امڙ
تاريخ طاهري (ترجمو: نياز همايوني، ص. 70) ۾ آيو آهي ته ”مغل (يعني شاهه بيگ ارغون) 921 هجريءَ ۾ سنڌ ۾ آيا پر تڏهن به سمن 927 هجري تائين حڪومت هلائي، معنيٰ ته سما پيش نه پيا ۽ وڙهندا آيا. دريا خان جي پٽن مٺڻ خان، محمود خان ۽ امير سارنگ ڪيئي جنگيون جوٽيون. انڙپور ۽ ٽلٽيءَ وٽ وڏيون لڙايون لڳيون. تاريخ طاهري وارو لکي ٿو ته، شاهه بيگ ارغون، باغبان پرڳڻي کي لٽي ڦري ڀينگ ڪري ڇڏيو.“ وڌيڪ لکي ٿو ته ”شاهه بيگ 924 هجريءَ ۾ مئو ته سنڌ جي ماڻهن خاص ڪري سمن ڍل ڏيڻ بند ڪئي، شاهه حسن وٽ عذرخواهي لاءِ به ڪونه ويا ۽ دڙڪن جي باوجود بغاوت تي سندرو ٻڌي بيٺا“ (تاريخ طاهري، صفحا 68، 69، 70). صفحي 70 تي اچي ٿو ته ”مغل قتل عام تي لهي آيا. ڳورهارين زالن جا ڪچا ٻار پيٽان ڪڍي نيزن تي چاڙهي گهٽين ۾ گهمائيندا ڦيرائيندا سڄي لوڪ کي ڏيکاري ڏهڪائيندا رهيا. جيڪو به سامهون ٿي آيو تنهن کي بنا پڇاڳاڇا ۽ ڪهل جي ترارين سان ڳڀا ڳڀا ڪري ٿي ڇڏيائون. سمن جون زالون ٻار ڪڇن تي کڻي انهن سوڌو درياهه ۾ ٻڏي ميون. جيڪي باقي بچيا تن کي مغلن ٻڌي بنديخانن ۾ هڻي ڇڏيو.“ نه رڳو شهر پر سڄو ملڪ تباهي ۾ اچي ويو. ڇا مسلمان ۽ اسلام ائين ٿيندو آهي؟
سنڌ جي ست سال جنگ آزاديءَ جي تاريخ ”خرابي سنڌ“ مان ڪڍي ويئي ۽ شاهه حسن حڪومت ورائي ورتي. اهو چنگيز ۽ هلاڪوءَ جو اولاد وري اچي ڪڙڪيو آهي ۽ خرابيءِ سنڌ لاءِ سندرو ٻڌيون بيٺو آهي. تاريخ ڏاڍي ظالم آهي، ڪنهن کي بخشي نٿي. آزادي حاصل ڪرڻ کان، آزاديءَ کي برقرار رکڻ تمام اوکو عمل آهي. ذري غفلت به اهوئي حال ڪندي جيڪو درنده صفت شاهه حسن ۽ سندس اوپرن فوجين ڪيو. صفحي 71 تي اچي ٿو ته ”شاهه حسن (غازي) ملڪ جي اصلي مالڪن کي اهڙو نيست نابود ڪيو جو ڄڻ سندن وجود ئي ڪو نه هو. فسادي سمن جون پاڙون ئي پٽجي ويون، جنهن به تابعداري کان منهن ٿي موڙيو تنهن کي مغلن جيئرو نٿي ڇڏيو. سردارن توڙي زميندارن سان اهڙيون جٺيون ٿيون جو نيزا ڀالا ڇڏي، گهوڙا ڦٽي ڪري هارپي ۽ ٻئي پورهئي ۾ جنبي ويا. زالن توڙي مردن تي مغلن جي ظلم جي اهڙي هيبت طاري ٿي ويئي جو ڪنهن مغل کي ڏسندي سندن ساهه سڪي ٿي ويو ۽ زالن جا ٻار ڪِري ٿي پيا.“
”ڪڇ جي راڻي راءُ کنگهار سمي جڏهن آڻ نه مڃي ته شاهه حسن، ڪڇ ۾ ڪاهي پيو ۽ سڄي ملڪ جون آباد ٿيل زمينون ساڙائي پٽ ڪري ڇڏيائين. 933 هجريءَ ۾ مرزا شاهه حسن ملتان تي ڪاهيو ۽ اتي داخل ٿيڻ سان رڻ ٻاري ڏنو، ڄڻ ڪا آسماني آفت نازل ٿي. اهڙي محشر ۾ پيءُ پٽ کان ۽ ڀاءُ ڀيڻ کان وڇڙي غنيم جي وَر چڙهي ويا. اهي زالون جن ڪنهن ڌارئي ماڻهوءَ جو منهن ته ڇا پر آواز به ڪونه ٻڌو هو ۽ سدائين سندن ست سلامت رهندو ٿي آيو، سي اوپرن (مغلن فوجين) وٽ قيد ٿي ويون“ (تاريخ طاهري صفحا 50 ۽ 51). ”پوءِ اي اکين وارا عبرت وٺو!“ (قرآن). خبردار سنڌواسيو، بگهڙ وري اچي رڍن ۾ پيا آهن.
” 948هجريءَ ۾ همايون بادشاهه سنڌ ڏي ڀڄي آيو ته مرزا جي حڪم تي ٺٽي کان بکر تائين بيٺل سڀ فصل ساڙائي تباهه ڪيا ويا. جنهن به ڪڙميءَ ڪو زمينن جو ٽڪرو آباد ٿي ڪيو ته ان جي کل لهرائي بُهه سان ڀرائي ٿي ڇڏي. ماڻهن اَنَ ڪڻو اکين سان ڪو نه ٿي ڏٺو. هر ڪو ماني ماني ڪندو مرندو ٿي رهيو. آخرڪار سخت ڏڪار اچي منهن ڪڍيو ۽ ماڻهو بک وگهي جان کان بيجان ٿيندا رهيا. سڄي سنڌ ۾ ايڏي ڀينگ ڪاهي پيئي جو جتي ساوڪ ۽ رونق ڏسي پکي لاتيون لنوندا هئا اتي چٻرن جا چرڙاٽ ٻڌڻ ۾ پي آيا.“ (تاريخ طاهري صفحو 82 ۽ 83). ”پوءِ عبرت وٺو. اي اکين وارؤ!“
ظاهر آهي ته اهڙي افراتفري ۽ بربريت جي عالم ۾ عزتدار ماڻهو، مال متاع ڇڏي، عزت ۽ لڄون بچائي گمناميءَ ۾ دور دراز علائقن ۾ ويا. گهڻن ته ذاتيون به مٽائي ڇڏيون. اڄ تائين نج سومرا ڏسوته واڍا، ڌوٻي، ڊکڻ، کنهنباٽي ۽ عيساڻي وغيره پيا سڏائين. ائين سميجا ابڙا به چنا ۽ پوءِ سانگي ٿي ويا، ڇاڪاڻ ته چنا به ڪاڇي جا ڏاڍا مڙس ۽ زوراور هئا ۽ مٿن به حڪمرانن جي ڪٽڪي هئي. ارغونن ۽ ترخانن جي به آخر اهڙي حالت ٿي جو ارغون ۽ ترخان قوميت کي رد ڪري ترڪ سڏائڻ لڳا ۽ نيٺ ترڪ لفظ به ترڪ ڪري لوهر ٿي ويا. هي سڀ تاريخ جون ستم ظريفيون آهن.
منهنجا ناناڻا به ٽلٽي ۽ انڙپور جو علائقو ڇڏي باغبان ضلعي لاڙڪاڻي تعلقي ميهڙ ۾ شاهه گودڙئي طرف گوشه عافيت تلاش ڪري پنهنجو جدا ڳوٺ منگواڻي ٻڌي ويٺا ۽ سڄي تر تي تسلط قائم ڪري ويا. شهر به منگواڻي، تپو به منگواڻي، ديهه به منگواڻي ۽ وڏيرو به منگواڻو. ڏاڍا مڙس ۽ جنگجو ته هئا سو سڄو تر پنهنجي اثر رسوخ ۾ آڻي ڇڏيائون. سندن ڳڙهه تي حاڪمن کي وري کٽڪو ٿيو، تن جانوري چانڊيا آڻي اتي آباد ڪيا جي حاڪمن جي هشيءَ تي کنؤنس جاري رکندا آيا. نيٺ وڏيري لانگهه خان منگواڻو سانگين ۽ منگواڻي کان سڏ پنڌ تي خلاصو ڳوٺ ٻڌي ماڙيون ٺهرائي ويٺو. منهنجو نانو وڏيرو مير محمد به ان ڳوٺ جو ئي هو. مون کي سندس نقش اڃا ياد آهن. جهڙو يوناني، گهڙيل نڪ نقشو، ڪشادي پيشاني ۽ گورو رنگ، امان به هوبهو نانا جهڙي هوندي هئي. مون کي شڪ پوندو آهي ته منگواڻا ڪٿي يوناني يا منگول نسل جا ته نه آهن. ڇاڪاڻ ته سڀن جو قد ڪاٺ ۽نقش اهڙا آهن. هي ته ڌڪا آهن پر نانو ڏاڍو خوبرو جوان ۽ گرم مزاج جو هو. جيڪڏهن ڪو کيس وڏيرو ڪري نه سڏيندو هو ته منهن ڦيرائي ٻئي پاسي ڪري ڇڏيندو هو. جانورين تي ڪٽڪي هوندي هيس، جيتوڻيڪ اهي زور وارا، شاهوڪار ۽ وڏي قوم وارا هئا، کين وڏيرو ڪري تسليم نه ڪندو هو ۽ عيد براد تي سندس سلام تي ويندو هو حالانڪه منهنجو ڏاڏو عمر خان، زماني سارو وڏيري محمد صادق جانوريءَ وٽ ويندو هو. جيتوڻيڪ سانگي ۽ جانوري پاڻ ۾ اٽڪندا رهندا هئا پر ڏاڏو سائين تدبر کان ڪم وٺي صلح سانت سان رهندو آيو؛ پر ڪنهن جانوريءَ کي مجال نه هئي جو سانگين جي ڳوٺ ۾ اچي يا ڀرسان لنگهي.
هڪ دفعي ڪو وڏيري جو پٽ گهوڙي تي چڙهي گهرن ڀرسان لنگهي ويو. پوءِ ته ممڻ مچي ويو. نيٺ وڏيري پنهنجي پٽ کي ڇينڀ ڪڍي. ٻهراڙيءَ ۾ وجود قائم رکڻ لاءِ مسلسل جاکوڙ ڪرڻي ٿي پوي. سانگي ڏاڍي ارڏي قوم آهي. لاڙڪاڻي شهر ڀرسان دودائيءَ جا سانگي ته مشهور آهن. ڏينهن ڏٺي جو وچ شهر ۾ لاڙڪاڻي جي بازار ۾ دشمن کي ڊوڙائي ڊوڙائي قتل ڪري دنبها هڻندا هليا ويندا. دودائيءَ جا زميندار سيد سڳورا سيد بخشل شاهه ۽ ٻيا تن سان ٿورا اختلاف ٿيا ته سيد سڳورا زمينون توڙي حويليون ڇڏي هليا ويا ۽ انهن ۾ سانگي پيا رهن. ڀرسان ڏاهاڻي بلوچ ٿا رهن جي وڏا ڪاٽڪو ڌاڙيل ۽ خوني آهن پر اهي به سانگين کان ڪن هڻن. غلام حسين انڙ جهڙي زبردست ماڻهوءَ سان به مهاڏو اٽڪايائون. دودائيءَ جا ٽي مڙس سعدو، سدائي ۽ روشن سانگي ته ناليرا، ڄڻڪ ڪهاڻي ڪردار، ڏاڍا مڙس هئا. ٿوري ڳالهه تي مڇ پئي ڦرڪندي هئن، پنهنجن سانگين سان اٽڪيا ته پاڻ به سانگين هٿان خون ٿي ويا. سيد عمر شاهه هڪ ڌاڙيل ساماڻو. ان سان ته اهڙي ڪار ڪيائون جو اڄ تائين خبر ڪانه پيئي ته ڪٿي غار ٿيو. لاش به ڪو نه لڌس. ڪجهه سال اڳ هڪ جتوئيءَ به هڪڙو سانگي اسڪولي ٻار قتل ڪري وڌو. ڳالهه ڦهلي ته ذات سانگي نڪري پيا. نيٺ، جيڪب آباد ضلعي ۾ ڏس پيو ته هڪ سانگي مڙس فقير بڻجي هڪ نار تي ديرو ڄمائي ڀنگ گهوٽڻ ۽ مڪان هلائڻ لڳو. نيٺ ملزم جتوئيءَ کي ڳولهي ساڻس سنگت رکي، هڪ رات سندس منڍي لاهي گودڙيءَ ۾ وجهي لاڙڪاڻي اچي سردار اڳيان ڦٽي ڪيائين. ٻهراڙيءَ ۾ جيئڻ لاءِ وڏا جتن ڪرڻا پون ٿا.
پير صاحب پاڳارو مون تي ڏاڍو مهربان آهي، جڏهن وٽس حاضري ڏيندو آهيان ته کلي کيڪاري ڀاڪر پائي گڏ ويهاريندو ۽ ڪافي پياريندو آهي. مون کي چوندو آهي: ”آ ابڙا بادشاهه!“ هڪ ڏينهن چيو مانس ته ”قبلا، مان سانگي آهيان!“ ته خوش مزاج ته آهي سو هڪدم مونکان پري بيهي چيائين ”تون ته خطرناڪ آهين. ايڏا سال لڪ ڪيو اٿئي، نيت ڇاهي؟“
پير سائين ڏاڍو مٺو ماڻهو ۽ وضعدار آهي سو اتي ئي گڏ ويهاري ڪافي پياريائين. چيائين ”اڄ مون سان انگريز علي شاهه ملڻ ٿو اچي سو ويهه متان مونکي انگريزي سمجهه ۾ نه اچي!“ هڪ ته پير صاحب انگريزي تمام سٺي ڄاڻي جو لنڊن ۾ رهيو ۽ پڙهيو آهي، ٻيو ته انگريز علي شاهه جي ڳجهارت سمجهه ۾ نه آيم سو پڇيم ته ”سرڪار، اهو انگريز علي شاهه الائي ڪهڙو؟“ کلي چيائين ”اهو قومي اسيمبليءَ وارو ڊپٽي اسپيڪر!“ هڪدم سمجهيم ته پير سائين، ظفر علي شاهه جي ڳالهه پيو ڪري ڇو ته شاهه صاحب زور ڪري انگريزي ڳالهائيندو آهي. پير صاحب ۾ مزاح جي حس ڏاڍي ڀرپور انداز ۾ آهي. هڪ ماڻهو آيو فخر الدين حبيب جو ضيائي دؤر ۾ شوريٰ جو نامزد ميمبر هو. مون کي چيائين ته پير صاحب کي سفارش ڪري مون کي سينيٽ جو ميمبر ڪرائي. مون انڪار ڪيو ته مان اهڙي ڪا جسارت نه ڪندس ته به چيائين ته تون ڳالهه ڪڍ پوءِ مان پاڻهي عرض ڪندس. انهيءَ کسڙ ڦسڙ ۾ هئاسون ته پير صاحب جو بلا جو ذهين آهي کلي پڇيو ته ”ابڙا بادشاهه تنهنجي دوست کي اميدواري (حمل سان هجڻ) آهي ڇا؟“ مون چيو ”هائو قبلا!“ ۽ پوءِ موڪلائي ٻاهر نڪري ويٺس ۽ هو ٻاهر پگهرجي نڪتو ۽ مون کي پنهنجي ڪار ۾ کڻي گهر پڄائي ويو ۽ ڏوراپا به ڏيندو هليو.
نانو سائين به اڪيلو سر، جانورين جي ڳڙهه ۾، وڏي همت ۽ مردانگيءَ سان ديرو ڄمائي ويٺو. ٻني ٻارو پنهنجو هئس ۽ مال متاع به سو ٻاهريون شان ۽ دٻدٻو رکندو آيو، جنهن لاءِ ماڻهوءَ کي کهرو، تند، تيز مزاج، جهڳڙالو ۽ جهيڙاڪ ٿيڻو ٿو پوي. نانگن بلائن ۽ ڍورن ڍڳن ۾ رهڻ سان اهڙيون ئي خاصيتون ڌارڻ ڪرڻيون پون ٿيون. نانو ڏاڍو دلير، بهادر ۽ قوت فيصلي ۾ اٽل هو. اها رڳ امان ۾ به هئي ۽ مان سمجهان ٿو ته مون ۾، ڪمال ۾ ۽ ادا وڏي (شمس الدين) ۾ به هئي.
جيتوڻيڪ ادا وڏو نهايت بردبار، خاموش طبيعت ۽ ٿڌو هوندو هو. پر هڪ لڱا آرهڙ جي ٽاڪ منجهند جو ادا جي آفيس (اوطاق) ٻاهران چيخون ۽ رڙيون پئجي ويون. سامهون هو گهر ڪرسچن نرسن مس مل ۽ مسز فتح چند جو. ادا دير ئي ڪا نه ڪئي، اگهاڙي پيرين ٻاهر ڊوڙيو. پاڙي وارا ٻه چار نڪتا پر چُپ، هٿ ٻڌيو بيٺا رهيا. ٿيو ڇا جو ڪي لوفر هڪ ڪرسچن نياڻيءَ کي زوريءَ ٽئڪسي ڏانهن گهليندا پي ويا ۽ مس مل ۽ ٻين جون رڙيون پيون پون. ادا، بدن جو ڳورو ته به هڪلون ڏيندو ڊوڙي وڃي ان لوفر کي ٿڦون هنيائين ۽ ڇوڪريءَ کي ڇڏائي چيائينس ”وڃ اندر ۽ دروازو بند ڪري ڇڏ!“ بدمعاشن تي به دهشت اهڙي ويٺي جو وٺي ڀڳا. نرسون ته پوءِ ادا جون مريدياڻيون ٿي ويون. امان به ۽ نانو سائين به ائين هڪدم فيصلو ڪري صورتحال جو نقشو ئي ڦيرائي ڇڏيندا هئا.
چوندا آهن ته ’مڙس اهو جو مهل تي ڪم اچي. مهل وئي، ته هٿ مليندو رهجي وڃبو.‘ آرهڙ جي گهٽ ۽ حبس ۾، مڇرن ۽ ڪُت جي آزار کان نانو ڪپڙا لاهي چادر مٿان وجهي ڪهاڙي پاسي ۾ رکي سمهي پوندو هو. آڌي رات جو رڙيون ٿين يا چور چور جي پڪار اچي ته نانو سٽ ڏيئي ڪهاڙي کڻي چورن پٺيان ڀڄندو ويندو هو ۽ پٺيان ناني ويچاري سندس گوڏ کنيو سَڏ ڪندي ويندي هئس. پوءِ جي چور ڀڄي ويا ته نانو به گوڏ ٻڌي موٽي اچي کٽ تي ويهندو يا چوڌاري ڪن تاڙ ڪري چؤنڪي ڏئي ايندو هو.
نانو بيمار ٿيو ته لاڙڪاڻي جي سول اسپتال ۾ اچي داخل ڪيائونس. ٽنگ پڪريز ڪري سڄي وئي هئس. نه هئي اليڪٽرسٽي نه پکا، سو مريضن جون کٽون وارڊ مان ڪڍي ٻاهر کليل هوا ۾ رکندا هئا. ڊاڪٽرن چيو ته آپريشن ٿيندي، شيشي سنگهائي بيهوش ڪبو. نانو ضد ٻڌي بيٺو ته ڇاجي شيشي ڇاجي بيهوشي، مونکي اتيئي وارڊ ۾ آپريشن ڪيو. سندس ضد آڏو ڊاڪٽرن آڻ مڃي پر خدشو هئن ته متان رڙيون ڪري ۽ ٻيا مريض وياڪل ٿين. پر ڊاڪٽرن جو وڍ ڪٽ شروع ڪرڻ ۽ ناني سائينءَ جو دعائن ۾ شروع ٿيڻ: ”اڙي ڊاڪٽر شل ٻچا بچندئي، شل ست پٽيتو ٿيندين، الله ڪندو خوش هوندين، وڏو داختر (ڊاڪٽر) ٿيندين!“ کٽ تي ٽنگ لڙڪايون پيو هو، هيٺ باٽلي رت ۽ پونءِ سان ڀرجي ويئي پر ناني سسڪي به نه ڀري. اهڙو دل گڙدي وارو هو. پر ڦٽ ويو خراب ٿيندو. تن ڏينهن ۾ پينسلين به ڪانه نڪتي هئي، سو زهر چڙهي ويو يعني انفيڪشن ڦهلجي ويئي. ڊاڪٽرن آسرولاهي ڇڏيو. ناني کي لاريءَ ۾ کڻائي ڳوٺ آندائون، جتي پهچڻ سان ڪلمو پڙهي دم ڏنائين.
مامو حاڪم، سندس وڏو پٽ اڃا ٻار هجي، ماءُ ته اڳ ۾ ئي گذاري وئي هئس پر مامي اهڙا جوهر ڏيکاريا جو ناني کي به مات ڏئي ويو. مامو حاڪم ڇاڪاڻ ته ٻار هو، نه هئس ماءُ نه، پيءُ نه، چاچو نه مامو، سو امان کيس پاڻ سان وٺي اچي ڳوٺ سانگي ۾ رهايو. پر مامو اهڙو اولي العزم جو چوي ته ”منهنجو ڳوٺ، منهنجا ٻني ٻارا، منهنجا گهر گهاٽ. سو مان هت ڪيئن ويهان!“ حالانڪه گهر ماڙيون ڊهي پٽ ٿي ويا هئا. پر مامو نيٺ ڀڄي اچي پنهنجي ڪکن ۾ ويٺو. لسڙاٽ، مُڇن جي ساوڪ سان هجي پر اهڙو انتظام رکيائين ۽ اهڙو ڌاڪو ڄمايائين جو هر ڪو پيو کانئس ڪن هڻي. ويندي جانوري وڏيرا به ساڻس نه الجهندا هئا، جيتوڻيڪ هو وڏي زور وارا ۽ راڄ وارا هئا ۽ سندم وڏيرو محمد صادق جانوري وڏو بردبار ۽سمجهدار ماڻهو هو. مون پاڻ ڏٺو. ڊگها مٿي جا وار ۽ سونهاري ڳاڙهي مينديءَ رتل، پڳ سان کٽ تي آهليو پيو هوندو هو ۽ هر آئي وئي جو آڌر ڀاءُ ڪري کيڪاري، پيو راڄن جا فيصلا ڪندو هو. مڃوتي به ڏاڍي هئس. مامو وٽس لڙي به ڪونه ويندو هو. اهو کٽڪو رهندو هئس، مٿان وري مامو سندس راڄ وارن جانورين سان به گهڻو الجهندو هو پر وڏيرو ڪجهه نه ڪري سگهندو هو.
مامو هڪ اڙٻنگ جوان ٿي اسريو ۽ نسريو. طاقتور اهڙو جو گودڙئي جبل تي ويو ته اتي هڪ وڏي جانڊهه رکي آهي. گهڻائي پهلوان ان کي کڻڻ جي ڪوشش ڪندا آهن پر ڪي ته ان کي چوري به ڪو نه سگهندا آهن. مامو به ويو. ۽ ويٺي ئي زور لڳائي ان کي مٿڀرو کنيائين. پوءِ ته ان کي پٽي کڻي ڪلهي تي رکيائين ۽ پوءِ اٿي بيهي رهيو. ائين اها جانڊهه کڻي ويو. پوءِ ته سڄي ميلي ۾ واهه واهه ٿي ويئي. جانڊهه کڻڻ سان مامي جي ڪلهي تي جو ڦٽ ٿي پيو سو اسان پاڻ ڏٺو ۽ ڪي مهينا ڪو نه ڇٽو ۽ نيٺ ڪڙي ٻڌي ڇٽي ويو. اها مامي جي ڦوهه جواني هجي. طاقت وري اهڙي جو چانديءَ وارو روپيو چپٽيءَ ۾ جهلي وٺي جو مهٽو ڏئي ته اڪر ٿيل اکر گسي وڃن. ڪوڏيون کڻي هٿ جي ترين سان جو ڀڪوڙي مهٽو ڏئي ته ڪُٽو ٿي وڃن.
هڪ دفعي لاڙڪاڻي ۾ مان، ڪمال ۽ مامو گهمندا پيا وڃون ته هڪ هنڌ ڊنب ماڻهن جو بيٺو هجي. اتي ڪنهن هرڻ جي نري آندي هئي. شرط لڳي پئي هئي ته ڪو ٽوڙي ڏيکاري. گهڻن ئي پهلوانن زور ڏنا پر نري ڪانه ٽٽي. شايد ڪا اهڙي مضبوط ٿي ٿئي. مامو به نه مڙيو وڃي پٽ تي ويهي نري ٻنهي هٿن ۾ جهلي وٺي جو زور ڏنائين ته ٽِڙ ڪو ڪري ڀڄي پيئي. جنهن ماڻهوءَ نري آندي هئي تنهن جو منهن ئي لهي ويو. مٿان وري مامي چيس ته ”ٻه نريون ڪڍ ته هڪ سٽ گڏي ڀڃان!“ هو ته خوش ٿيو ته هاڻي ته پڪ هارائيندو سو ٻه نريون ڪڍي ڏنائينس. مامي به پٽ تي ويهي پير کپائي، وٺي جو زور ڏنو ته ٻئي نريون ٽِڙڪو ڏيئي ٽٽي پيون. ائين ڪڪڙ جو بيضو به ڪنڊائتو نه ٽٽندو آهي. سو گهر اچي جو مامي جو ڪارنامو ٻڌايو سين ته ادا شمس چيو ته ”بيضو ٽوڙي ڏيکاري ته مڃيون!“ اسان به پيا عجب کائون ته بيضو ڪيئن نه ٽٽندو! واري واري سان اول گهر ڀاتين ڪوشش ڪئي پر بيضو ڪو نه ٽٽو. نيٽ مامي تريءَ ۾ جهلي چيو ته ”بابا ڇو ٿا اجايو منهنجا ڪپڙا خراب ڪيو، ڇڏيو کڻي!“ پر ادا شمس به ضد تان لهي ڪونه. مامي به بيضو ترين جي وچ ۾ جهلي زور ڏنو ته ٽِڙڪ ڪري ڦِسي پيو ۽مامي جا هٿ ۽ ڪپڙا خراب ٿي پيا. سو چيائين ته ”بابا اجايو ٻاراڻو ضد کڻي ڪيوَ!“
ٻانهن جو ٻَل ٻي ڳالهه آهي، دل جو ٻل ٻي ڳالهه. اِهو به مامي ۾ ڀرپور هو. هزار دشمنين باوجود، گهر ٻاهران جهنگ ۾ اڪيلو ئي اڪيلو ڪهاڙي پاسي ۾ ڪيون ستو پيو هوندو. جهنگ ۾، جهانگي ٿيڻو ٿو پوي. شڪر جو منهنجو ٻالڪپڻو به جهنگ ۾ گذريو، جيتوڻيڪ ڪنهن به وڏي واردات سان دوبدو ٿيڻو ڪو نه پيو. ها، هڪ لڱا ڇا ٿيو جو ڳوٺ مان هاري لاڙڪاڻي دانهن کڻي آيا ته چاچي غلام علي ناليءَ کي ٻنڊو هڻائي ڇڏيو آهي ۽ اسان جي زمينن جو پاڻي بند ڪيو اٿائين ۽ سڀاڻي نالِي جا سندس زمينن مان ٿي نڪري سا لٽائيندو. چوندا آهن ته ٻني ۽ ونيءَ تي سر ڏبا آهن. امان ۽ ادا شمس به مون کي ۽ ڪمال کي روانو ڪيو ته ”وڃو ڳوٺ!“ مان سترهن سالن جو ۽ ڪمال پندرهن سالن جو. انهيءَ مهل ريل ۾ چڙهي راڌڻ پهتاسون ۽ لاريءَ ۾ ميهڙ. ميهڙ وياسون چاچي غلام عليءَ جي گهر ته خبر پيئي ته ٻنين تي ويل آهن. اسين ٽانگو ڪري مامي وٽ لانگهه جي ڳوٺ رات گذاري ۽ مامي سان حالي احوالي ٿيا سون. مامي خبر لهي ڏني ته سانگين ۾ ڏاڍو شور آهي. صبح جو غلام علي خان پاڻ بيهي نالي لٽائيندو.
صبح جو سويل اٿي مامي کي چيوسين ته ”اسان سان گڏجي هل!“ صاف انڪار ڪيائين. سياڻو ماڻهو، چيائين ”بابا هي سانگين جو پنهنجو معاملو آهي، مان منگواڻو وچ ۾ نه پوندس. توهان پاڻ وڃو!“ اسان ٻئي ڇوڪراٽ هٿين خالي، پهرين سڌو ڳوٺ ويا سون ته خبر پيئي ته چاچو لٺين ڪهاڙين سان همراهه وٺي، بندوق کڻي پاڻ بيٺو نالي لٽارائي. اسان وڃڻ لاءِ تيار ٿياسون ته پڦيون، ٻئي قرآن مٿي تي کڻي روئڻ لڳيون ۽ اسان کي واسطا وڌائون ته ”نه وڃو!“ پر اسين ڪو نه مڙيا سون. سڌو آيا سون واردات تي. اٺ ڏهه مڙس ڪهاڙين ۽ ڪوڏرن سان نالي بيٺا لٽائين. مان ناليءَ تي ٿي بيهي رهيس. ڪمال ننڍو منهنجي ڀرسان بيٺو رهيو. چيم: ”چاچا هي مناسب ناهي!“ چاچي کڻي بندوق سڌي ڪئي ۽ هڪل ڪيائين ته ”هٽي پري ٿيو!“ سندس آڱر بندوق جي گهوڙي تي هجي، پر اسين اصل ڪو نه چُرياسين. ٻيا ته ٺهيو، اسان جو پڦاٽ ماستر خان محمد، جنهن کي نوڪري به بابا وٺي ڏني هئي، سو ٻه ٻه هٿ پيو اڏامي ۽ ڪهاڙي پيو اولاري. هڪ بندوق ٻيو ڪهاڙي، صورتحال ڏاڍي گنڀير هئي. ائين ئي ته خون ٿيندا آهن. پر مان ڪمال نه ڊناسون نه چُرياسون. معمولي شهري ڇوڪرا تن ۾ ايڏو صبر ۽ همت به هڪ عجيب ڪارنامو هو.
هوڏانهن وڏو چاچو علي نواز جو چاچي غلام عليءَ سان ٻِٽ بيٺو هو، سو کيس ڪن ۾ ڪجهه چوندو رهيو. صورتحال موجب مون سمجهيو ته بندوق هڻڻ لاءِ پيو چويس. جڏهن صورتحال چوٽ (ڪلائيميڪس) تي پهتي ته اوچتو بگهڙ وانگر رومڙ ڪري، مامو هٿين خالي، ڪمال جرئت سان هڪ ٻوٽي مان نڪتو ۽ خان محمد کي ٿڦ هڻي ڪهاڙي کسي، بندوق سامهون ٿي بيهي رهيو. سندس اهڙي جرئت ۽ حوصلي تي سڀ سراپجي ويا. مامي، چاچي کي مخاطب ٿي چيو ته ”مان منگواڻو آهيان، اوهان سانگين جي جهيڙي ۾ منهنجو واسطو ناهي، باقي خانصاحب علي خان جي ٻچن کي لاوارث ڪري مارائڻ ڪو نه ڏيندس. گهڻن جون منڍيون لهنديون!“
چاچو علي نواز جو مڄاڻ چاچي غلام عليءَ کي بندوق هلائڻ کان روڪي رهيو هو، تنهن موقعو موزون سمجهي ڳالهايو ته ”وڙهو نه، هلو ته وڏيري کان فيصلو ڪرايون!“ انهيءَ تي سڀني راضپو ڏيکاريو. مامو وڏي رٿابندي، حوصلي ۽ عقلمنديءَ سان سويل ئي هٿين خالي اچي هڪ ٻوڙي ۾ لڪي ويٺو هو ۽ پنهنجي رشتي جي سؤٽ شيرل منگواڻي کي وري ٻئي ٻوڙي ۾ لڪائي ويهاريو هئائين، جا خبر مون کي پوءِ پئي. شيرل کي چيل هو ته هو تڏهن ظاهر ٿئي جڏهن جهيڙو اڻ ٽر ٿي وڃي يا چوٽ چڙهي وڃي. اهڙي نوبت ئي ڪانه آئي، سو مامو شيرل ظاهر ئي ڪو نه ٿيو. ٻهراڙيءَ ۾ جيئڻ لاءِ ائين جتن ڪرڻا پون ٿا. سڀ آياسون وڏيري محمد صادق جانوريءَ وٽ. وڏيري صاحب سڀن سان خوش خيرعافيت ڪري حال احوال پڇيا ته ڪو ڪونه ڪڇي.
وڏيري مامي ڏي ڏٺو ته مامي چيو، ”مان ته خيري واٽهڙو، سانگين جو ڊنبلو لٺين ڪهاڙين سان ڏٺم سو جهيڙو ٽاري توهان وٽ آندو اٿمان. ٻيو مڙيئي خير!“
وڏيري مون کان پڇيو، مان ڇا ڄاڻان اوطاقي آداب ۽ حال احوال جا طور طريقا. سو بنا للي چپيءَ جي چيم ته ”چاچي جي ٻنيءَ مان نالي اسان ورهين کان وهائيندا آيا آهيون. اوچتو چاچي کي الائي ڪهڙي سُجهي جو نالي لٽائڻ بيهي رهيو. مان ۽ منهنجو هي ڀاءُ وٽس وياسون ته چاچي کڻي بندوق سڌي ڪئي. هاڻي آيا آهيون توهان وٽ!“
وڏيري چاچي غلام عليءَ کي چيو ”وڏا منشي..“ (هيڊ منشيءَ کي ائين چئبو هو) ”هي ڇا؟“
چاچي چيو ته ”هائو! منهنجي زمين آهي، منهنجي مرضي جيئن وڻي تيئن ڪيان.“ وڏيري چيو، ”نه ميان غلام علي نه ! ائين مناسب ناهي، جڏهن ورهين کان اها نالي وهي ٿي ته هاڻي ڇو بند ٿيندي؟ ڪو سبب ڪو اهنج؟“ ڪو سبب ته هو ڪونه، سو چاچو چپ رهيو. مامي موقعي جو فائدو وٺي وڏيري جي تعريف ڪندي چيوته ”واهه وڏيرا واهه، تنهنجو انصاف. بيشڪ، انصاف وارو آهين!“ ائين وڏيري جي ڳالهه کي انصاف جو ٺپو هڻي معاملو ختم ڪري ڇڏيائين. وڏيري به کلي چيو ته ”اٿي ڀاڪر پايو!“
شابس هجي وڏيري محمد صادق کي. جي چاهي ها ته جهيڙو وڌائي سانگين کي پاڻ ۾ ويڙهائي ڪمزور ڪري ڇڏي ها، پر حق جو ڪلمو چئي معاملو سلجهائي ڇڏيائين. لاڙڪاڻي موٽي ڳالهه ڪئي سون ته امان ته سراپجي وئي پر ڏک ڪانه ڏنائين. ادا شمس تپي ڳاڙهو ٿي ويو. بابا کي خبر پئي ته ڏاڍو ڏک ٿيس ته جن ڀائرن جي هڙئون وڙئون هر طرح جي مدد ڪئي هئائين تن سندس پٽن تي بندوق سڌي ڪئي. چاچو غلام علي پوءِ به اسان وٽ ايندو ۽ ٽِڪندو هو ۽ مان کيس ڊاڪٽر پوهومل ڏي علاج خاطر وٺي ويندو هئس. بابا کي ايترو ڏک هو جو چون ٿا ته آخري بيماريءَ ۾ چاچو غلام علي کانئس پڇڻ آيو ته منهن ڦيرائي ٻئي پاسي ڪري ڇڏيائين؛ باقي سالن جا سال ڀاءُ کي نه ڏوراپو ڏنائين. نه اف چيائين. دل جي ڳالهه دل ۾ رهجي ويس.
مامي حاڪم جو هڪ ٻيو واقعو به ذڪر ڪجي ته چڱو. ان مان مامي جي مزاج ۽ پنهنجي طبيعت جي به خبر پوي ٿي. سال 1943ع ۾ مان ڪراچيءَ ۾ انٽر سائنس ۾ پڙهندو هوس. بابا خرچ لاءِ مهيني سر موڪليندو هو پندرهن رپيا. جن ۾ کاڌو، ڪتاب، ڪپڙو لٽو، صابڻ، تيل، دوا درمل سڀ اچي ويو. پئسو پنجڙ پاڇي هوندو ئي ڪونه هو. مامي جي تار مليم ته ”يڪدم پهچ!“ هڪ پئسو ڪونه، ٻيو پنڌ اڻانگو، ڍڪرن ۾ اچي ويس. بهرحال، پنج ڇهه رپيا ڪري ٽڪيٽ وٺي صبح جو راڌڻ پهتس جتان لاريءَ ۾ ميهڙ. مامو اڳواٽ بيٺو هو، چيائين ته ”ابا جانورين مٿي پڪاريو آهي، سو اڄ ڊپٽي چڙهي ايندو!“
’ڊپٽي‘ معنيٰ ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ سندس آمد کي چڙهائي سمجهيو ويندو هو. سو مامو ڪجهه فڪرمند هو. پاڻ پنڌ ئي ڳوٺ روانو ٿيو ۽ مون کي چيائين ته ”تون ڀلي بگيءَ ۾ اچ. ابا، تون انگريزي ڄاڻين ٿو. الائي ڪهڙي گٽ مٽ ڪن، تون ضرور هججانءِ!“
ٽانگي جي انتظار ۾ هئس ته هڪ ٽانگي ۾ ٻه معتبر ماڻهو ڏٺم سو ٽانگي واري کي چيم ته ”مون کي به کنيو هل!” صاف انڪار ڪيائين، چي ”ڏسين نٿو صاحب ويٺو آهي!“
صاحب ڪو رڄ چڱو مڙس هو سو مون کان پڇيائين ته ”ڪٿي ويندين!“ مون چيو ”منگواڻي.“ چيائين ”پوءِ ويهه، اسين به منگواڻي ٿا وڃون!“ مون کي پاڻ سان ويهاريائين. حال احوال ڪندي خبر پئي ته هو خود ڊپٽي صاحب هو ۽ منگواڻي جانورين جي شڪايت ٻڌڻ ٿي ويو. ڊپٽي صاحب هو مسٽر شاهه محمد شيخ جو بعد ۾ گهڻا گهڻا سال پوءِ جڏهن مان شڪارپور ۾ سٽي مئجسٽريٽ ٿي ويس ته اتي رٽائرمينٽ کان پوءِ وڪالت ڪندو هو ۽ منهنجي پياري ۽ فرشته سيرت دوست ڊاڪٽر انور شيخ جو پيءُ هو. شيخ صاحب پاڻ به ڀلوڙ ماڻهو، وضعدار ۽ انگريزي ادب جو عالم هو.
ائين ڊپٽيءَ سان گڏ مان به وڏيري محمد صادق جانوريءَ وٽ وڃي مهمان ٿيس. وڏيري جا پڪي عمر وارا پٽ وڏيرو محمد صديق ۽ وڏيرو محمد صالح به هئا. مون کي خدشو ٿيو ته شايد ڪو وڏو جرگو ٿئي. اتي ڊپٽي صاحب پڇيو ته ”وڏيرا اهو ڪير شخص آهي جنهن جي آزار کان توهان پڪاريو آهي ۽ مون کي سڏايو آهي؟“
وڏيري محمد صادق جانوري وڏي معصوميت سان جواب ڏنو، ”سائين! الائي ڇا نالو اٿس. ياد نٿو اچي. ايئن چئي ٻنهي پٽن ڏانهن نهاريائين ته انهن به ٻئي هٿ کولي لاعلمي ڏيکاري. هيءَ وڏي چالاڪي هئي وڏيرن جي. هڪ ته اهو ٿي ڏيکارڻ چاهيائون ته سندس ڪا به شخصي دشمني يا ڄاڻ سڃاڻ ان ماڻهوءَ سان ڪانه هئي. ٻيو اهو ته مذڪوره شخص تمام معمولي ۽ غير اهم هو. اتي مون هڪدم چيو ”وڏيرو حاڪم!“ ته وڏيري محمد صادق ٽوڪ وچان چيو ته ”هائو، حاڪم حاڪم!“
ڊپٽي صاحب چيو ته ”پوءِ سڏايوس نه هتي!“
سڀني وڏيرن يڪ آواز چيو ته، ”صاحب، اسان جي سڏ تي ڪو نه ايندو. تون پاڻ گهرائينس!“ هي ٻيو حملو هو مامي حاڪم تي ته هو ڪو اهڙو سر ڦريو آهي جو سڏائڻ تي ڪونه ايندو.
ڊپٽي صاحب ان صورتحال ۾ پنهنجي ماڻهوءَ، جو شايد سپروائيزنگ تپيدار هو، کي چيو ته ”بابا تون وڃ ۽ انهي حاڪم کي وٺي اچ!“ تپيدار صاحب ڊپٽيءَ واري بگيءَ تي چڙهي مامي جي ڳوٺ ويو. ائين مامي جي پاڻ عزت ٿي ۽ وڏيرن جو وار خطا ويو.
مامو ته مڇن کي تاءُ ڏئي، ڏاڙهيءَ کي اُڀي ڦڻي ڏيئي، پڳ ٻڌي اڳيئي تيار ويٺو هو. مامو پڳ جا ور ڏاڍا سٺا ڏيندو هو ۽ سندس پٽڪو مشهور هوندو هو. اوطاق ۾ گهڙڻ سان ”صاحب اسلام عليڪم!“ چئي وڏيرن کي نظر انداز ڪري ويو. ڊگهو، قداور، لڱن جو راٺوڙ، پنجٽيهه کن سالن جو مضبوط جوان، پنهنجي شخصيت سبب ڇانئجي ويو. اچڻ سان، چوڦير نظر ڦيرائي ويهڻ جي جاءِ جو جائزو ورتائين. پٽ تي ويهڻ وارو مڙس ڪونه هو. هڪ خالي ڪرسي ڏسي، ڇڪي ان تي ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي ويهي رهيو. هي ڳالهيون ماڻهوءَ جي سرشت ۽ ساخت ۾ ازخود اچي ٿيون وڃن. جيڪا گفتگو هلي سا اکر به اکر ڏيڻ دلچسپيءَ کان خالي نه ٿيندو. ڊپٽي صاحب شروعات ڪئي:
”ها حاڪم خان، توکي ڇا چوڻو آهي؟“
مامو: ”صاحب مون کان ڇا ٿو پڇين، مون ته توکي ڪو نه گهرايو آهي. پڇ انهن کان جن توکي گهرايو آهي!“ (مامو ڏاڍو پر اعتماد هو.)
ڊپٽي: ”هائو، برابر، پوءِ وڏيرا ٻڌاءِ ته ڳالهه ڪهڙي آهي؟“
وڏيرو صادق: ”صاحب، حاڪم ڏنگو ماڻهو آهي.“
اتي مامي رڙ ڪري، آڱر وڏيري ڏي سڌي ڪري چيو:
”خبردار وڏيرا! ڇا ۾ ڏنگو آهيان. ڪنهن جي رن کنئي اٿم؟“
وڏيرو: ”نه !“
مامو: ”ڪنهن جو لوڙهو لتاڙيو اٿم؟“
وڏيرو: ”نه !“
مامو: چور آهيان؟
وڏيرو: ”نه !“
مامو: ”چور ويهاريان ٿو؟“
وڏيرو: ”نه !“
مامو: ”چوريءَ جو مال وٺان ٿو؟“
وڏيرو: ”نه !“
مامو: ”پوءِ باقي ڇا ۾ ڏنگو آهيان؟“
ڊپٽي: ”وڏيرا، چوي ته سچ ٿو. ڪيئن ڏنگو ٿيو؟“
مامو: (ڇاتي ٺوڪي) ”صاحب ڏنگو آهيان. (مامي اهو ڊرامائي موڙ ڏنو) آهيان ڏنگو. لچ، لوفر، چور چڪار کي ڳوٺ جي ڀر مان لنگهڻ ڪو نه ڏيان. جيڪو ڏاڍائي ڪندو تنهن سان پڄي ڄاڻان. اها ڏنگائي اٿم!“
ڊپٽي: ”اهو ته ٺيڪ آهي!“
مامو: ”پوءِ بس نه؟ مان وڃان؟“
ڊپٽي: ”ها بابا تون ڀلي وڃ!“
مامو فاتحانه انداز ۾ سٽ ڏئي اٿي کڙو ٿيو ۽ هليو ويو. ڊپٽي صاحب وڏيرن کي چار تکا اکر چيا ۽ وڏيرا ڦِڪائيءَ وچان بروبر! بروبر! چوندا رهيا. اها آهي هنيانءُ جي سڄائي جا مامي ڏيکاري ۽ پڻ اخلاق ۽ ڪردار جو ٻل، جو اهڙي ماڻهوءَ ۾ ازخود اتپن ٿئي ٿو.
اصل ۾ مون کي ذڪر ڪرڻو هو پنهنجي ناناڻڪي ۽ پڻ ڏاڏاڻي رڳ جو، جا ورثي ۾ ملي ٿي. مامي جي ڪردار جو ٻيو پهلو به ياد اچيم ٿو. مامي شيرل کان ڪو رنج پهتس، سو رات جو وڃي کيس گهران سڏيائين ته ”اچ ڪم آهي!“ مامو شيرل به هليو آيو.
اڌ منو ميل اڳتي وڃي چيائينس ”خبردار ٿجانءِ، اچئي ٿي ڪهاڙي!“ سڌي ڪهاڙي سندس منهن ۾ وهائي ڪڍيائين. مامو شيرل رتو رت ٿي ڪري پيو ته ٻيهر ڪهاڙي اڀي ڪيائين ۽ صفا خون ڪري ڇڏيس ها پر مامي شيرل هٿ ٻڌي چيس ته، ”بخش ڪرينم، مارينم نه اڳتي توبهه ڪيم!“
مامو هٿ روڪي کيس اِتي ئي ڇڏي واپس وريو ته پٺيان شيرل سڏ ڪيس، ”او ادا، او ادا مري ويندوسانءِ.“ مامو موٽي آيو. چوندا آهن رت دانگيءَ تي به ورندو آهي. هيڏي ساري مڙس شيرل کي ڀاڪر ۾ کڻي موٽي گهر وارن کي سڏ ڪري رتو رت مڙس کين ڏئي ويو. شيرل به اصل سچي نه ڪئي. چي: ”اڻ سڃاتل چور ڪهاڙي هڻي ڀڄي ويا.“ اهو ڪهاڙيءَ جو نشان مامي شيرل جي نرڙ ۽ نڪ تي پڇاڙي تائين رهيو پر پوليس سان به سچي ڪانه ڪيائين. اهو هو منگواڻڪو رت، اصيل، اڻ جهليو ۽ ٺاپر وارو.
امڙ 1900ع ۾ ڄائي. سن ۽ تاريخون ته لکندا ڪو نه هئا پر چوندا هئا ته ٺوڙهي بادشاهه (ايڊورڊ ستين) جي بادشاهي شروع ٿي ته امڙ ڄائي. نالو رکيائونس نج سنڌي ”ٻائي“ ـ ٻائي معنيٰ راڻي يا مالڪياڻي. چوندا آهن ٻائي ۽ ٻانهيءَ جو نيٺ ته سَنڌو (فرق) آهي. معنيٰ ٻائيءَ جو درجو مٿاهون آهي. نانيءَ جو نالو هو، ڀاڳل. اهو به سٺو نج سنڌي نالو. ناني مون ڪانه ڏٺي جو مون کان اڳ ئي گذاري وئي. ناني ٻي شادي ڪئي پلهه ذات مان. ان مان ٻه پٽ ۽ ٻه نياڻيون ڄاوس، جن مان هڪ پٽ قمر الدين ۽ هڪ نياڻي امراء خاتون ڪچي جوانيءَ ۾ ئي گذاري ويا. ناني قائم خاتون ڦلاتڻ هئي ۽ هڪ نياڻي پهرئين مڙس مان هئس جا مامي حاڪم کي پرڻايائون.
ناني ۽ سندس ڌيءَ شڪل شبيهه جون تمام سهڻيون هيون. مامي حاڪم جي زال سان ڏاڍي دل هوندي هئي ۽ کانئس هڪ ڏينهن به ڌار نه ٿيندو هو. لاڙڪاڻي ايندو هو ته زال کي به وٺيو ايندو هو. سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’سواري پاڻ سان، پئسو جان سان ۽ زال ران سان ته مڙس آشان سان!‘ مامي هڪڙو پٽڙو ڄڻي ٻئي ويم ۾ گذاري وئي. اڳي علاج هئا ڪونه، سو ويم معنيٰ موت. چوندا هئا ’ويائي آهي ڪهائي!‘ سو زالون ويچاريون ويم مهل روئي مڙسن کي پارتون ڪنديون هيون. مامو، مڙس ته گهڻو ئي پهلوان ۽ دلير پر زال سان دل اهڙي جو ڦهڪو ڪري پٽ تي ڪري پيو ۽ وري شادي ڪرڻ تي دل ئي نه ٿيس. نيٺ پڪي عمر ۾ جڏهن سندس ويجهو رشتيدار مامو احمد گذاري ويو ته سندس بيوهه سان نڪاح ڪري ان جو به ۽ سندس سنهن ٻچن جو رکوالو ٿي ويو. اهو اسان جي ملڪ ۾ ڏاڍو سٺو رواج آهي ۽ سڌي سنئين قرباني ۽ ذميداري آهي.
هڪڙي يورپي ليڊي اهو رواج ڏسي ڏاڍي خوش ٿي ۽ چيائين هي ته ونڊرفل (عجب) ڪارنامو آهي، جو بيوهه ۽ سندس ٻچن کي مستقبل جو ڪو خوف خطرو ڪونهي. ائين اسان جي طلاق جي رواج ۽ طريقي کي به هڪ يورپي خاتون عجب جهڙو، سليس، سؤلو ۽ شانائتو سڏيو. چي: ”بس رڳو زبان سان مڙس چوي طلاق، ته طلاق ٿي وئي. واه واه! اسان وٽ ته الزام هڻن، غير مڙدن سان اگهاڙا فوٽا ڪڍائجن پوءِ به ڪورٽ جي ڪٽهڙي ۾ الزام تراشيون ڪري طلاق وٺجي. ڏاڍو اذيتناڪ ۽ بيعزتي وارو دستور آهي!“
اسان جون ’عورت آزاد‘ واريون مايون وري اهڙي آسان، سٺي ۽عزت ڀرئي دستور تي جلهه ڪن ۽ هاءِ گهوڙا ڪن. اصل ڳالهه آهي طلاق کان پوءِ خرچ پکو ۽ حرجاڻو ڏيڻ. انهيءَ اصل مسئلي جي ڪو نشاندهي نٿو ڪري. جنهن لاءِ تحريڪ هلائي قانونسازي ڪرڻ کپي. پر قانونسازي به تمام نازڪ مسئلو آهي. قانون سازيءَ سان ڪو مسئلو حل نٿو ٿئي بلڪه اڻ ڏٺا اڻ ڳڻيا ۽ ڀوائتا نوان مسئلا ڪَر کڻي ٿا بيهن. ڏسو جيڪڏهن حرجاڻو ۽ ماهوار وظيفو گهڻو هجي ته پوءِ زائفون ڪوڙيون شاديون ڪري طلاق وٺي دولتمند بنجي وينديون يا ته مڙس کي اهڙي مصيبت کان بچڻ خاطر، طلاق ڏيڻ بجاءِ يا ته زال تي ڪوڙيون تهمتون هڻڻيون پونديون يا ماڳهين کيس زهر ڏئي مارڻو پوندو ۽ اهڙا ڪيئي واقعا يورپ ۽ آمريڪا ۾ روزانو پيا ٿين.
قانون اهڙي لازوال چيز آهي جا هر وقت ۾، هر دؤر ۾، هر ماحول ۾ ۽ هر حالت ۾ ٺهڪي اچي. اهو ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. جسٽس بشير قاضيءَ کي سرڪار طرفان وظيفو ڏئي قانون سازيءَ جي تربيت وٺڻ لاءِ لنڊن موڪليو ويو. قاضي صاحب ٿو ڳالهه ڪري ته هڪ ڏينهن کيس حڪومت برطانيه وٽان ليٽر مليو ته فلاڻي معاملي تي قانون ٺاهڻو آهي. قاضي صاحب سخت پريشان ٿي ويو. بيچينيءَ جا ٻه ٽي ڏينهن گذاري شام جو پنهنجي استاد وٽ ويو. ان سندس پريشاني تاڙي کانئس سبب پڇيو ته قاضي صاحب کيس معاملي بابت ٻڌايو. استاد کلي چيس ته ”مسٽر قاضي انهيءَ ليٽر کي ميز جي خاني ۾ بند ڪري چار پنج مهينا وساري ڇڏ ۽ درميان ۾ جيڪي ويچار اچنئي سي لکندو نوٽ ڪندو وڃ، پوءِ ڏسي وٺبو ته اهو قانون ٺهڻ جهڙو آهي به يا نه!“ اها ڳالهه قاضي صاحب مون کي پاڻ ٻڌائي.
قانون سازيءَ ۾ ڪا وٺ پڪڙ ۽ تڪڙ نه ٿيندي آهي. ٻئي پاسي گورنمينٽ آف پاڪستان جي هڪ رٽائرڊ لا ڊپارٽمينٽ جي جوائنٽ سيڪريٽري فخراَ مون سان اها ڳالهه ڪئي ته قائد اعظم جو حڪم آيو ته جلديءَ ۾ پاڪستان لاءِ عارضي آئين جو مسودو ٺاهي ڏئي. هو ان ڏينهن ئي لاهور کان ڪراچي روانو ٿيو ۽ رات وچ ۾ هن کي مسودو ٺاهڻو هو. ريل گاڏيءَ ۾ ويهڻ جي سوڙهه هئي سو هن صاحب چيو ته هن فرسٽ ڪلاس جي غسلخاني ۾ ڪموڊ مٿان ويهي صبح تائين مسودو ٺاهي ورتو. ڪموڊ مٿان ويهي ٺاهيل آئيني مسودي جو جيڪو حشر ٿيو سو پاڪستان جي پنجاهه سالن جي تاريخ ۾ اسان پاڻ ڏٺو ته ڪيئن قائد اعظم مان جند ڇڏائي ويئي، ڪيئن لياقت علي خان کي ٺڪاڻي لڳايو ويو. ڪيئن وزير اعظم کي ڊسمس ڪيو ويو، ڪيئن مولوي تميز الدين ۽ آئين ساز اسيمبلي کي ختم ڪيو ويو، ڪيئن گورنر جنرل کي گرفتار ڪري هڪ فوجي جنرل کي گورنر جنرل ۽ پريزيڊنٽ ٺاهيو ويو ۽ الائي ڇا ڇا ٿيو ۽ اڃا ٿئي پيو.
سو قانون سازي جون هنبوڇيون هڻڻ ته راشي ۽ زانيءَ کي ڦاهي چاڙهيو وغيره مان ڪجهه ڪونه ٿيندو. ڦاسين ۽ ڦٽڪن سان ڪجهه ڪو نه ٿيندو، فرينچ انقلاب ۾ به گلوٽين وغيره جو ۽ پاڪستان ۾ ڦٽڪن جو عمل ۽ اثر هر ڪنهن ڏٺو. اسين انهيءَ کي غلط سمجهون ٿا پر مولوي سڳورا چون ٿا ته ”هٿ ڪپڻ وغيره سان عدل ۽ انصاف قائم ٿي ويندو!“ عدل ۽ انصاف ته وڏي ڳالهه آهي. ان تي ڳالهائبو ته داس ڪئپيٽل، اسلام، ٻڌمت وغيره وغيره تي وڃي پئبو. اصل ڳالهه آهي معاشري جي تبديلي ۽ معاشي انقلاب جي. ان کانسواءِ عدل ۽ انصاف ته هڪ خواب خيال ئي رهندو.