ۽ حڪومت وقت جي اطاعت جي تلقين ٿو ڪري. هي ڪهڙا دانشور ۽ مؤمن آهن جو بغاوت جو درس پيا ڏين. ياد رهي ته حضور نبي ڪريم ﷺجي سموري مڪي توڙي مدني زندگيءَ جي جدوجهد ۾ ٻنهي ڌرين يعني مسلمانن توڙي ڪفارن جا صرف هڪ هزار ۽ ست ماڻهو قتل ۽ شهيد ٿيا هئا. اڄ صرف ڪراچيءَ ۾ اسان جي پڙهيل لکيل دانشورن ۽ ليڊرن رڳو هڪ سال اندر اڍائي هزار بيگناهه نوجوان قتل ڪرائي ڇڏيا آهن ۽ اڃا هينئون نه ٺريو اٿن. اي چرخ گردان تفو بر تو. لعنت الله علي المفسدين والفاسقين.
بابا جي طبيعت ۾ ايڏي ماٺار ۽ اطمينان هو جو قلب مطمئنه جو گمان ٿيندو هو. قلب مطمئنه جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، ڪنهن ڀاڳ واري کي نصيب ٿئي. هميشه هڪ ڪندي مون نه ڪڏهن کيس ٽهڪ ڏئي کلندو ڏٺو نه رئندي. ماءُ گذاري ويس. پٽ گذاري ويس. ته به ماٺ. نيٺ امان پڇيس ته، ”شمن جا پيءُ ماءُ جو ڏک ٿيئي ڇا؟“ چيائين ”نيٺ ته ماءُ هئم!“ بس انهيءَ کان وڌ ڪجهه نه چيائين. ڳالهائڻ مهل ڪڏهن به هٿ هلائي يا مڪون هڻي جوش جو مظاهرو ڪونه ڪيائين. جوش هوندو ته هوش نه هوندو. جي هوش هوندو ته جوش نه هوندو. جوش جو همت ۽ جرئت سان واسطو نه آهي. ايئن ته سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’سکڻي ڪني گهڻو اڀامي‘. هڪ دفعي پروفيسر جهامنداس ڀاٽيا کان پڇيم ته، ”خوشي ڇا آهي؟“ منهنجو تڪيو ڪلام هوندو هو جو، جڏهن ڪو رسمي طرح پڇندو هو ته ”خوش آهيو، چڱا ڀلا؟“ ته مان جواب ڏيندو هئس ته ”خوش آهيان پر خوشي ڪانهي!“ سو پروفيسر جهامنداس کان هڪ اکرو ڏکيو سوال پڇيم ته، ”خوشي ڇا آهي؟“ هڪ اکرو جواب مليم ته ”توازن!“ ’توازن معنيٰ ماڻهو ڪنهن به ننڍي وڏي ڳالهه يا واقعي تي توازن نه وڃائي ۽ پنهنجو پاڻ تي ضابطو رکي‘. ڪهڙو نه سهڻو جواب ۽ سهڻي ڳالهه! اسين آهيون جو پليٽ ٽٽڻ تي ڇرڪ اچي وڃي. رڙ ڪيون يا آپي مان نڪري وڃون. پوءِ خوشي ڪيئن ملندي؟ پوءِ ته قدم قدم تي پاڻ لاءِ پاڻ ئي آزار پئدا ڪنداسون. سو توازن، يعني صبر ۽ شڪر آهي. سچي خوشي. مان ٿورائتو آهيان پروفيسر جهامنداس ڀاٽيا جو ۽ ٻين انيڪ ڪرم فرمائن جو جن سهڻا سهڻا نڪتا ٻڌايا ۽ سمجهايا. جي دل سان هنڊائي مان صبر شڪر ۽ توازن جي طفيل هيڏي وڏي شهر ۾، مهلڪ بيماري هوندي به آرام سان جيان پيو. اها شاهدي منهنجا پٽ ۽ ڌيئون به ڏيندا.
پر هڪ ڳالهه آهي ته مان جوش تي قابو پائي نه سگهيو آهيان. بعضي ته غضبناڪ به ٿي ويندو آهيان. جوش ۽ غصي تي قابو پائڻ وڏي ڳالهه آهي. مهانتا آهي. اها مهانتا شيخ اياز ۽ محمد ابراهيم جويو ۾آهي. سائين جي ايم سيد ۾ ڪانه هئي پر ان جو ٻيو سبب هو، ڇاڪاڻ ته هو اصول تي سوديبازي ڪونه ڪندو هو ۽ پنهنجي فيصلي تي اٽل هو، جي ٻيئي هڪ ڪندي خوبيون آهن. هونئن، مون جيڪي ڪجهه سمجهيو آهي، ۽ فطرت کان پرايو آهي، سو اهو ته ڪو به جذبو منفي ناهي، هر جذبو صحيح استعمال سان مثبت ۽ شاندار ڪارناما سرانجام ڏئي ٿو. مٿي لکي آيو آهيان ته ڊپ يا خوف جو جذبو ماڻهوءَ کي مدافعت سيکاري ٿو. اوندهه کان ڊنو ته روشني ايجاد ڪيائين. جهڙ مينهن، سيءُ ۽ درنده جانورن کان ڊنو ته گهر اڏڻ شروع ڪيائين. بک کان ڊنو ته کيتي ڪيائين. ڏسو ته سڄي ترقي ۽ تمدن جو بنياد خوف جي جذبي جي مرهون منت آهي. ايئن ئي ڪوڙ، ڦرلٽ ۽ ڏاڍ تي ’غصو‘ اچڻ، مثبت جذبو آهي، ايئن ڇڪي تاڻي پاڻ سان جهيڙيندي مان جج هجڻ دوران ان نتيجي تي پهتس ته چوري به مثبت سوچ جو نتيجو آهي، چور آخر ايڏو جوکم ڇو ٿو کڻي، جنهن ۾ سر به وڃي سگهي ٿو، يا ٽنگ ٻانهن به ڀڄي سگهي ٿي، جيل به اچي سگهي ٿو. محرڪ جذبو ته اهو ئي آهي نه ته پاڻ توڙي ٻچن کي چڱو کارائجي، چڱو پهرائجي ۽ زندگي جون چڱيون شيون حاصل ڪجن. اها ته چڱائي آهي. پوءِ پاڻ سان جهيڙيندي جهيڙيندي انهيءَ نتيجي تي پهتس ته اهو چڱائيءَ جو غلط استعمال آهي، جو ڏوهه به آهي ته گناهه به. ڳالهه ته اصل عمل جي آهي يا شري رامچندر چواڻي ’ڪرم‘ يعني ’ڪم‘ جي. اهڙن ويچارن ڪري مان سزائون هلڪيون ڏيندو هئس. ڦاسيءَ جي سزا ته ڪنهن کي ڪونه ڏنم. ٽالسٽاءِ چواڻي، ”ڦاسي بهر صورت ظاهر ظهور هڪ ٻيو قتل آهي!“
بابا به مڪمل صبر ۽ شڪر جي باوجود، عمر جهيڙيندي يعني جهاد ڪندي گذاري. جذبي کان عاري ڪير ٿو ٿي سگهي. سندس جذبو اهڙو سچو ۽ اتم هو جو ڪڏهن به هٿ هٿ تي رکي ماٺ ڪري نه ويٺو. ڪتاب لکيائين ”رسومات تباهي“ جنهن ۾ معاشري جي خرابين ۽ غلط رسمن خلاف آواز اٿاريائين. پيرن جي خلاف ته مسلسل ۽ زور شور سان جهاد ڪيائين. ان وقت پير به پير هئا، جو نالو ٻڌندي گهر ويٺي ماڻهن کي ڪنبڻي وٺي ويندي هئي. راڻي پور جو سائين صالح شاهه، ٽنڊو سائين داد جو خواجه حسن جان سرهندي ۽ ٻيا بيشمار پير اڇي ڪاري جا مالڪ ٿيا ويٺا هئا. بابا نه رڳو گفتار جو بلڪ ميدان جو به غازي هو، ڪتابن ۽ مضمونن سان، تقريرن سان ڌوڙيو لائي ڏنائين. پوءِ مرحوم محمد عثمان ڏيپلائي سندس صحبت ۾ اها واڳ سنڀالي ۽ واهه جا وار ڪيائين. اهو صحيح آهي ۽ ايئن ڪرڻ ضروري آهي.
ماٺ ڪرڻ سان مشرڪ ٿيو. قرآن حڪيم ۾ آهي ته ’چڱائي جي تلقين ڪيو ۽ برائي کان منع ڪيو‘. حديث شريف ۾ ته ’ايمان جي تشريح، اها آهي ته جتي به برائي ٿيندي ڏسو ته ان کي زور سان روڪيو، ان کان گهٽ درجو ايمان جو اهو آهي ته جيڪڏهن زور سان روڪي نٿا سگهو ته پوءِ ان کي زبان سان روڪيو‘. ظاهر آهي ته زبان ۾، قلم يعني زور تحرير و تقرير شامل آهي. چئلينج آهي سڄي دنيا جي اديبن، دانشورن، فلسفين ۽ انقلابي اڳواڻن کي ته ان کان ڪو بهتر انقلابي دستور يا نعرو ايجاد ڪري ڏيکارين! جيڪڏهن قوم يا معاشري جو هر فرد ان اصول تي هلڻ شروع ڪري ته انقلاب اچي چائنٺ چمي. ڀلي ڀيٽي ڏسو مارڪس، لينن، روسو، موسيٰ عليھ السلام، عيسيٰ عليھ السلام کي ته هن کان بهتر نسخو ڪنهن وٽ ڪونه آهي. مارڪس، لينن ۽ مائو ته صاف چيو ته عوام جي هٿياربند ويڙهه اڻٽر آهي. اهو به ’تاڪ شود‘ (جڏهن وڃي ٿئي) آهي.
حضرت عيسيٰ عليھ السلام فرمايو ته، ڪو ”هڪ ڳل تي ٿڦ هڻي ته ٻيو ڳل پاڻمرادو ڏيوس ته ڀلي ٻي ٿڦ هڻي!“ حضرت گوتم ٻڌ به مڪمل اهنسا جي تلقين ڪئي. عملي صورت ڏسو ته عيسائي اڄ تائين ڪروڙين ماڻهو ماريندا اچن ۽ ٻوڌي حضرات به ڪمبوڊيا، لنڪا ۽ ٻين ٻوڌي ملڪن ۾ ڪمال بي رحمي سان ڪِيس جاري رکيو اچن. ظاهر آهي ته اهو عيسائي ۽ ٻوڌي اصول فقط وقتي ضرورت مطابق هو ۽ ان کي آفاقي ۽ هر دؤر ۾ لاڳو ڪرڻ جي حيثيت قطعي ناهي ۽ خود ان جا پوئلڳ ان کي رد ڪري چڪا آهن. ڏسو ڪمبوڊيا، ٿائلينڊ، برما ۽ سريلنڪا ۾ ٻوڌي ڇا پيا ڪن؟ لکين ڪروڙين ماڻهو مارجي ويا آهن. جيڪي جيت جڻئي کي مارڻ کان به منع ڪن سي انسانن جو بي دريغ خون وهائيندا اچن. عيسائي حضرات جيڪي هڪ ٿڦ لڳڻ سان ٻيو ڳل آڏو ڪرڻ جا قائل آهن تن ڪروڙين انسانن جو قتلام ڪري ڇڏيو.
ماضي قريب يا ماضي بعيد ته ڇڏيو، اڄڪلهه ڇا ڇا نه ٿيو ۽ ڇا ڇا نه پيو ٿئي. چليءَ ۽ بوسنيا ۾، چيچنيا ۾، آفريڪا ۾ ڪروڙين ماڻهو ديده دانسته، سنڌي ۾ چون ’ديناداستي‘، ڪٺا ۽ ماريا ويا. پوءِ به اسلام ۽ مسلمان بڇڙا! حالانڪ نبي پاڪ ﷺجن جي سموري مڪي توڙي مدني زندگي ۾ ٻنهي ڌرين، مسلمانن توڙي ڪفار جا، ڪل هڪ هزار، صرف هڪ هزار ماڻهو قتل يا شهيد ٿيا. پوءِ به ٺڪر ڀڄي مسلمانن تي! منهنجيون ڌيئرون جي. منهنجي خيال ۾ هر ڪنهن سان چڱو هلن، آئي ويل ڪم اچن، تن مونکان سڌو سوال ڪيو ته بابا ’چڱائي جي بدلي ڏنگائي ڇو ٿي ملي؟‘. سوال ڏکيو هو. چوندا آهن ته ’ڏجي نه، ته ڏکوئجي به نه!‘ ڀلي موٽ ۾ چڱائي نه ڏيو پر ڏکويو ته نه. مون چيو ’چڱا ڪن چڱايون مدايون مدن، جو وڙ جڙي جن سين سو وڙ سيئي ڪن!‘ الائي ڪهڙو واءُ وريو آ جو ’اشراف‘ کي چون ’ڪميڻو‘ ۽ ’ڪميڻي‘ کي ’اشراف‘.