4
ڀلا هن ۾ حيران ڪندڙ ڳالهه آهي ڪهڙي؟ ماڻهو حيران ان ڳالهه کان ٿئي ٿو جا سندس علم ۾ ناهي يا سندس ڄاڻ جي اڏام کان مٿڀرو آهي. ائين ته لکين ڪروڙين ڳالهيون آهن جي عام رواجي ماڻهوءَ جي علم ۽ ڄاڻ کان ٻاهرآهن. جڏهن ۽ جنهن مهل ڄاڻ اچي ٿي ان وقت ۽ ان گهڙي اها حيران ڪندڙ ڳالهه تمام رواجي لڳي ٿي ۽ چئجي ٿو ته اڙي هن ۾ ته ڪي ڪين هئو مان اجايو منجهيو هئس. مونکي ته ڪنهن ڳالهه تي حيراني نٿي ٿئي، ڇاڪاڻ ته مان ڄاڻان ٿو ته مان نٿو ڄاڻان. ها انهي ڳالهه تي حيران ٿيان ٿو ته پاڻ کي دانشور سمجهندڙ ۽ سڏائيندڙ حيران ڇو ٿا ٿين. يا ته دانشور ناهن (يقيناََ ناهن) يا ته منافق آهن. ڏسو نه. ناسٽراڊامس جي اڳڪٿين تي ڌيان ڏين ٿا. ان جي تصويري ڦيٿ (فلمي ڪئسٽ) گهرائي شوق سان ڏسن ٿا. سندس لفظ لفظ تي ڌيان ڏين ٿا ۽ ان موضوع تي بحث مباحثا ڪن ٿا. هن جون ڀُلون چُڪون به معاف ڪن ٿا. مثال طور هن هٽلر بجاءِ هسٽر لکيو آ، ته به هن کي واڌو مارڪون ڏئي، واهه واهه ڪن ٿا. هن چار سئو سال اڳ فرينچ انقلاب، نيپولن بونا پارٽ ۽ ان جو هڪ ننڍي ٻيٽ ايلبا ۾ قيد ٿيڻ ۽ اتان ڀڄي نڪرڻ جي به اڳڪٿي ڪئي آهي. روسي انقلاب، خميني جو پئرس مان انقلاب آڻڻ ۽ شاهه ايران جو تخت ڇڏي دستبردار ٿي وڃڻ، پهرين ۽ ٻي جنگ عظيم بلڪه 1999ع ۾ ٽين جنگ عظيم بابت به اڳڪٿيون ڪيون آهن، جن بابت دنيا جا وڏا ڏاها، ماهر ۽ سياستدان مٿاجوڙ ڪري ويچار ڪري رهيا آهن.
ناسٽراڊامس هڪڙو معمولي يهودي جوان هو جو هڪ عيسائي پادري کان دعا وٺي، ڪئٿولڪ فرقي جو عيسائي ٿي ويو. هن تي ڪشف ٿيندو هو ۽ هو جيڪي ڪجهه جهلڪيون ڏسندو هو سي پنهنجي مخصوص انداز سان لکندو ويندو هو، رسول بخش پليجي جي ڳالهه ناسٽراڊامس جي اڳڪٿين تي سورنهن آنا ٺهي ٿي اچي ته ”انساني ذهن ۽ دماغ ۾ بيحساب لڪل قوتون آهن جنهن وسيلي هو حيرت انگيز ڪارناما ڪري سگهي ٿو.“ ماڻهوءَ جو ذهن جڏهن سڀ ڳڙکيون بند ڪري رڳو هڪ ڳڙکي کولي پنهنجيون سڀ صلاحيتون فقط ان ڳڙکي تي مرڪوز ٿو ڪري ته کيس اهو ڪجهه نظر ٿو اچي جو، عام ماڻهو کي نظر نٿو اچي.
هوڪو حقيقت جو ٻوڙو ٿي ٻڌيج،
انڌو ٿي پسيج، مشاهدو محبوب جو.
(شاهه)
محمد علي صديقي صاحب جي ڳالهه ڪندي ناسٽراڊامس ور چڙهي ويو. ناسٽراڊامس ته معمولي ماڻهو هو ته به پڙهيل لکيل دانشور سڏائيندڙ ماڻهو سندس ڳالهين کي وزن ڏين ٿا. محمد علي صاحب ته هڪ خدار سيده بزرگ، عبادتگذار ۽ مجذوب آهي. شيخ اياز صاحب هڪ ڏينهن حيرانگيءَ مان مونکان سوال ڪيو ته ”جمال! هيءَ ڪهڙي ماجرا آهي جو هي ماڻهو ماضي توڻي مستقبل مان گهمي ٿا اچن.“ مون چيو ته ”شيخ صاحب توهان مونکان وڌيڪ ڄاڻو، پڙهيل ۽ فلسفي آهيو. مان توهانکي ڇا ٿو ٻڌائي سگهان، البت ايترو سمجهيو آهيان ته ’وقت‘ جون بندشون ميساري ڇڏجن ته ماضي، حال ۽ مستقبل جي وچ ۾ ڪي به ويريون ڪين آهن. ڪئسيٽ ته اڳواٽ ڀري پئي آهي. ڪامپيوٽر جي پيٽ ۾ به مواد اڳواٽ پيو آهي ۽ پوءِ جنهن کي ڏسڻ يا هلائڻ جو گر اچي وڃي سو ڏسي وٺندو!“ اياز کي جواب وڻيو ۽ مشڪي ويٺو. هو کليل ذهن جو ماڻهو آهي ۽ گهٽين ۽ بند دروازن اندر سڪڙجڻ وارو (static) ماڻهو ناهي.
هي موضوع تمام وسيع آهي. مان ايڏو ڄاڻو ته ڪونه آهيان پر دل چوي ٿي ته ڪجهه باهه ڪڍي وٺان. هي اڄوڪا زياده پڙهيل ماڻهو، پاڻ کي عقلمند سمجهندڙ، نه پڙهيل آهن نڪي دانشمند. چون اسانکي ٿا وهم پرست پر پاڻ ڪنهن وڏي وهم ۾ ڦاٿل آهن.
ڪوهه ٿو ڪاڳر ڪورئين ويٺو وڃائيمس
ڏور تــهائـيـن ڏس، اکـر جـئـائـيـن جـڙيــا.
(شاهه)
انگلينڊ جا اڪثر ماڻهو پروٽيسٽنٽ فرقي جا آهن جيڪي ڪيٿولڪ فرقي وارن جي مقابلي، روحانيت ڪرامت وغيره کي گهٽ مڃيندا آهن. لنڊن ۾ هڪ محل ۾ هڪ نوجوانن ۽ نوجواڻين جو ٽولو گفتگو ۾ محو هئو ۽ تمام رازداري سان پي ڳالهايائون. نيٺ انهن مان ڪنهن چئي ڏنو ته ڇا جو عصمتماب ڪنواري (virgin) ۽ ڇا جو الله جو پٽ. هوندو (نعوذبالله) ناجائز ٻار، توبه! هي عيسائي ٿا حضرت عيسيٰ عليه السلام لاءِ ائين چون، ڀائي پوءِ ڏيو عيسائيت تان استعيفا، منافقي ڇو؟ علم نه هجي، ڄاڻ نه پوي ته چپ رهجي. حيرت جو مقام ته علم جو چوٽ آهي ۽ پڻ ترقي ۽ وڌيڪ ڄاڻ جو هڪ اهم ڏاڪو. گهڻا سال ٿيا ته هڪ ميڊيڪل جنرل(ڊاڪٽري مخزن) ۾ پڙهيم ته هڪ مڙد کي پٽ ڄائو! حيرت ۾ اچي تفصيل پڙهيم ته سمجهايل هو ته اهو ٻار در اصل ان مڙد جو جاڙو ڀاءُ هو جو سندس ڪک ۾ ڪيترا سال پيو هو، جڏهن ڊاڪٽر آپريشن ڪري، اهو ڳوڙهو ڪڍيو ته خبر پئي ته مئل ٻار هو جو سندس جسم سان جڙيل رهيو. هُو عيسائي جوان ائين به چئي سگهيا ٿي ته ممڪن آهي ته حضرت عيسيٰ عليه السلام بيبي سڳوري جو جاڙو ڀاءُ هجي. گمان هميشه چڱو رکجي. پر ڇا ڪجي”گندو ٻار گندا خيال“ Bad boy bad thoughts.
بهرحال، قرآن الحڪيم ۾ ان لاءِ ڏاڍي سهڻي سمجهاڻي تمام سادن ۽ سهڻن لفظن ۾ ڏنل آهي ته ”اهو اسان لاءِ آسان آهي“ اڄ ڏسون ٿا ته رڍون، بغير نر جي ميلاپ جي ڦر پيون ڄڻين. ٿي وئي نه ڳالهه آسان! ان عمل کي ”ڪلوننگ“ ٿا چون. اهو لفظ ڪاليج ۾ علم حياتيات پڙهندي مون به پڙهيو هو پر سمجهه ۾ نه آيو. ڪيميسٽري (ڪيميا) جي پروفيسر کان پڇيم. ان به چيو ڇڏي ڏي ان کي، اهو امتحال جو سوال ڪونه آهي! پر منهنجي ذهن ۾ آهي ڪيڙو سو هورا کورا ڪا نه ويم. نيـٺ پنهنجي سمجهه آهر ايترو سمجهيم ته مختلف ڌاتوئن جي بنيادي ذرن (Elements) کي ملائي گڙٻڙ گهوٽالو ڪري نئون ڌاتو ٺاهي سگهجي ٿو. پوءِ ڌيان ڏنم انهن ماڻهن تي جي سون ٺاهڻ، جنهن کي هو ”ڪيميا“ چوندا هئا، جي خفت ۾ ايڏو مبتلا هئا جو پنهنجيون ملڪيتون اڏائي، دف ڪري، ڪنگال ٿي ويهي رهيا. پوءِ به خفت نه وين. چي هيئن ڪيون ها ته سون ٺهي پوي ها. ڪيميا جي انهي عمل کي ڪلوننگ سمجهي پنهنجي ننڍڙي عقل کي مطمئن ڪري ويهي رهيس.
علامه عنايت الله خان المشرقيءَ جو مان پنهنجي پهرين ڪتاب ۾ ذڪر ڪري چڪو آهيان ته هن 1945ع جي تقرير ۾ دنيا جي سائنسدانن کي دعوت ڏني ته انساني حياتي جيوڙن تي کوج ڪري اهڙي انسان جي تخليق تي ڌيان ڏين جو بغير ڪنهن سواريءَ جي پاڻمرادو دنيا مان لڏي هڪڙي سياري کان ٻئي سياري تائين سفر ڪري سگهي! اڄڪلهه سائنسدان هڪ مادي رڍ جي ماده توليد ۾ گڙٻڙ ڪري کيس ڍُڪو ڪيو جنهن وري هڪ مادي رڍ کي جنم ڏنو جنهن کي هڪ ڦرڄائو آهي، جڏهن ماڻهو (سائنسدان) ائين ڪري سگهن ٿا ته الله تبارڪ تعاليٰ جو فاطر السماوات والارض آهي. انهي لاءِ ته اها ڳالهه تمام آسان آهي. اهڙي طرح حضرت عيسيٰ عليه السلام جي پئدائش ته سائنسي طرح ثابت ٿي وئي.
اسان پنهنجي بيعقلي ۽ ڪم عقليءَ کي، عقلمندي سمجهندا آهيون، ڀلا ماپو ۽ ماڻ ئي هجي’بي عقلي ۽ ڪم عقلي‘ ته ان سان عقلمنديءَ جو توراڻو ڪيئن تُرندو. مواد (data) ئي ماپ ماڻ موجب نه هوندو (اڻپورو هوندو) ته نتيجو ڪيئن صحيح نڪرندو؟
ننڍي هوندي، ننڍي هوندي ڇو، ڪاليج ۾ پڙهندڙ جوان جماڻ هئس ته هڪ ملا جو ڪتاب پڙهيم جنهن ۾ قيامت جي متعلق حديثن جي حوالن سان ڪي نشانيون بيان ٿيل هيون. هڪ حديث شريف هئي ته ”قيامت اچڻ کان اڳ جانور ڳالهائيندا.“ کل اچي ويم. کل پنهنجي ڪم عقلي يا ڪم علمي تي ڪانه آيم. عقل جي بک ته ڪنهن کي آهي ئي ڪانه. باقي رهيو ’علم‘ سو اڻڄاڻ ۽ بي علم لاءِ ڪا وٿ ئي ناهي. اڻڄاڻ وٽ رائيءَ برابر جو علم آهي، ان کي هو هِماليه کان به اونچو ٿو سمجهي. عام چوڻي آهي ته ’ڪوئي کي آئي هريڙ هٿ ته پنساري بڻجي ويٺو.‘ اسان ٿوري علم وارا به آهيون ڪوئي جهڙا پنساري، پارسي ۾ چوندا آهن ته ”نيم حڪيم خطره جان، نيم عالم خطره ايمان“ مون به پنهنجي هماليه جيڏي علم سان سمجهيو ته جانور جو ڳالهائڻ ناممڪن آهي، تنهن ڪري ملا جنهن اها ڳالهه لکي آهي، سو ڪم عقل ۽ جاهل آهي ۽ حديث شريف جا لکي وئي آهي سا ضعيف آهي. يا مورڳو آهي ئي ڪانه!
هيءُ ته ٿي الٽي گنگا وهائڻ. تر واري بنيادي ڳالهه کي ڪوڙو سمجهي، چوٽ واري ڳالهه (حديث شريف) کي مسترد ڪرڻ ڪهڙي اصول يا سائنسي سوچ هيٺ صحيح چئي سگهبي. اهو طريقو سائنسي اصول موجب چئبو آهي.reductio ad absurdum سولي سنڌي ۾ چئجي ’غلط نچوڙ‘ جو اصول، پر اهو شروع چوٽ کان ڪبو آهي ۽ مليل مواد (data) کي سچ تسليم ڪري پوءِ اڳتي وڌبو آهي ۽ نتيجو ڪڍبو آهي ته جيڪڏهن اهو سچ، سچ ناهي ته نتيجي جي آڌار تي رڳو گڙٻڙ نظر ايندي. مثال طور: جاميٽري جي اصول موجب ليڪ ٺهيل آهي ٻڙين جي. وري ’ٻُڙي‘ اها آهي جنهن کي نه آهي ڊيگهه نه ويڪر، بس هڪ خيالي نشان آهي. جيڪڏهن ڳالهه کي هيـٺان کان کڻي ٻڙي کي بڻياد بڻائبو ته پوءِ نتيجو اهو نڪرندو ته ڇاڪاڻ ته ٻڙي کي ڊيگهه ويڪر آهي ئي ڪانه ۽ اها محض هڪ خيالي نقطو آهي ته پوءِ چئبو ته ليڪ کي به نڪو ڊيگهه ويڪر آهي، نه ڪو وجود. اتفاق سان هيءُ هڪ نهايت باريڪ فلسفياڻو ۽ صوفياڻو نقطو آهي ته هڪ لاوجودي خيالي چيز مان هڪ ڊگهي، انگڙ ونگڙ، گول، چورس يا مستطيل وجودي چيز ڪيئن ٺهي پئي؟ اسانجو مقصد انهي ڳوڙهي مٿاٽوڙ فلسفي ۾ وڃڻ جو ڪونهي ڇو ته ان لاءِ جدا ڪتاب، جدا تحقيق، تفتيش ۽ فقيراڻي جاکوڙ کپي جنهن لاءِ گوتم ٻڌ جهڙي اعليٰ انسان سڄي حياتي ارپي ڇڏي ۽ نيٺ وڃي نرواڻ حاصل ٿيس. نرواڻ به محض هڪ ڪيفيت آهي. نفي جي، لاوجودي جي پنهنجي اصل ڏي موٽڻ جي، يا وصال جي. ڏسو نه، پاڻ کي روڪيندي اهو ڪجهه لکي ويس، جنهن کان پاڻ کي روڪڻ ٿي چاهيم. سچل سائين، سچ چيو ته ”مان نٿو چوان، ڪوئي چوي پيو ته چئه.“
سو پنهنجي خود ساخته هماليه جيڏي علم جي زور تي مان کلي ويٺس ته جانور وري ڪيئن ڳالهائيندا؟ ان ڪري نه رڳو ملا ڪوڙو آهي بلڪه حديث شريف به ضعيف آهي. هاڻي اهو حق مون کي ڪنهن ڏنو ته هيڏي ساري فتويٰ ڏئي ڇڏيان. ظاهر آهي ته اهو اختيار مون کي منهنجي ڪم علمي ۽ بيوقوفي ڏنو. نه ته، اصول اهو آهي ته مڃجي ته مان نٿو ڄاڻان. هر چيز ممڪن آهي. قرآني اصول آهي ته انسان نٿو ڄاڻي، بيخبر آهي ۽ ڄاڻ صرف الله تبارڪ تعاليٰ وٽ آهي. ٻيو ڪير به جيڪڏهن علم ۽ خبر جي دعويٰ ڪري ٿو ته ان ۾ ڄاڻ ۽ اڻڄاڻائي جو ڪجهه نه ڪجهه عنصر اچي وڃي ٿو. رسول الله صلي الله عليه وسلم کان ڪو اهڙو سوال پڇبو هو ته بنا هٻڪ جي فرمائيندا هئا ته ”مان نٿو ڄاڻان، الله ٿو ڄاڻي“ جيڪڏهن سوال انساني معاشري ۽ سماجي اهميت جو هوندو هو ته فرمائيندا هئا ته ”مون کي وحي جو انتظار آهي. يعني جڏهن مون کي اهو علم وديعت ڪيو وڃي!“ هي ’اڻڄاڻائي‘ جو ايڏو وڏو اصول آهي جو ان سان تمام اڻانگا ڏکيا ۽ منجهيل سماجي توڙي راجنيتي جا مسئلا حل ٿي وڃن ٿا.
شري رامچندر جهڙو مها پرش ۽ اوتار جيڪو مسئلو حل نه ڪري سگهيو سو به حل ٿي ويو! شري رامچندر سيتا جهڙي ستيوان ديوي جو بنواس قبول ڪيو پر پرجا ۽ راڄنيتي جي منجهيل سُٽ کي سلجهائڻ بدران پاڻ به ڪشٽ ڪاٽيائين، سيتا ديوي به بيگناهه ڪشٽ ڪاٽيو ۽ اڻ ڄاول راجڪمار به گهرو ماحول ۽ پدري شفقت کان محروم رهيا. ڏوهه ڪنهن جو ڪونه هئو، پر سزا هر ڪنهن ڪاٽي.
ام المومنين بيبي عائشه صديقه رضي الله تعاليٰ عنها جو به ذري گهٽ ساڳيو ئي معاملو هو. ڪن ملعونن هڪ رواجي اتفاقي واقعي کي بهانو بڻائي چوپچو شروع ڪئي. حضور صلي الله عليه وسلم تمام رنجيده ٿيا ۽ جڏهن کين مشورو ڏنو ويو ته هڪان هڪ فيصلو ڪري ڇڏين ته پاڻ خاموش رهيا ۽ فرمايائون ته ”مون کي وحي (الله جي طرفان حڪم) جو انتظار آهي!“ ڀلا معاملو ڪيڏو به گنڀير ۽ پيچيده آهي، راڄنيتي سماجي ۽ معاشرتي اصول ۽ ايندڙ نسلن لاءِ هڪ واضع ۽ چٽو لائحه عمل، اصول ۽ قاعدو ڏيڻو هو. نيٺ اهڙو فيصلو ٿيو جو ازل تائين ان جي نه اهميت گهٽبي نه ان ۾ ڦيرڦار ايندو.
سورة النور جو اکري ترجمو مولانا عبدالڪريم ٻير شريف واري جو ڏيان ٿو جو بنان تفسير جي چٽو آهي:
”شروع الله ٻاجهاري مهربان جي نالي سان“
”هي سورة آهي جا اسان نازل ڪئي آهي ۽ ان جا حڪم فرض ڪيا آهن ۽ اسان لاٿيون آهن ان ۾ آيتون چِٽيون ته جيئن توهان ياد ڪريو. ڪارو ۽ ڪاري، پوءِ هڻو انهن ٻنهي کي سئو لڪڻ، ۽ نه وٺي توهان کي ٻنهي تي نرمي الله جي دين ۾ جي توهان يقين رکو ٿا الله تي ... منع ٿيل آهي اها بدڪاري مومنن تي، ۽ جيڪي تهمت ڏين ٿا پاڪدامن عورتن کي پوءِ نٿا پيش ڪن چار شاهد ته هڻو انهن کي اسي لڪڻ، ۽ نه قبول ڪريو انهن جي شاهدي ڪڏهن به، ۽ اهي ئي ڏوهدار آهن مگر جن توبه ڪئي انهيءَ کان پوءِ پاڻ سڌاريائون ته الله بخشڻهار مهربان آهي، ۽ جيڪي تهمت ڏين ٿا پنهنجين زالن کي، ۽ ناهن انهن تي شاهد پاڻ کانسواءِ ، ته شاهدي اهڙي هڪ جي چار ڀيرا شاهدي ڏيڻ آهي الله جي قسم سان ته اهو پاڻ سچو آهي ۽ پنجين اها ته الله جي لعنت پوي مٿس جيڪڏهن آهي ڪوڙ ڳالهائيندڙن مان، ۽ ٽاريندي عورت کان سزا کي سندس شاهدي ڏيڻ چار ڀيرا الله جي قسم سان ته اهو مرد ڪوڙو آهي، ۽ پنجين اها ته الله جو ڏمر هجي مٿس جيڪڏهن اهو مرد سچ ڳالهائيندڙ آهي ... توهان جڏهن ٻڌو هو ان کي ڇو نه گمان ڪيو هو مومنن ۽ مومنياڻين پنهنجي دلين ۾ چڱو ۽ چون ٿا هي ڪوڙ آهي، پڌرو ڇو نه آندائون ان تي چار شاهد، پوءِ جڏهن نه آندائون شاهد ته اهي ئي الله وٽ ڪوڙا آهن...۽ جيڪڏهن نه هجي ها الله جي مهرباني توهان تي ته پهچي ها توهانکي عذاب وڏو جڏهن توهان هلائڻ لڳا ان کي پنهنجي زبانن سان ۽ چئو پيا پنهنجي واتن سان جنهن جي نه هئي توهانکي حقيقت ۽ سمجهيو پيا ان کي هلڪو (معمولي) ۽ اهو آهي الله وٽ وڏو. ڇو نه جڏهن ٻڌو هو توهان انکي چيو توهان ناهي لائق اسان کي جو گفتگو ڪريون ان ۾ پاڪ آهي تنهنجي ذات، هي آهي بهتان وڏو. سيکت ڏئي ٿو توهان کي الله متان وري ڪريو اهڙو ڪم جيڪڏهن آهيو اوهين ايمان وارا. چاهين ٿا جيڪي ته پکڙجي بيحيائي تن لاءِ آهي عذاب دردناڪ دنيا ۽ آخرت ۾ ۽ الله ڄاڻي ٿو، توهان نٿا ڄاڻو.
هي قرآني احڪام ايڏا واضح، چٽا، آفاقي ۽ جامع آهن جو ان تي ڪنهن ٽيڪا ٽپڻي جي ضرورت ڪانه آهي پر ڪي ماڻهو ايڏا ڪند فهم ۽ ڪند ذهن (مڏا ۽ جڏا، عقل جا انڌا) آهن جو بقول استاد محمد ابراهيم جويو صاحب جي، وضاحتون ضروري آهن. هڪ ته مان اٿنديئي اختلافي جسارت ڪري ويٺو آهيان ته شري رامچندر اهو مسئلو حل نه ڪري سگهيو. ”حل نه ڪري سگهيو“ جو مطلب اهو ناهي ته وٽس حل ڪونه هئو. شري رامچندر، شري ڪرشن کان به اڳ جو لڳ ڀڳ اٺ سئو سال قبل مسيح جي دور جو هو. ان کان پوءِ ڪيئي جليل القدر نبي سڳورا ۽ اوتار آيا جن ان مسئلي کي نه ڇيڙيو ڇاڪاڻ ته سماج، معاشرو ۽ ماڻهو اڃا ابتدائي دور ۾ هئا ۽ سندن ذهن پختا نه هئا. انهي ڪري اهڙن جذباتي ۽ ڳوڙهن معاملن کي سردخاني (pending) ۾ رکڻ ئي بهترين حل آهي. حضور صلعم جن پنڌرهن سئو سال اڳ ظهور پذير ٿيا، آخري نبي هئا ۽ دين انسانيت جي امانت (mission) کي مڪمل ڪرڻ آيا. شري رامچندر دل تي پٿر رکي سيتا ماتا جهڙي ديوي کي محل ڇڏي وڃڻ کان نه روڪيو. اهو انهي ڪري ڪيو ويو ته جيئن پرجا ۾ ازخود غلطيءَ جو احساس ٿئي ۽ سندن ضمير کي جهٽڪو اچي ۽ هو پشيمان ٿي عام راءِ (public opinion) ٺاهين ته هڪ پاڪدامن عورت تي نه تهمت هڻجي، نه طعنو ڏجي.
سورة النور جي احڪامن تي ٽيڪا ٽپڻي جي مون کي نه سند آهي، نه اهليت پر ڇاڪاڻ ته مان پنجاهه سال قانوني پيشي سان وڪيل ۽ جج طور وابسته رهيو آهيان (مان پنجويهين مئي 1950ع ۾ هاءِ ڪورٽ جي وڪيل طور سند يافته آهيان) تنهن ڪري پنهنجا نجي خيال ۽ رايا اظهار ڪرڻ جو حق رکان ٿو.
(1) ڪنهن به ڏوهه گناهه يا غلط ڪاري کي روڪڻ جو بهترين ۽ اولين طريقو آهي سماجڪ نندا(social sanctions) ان ڪري سماجڪ نندا ۽ عام راءِ اڀارڻ کي تمام وڏي ۽ بنيادي اهميت آهي. منهنجي ناچيز خيال ۾ اهوئي وڏو سبب هو جو شري رامچندر جهڙي اعليٰ انسان به عوام ۾ اهو احساس ۽ جذبو پيدا ڪرڻ لاءِ پاڻ کي توڙي پنهنجي پريوار کي تمام ڏکي آزمائش جي ڪشٽ ۾ وڌو ۽ آخر ان ۾ ڪامياب به ٿيو جو سڄي پرجا پڇتاءُ ڪري پنهنجي غلطيءَ جو اعتراف ڪيو. سيتا ماتا ان پڇتاءُ ۽ ندامت جي احساس کي شديد بڻائڻ لاءِ پاڻ قربان ڪري دعا گهري زمين اندر الوپ ٿي وئي. وڏا ۽ عظيم انسان ائين مثال قائم ڪندا آهن جي دنيا تي اڻ مٽ اثرات ڇڏي ويندا آهن. اهڙا اڻمٽ اثرات ايمان جو جز ٿي ويندا آهن. ان ڪري اول ’ايمان‘ هر چڱي بري عمل لاءِ بنيادي شرط آهي.
سورة النور جي شروعات به ان بنيادي شرط سان شروع ٿي ٿئي ته هي سورة آهي جا اسان لاٿي آهي (آڪاش واڻي جيان) ۽ ان جا حڪم فرض ڪيا آهن ۽ اسان لاٿيون آهن ان ۾ آيتون چٽيون ته جيئن توهان ياد ڪريو. هتي احساس به ڏياريو ويو آهي ته حڪم به ڏنو ويو آهي. اهو توهان تي فرض آهي (جيڪو هر صورت مڃڻو آهي). غلط ماڻهن جي غلط خيال ۽ بڪواس کي سختي سان ٻنجو ڏنو ويو آهي.
(2) ڏوهه گناهه ۽ غلط ڪاري کي هٿي ڪانه ڏبي، چٽو چئي ڏبو ته بدڪاري کي نه سَٺو ويندو. اڄڪلهه انگريزي مان اڌارو محاورو ورتو اٿن ته اجازت نه ڏبي (shall not be permitted) ڄڻ اڳ اجازت هئي جا هاڻ بند ٿي ڪجي. اهو غلط آهي هر ٻولي جو پنهنجو مزاج آهي ۽ ان جا محاورا اکر به اکر استعمال نٿا ڪري سگهجن جيئن اڄ چون ٿا ته پوليس ۾ به ’ڪاريون رڍون‘ آهن. رڍ جو ڪارو هجڻ يا ڌڻ ۾ ڪارين رڍن جو هجڻ، اسان جي ٻولي ۾ ڪا خاص معنيٰ نٿو رکي، اسان وٽ ’ڪني آڱر‘ جو اصطلاح آهي ان ڪري چوڻ کپي ته پوليس ۾ به ڪنيون آڱريون آهن ٻيو به انگريزي جو هڪ اصطلاح آهي (network) ان جو به اسان مضحڪه خيز استعمال ٿا ڪيون ته رستن جو ڄار وڇايو ويندو. اسان وٽ ڄار وڇائڻ جو مفهوم آهي ڦاسائڻ يا ڪوڙڪيءَ ۾ آڻڻ. جي هروڀرو انگريزي جو اصطلاح کڻڻو به آهي ته پوءِ چوڻ گهرجي ته ملڪ ۾ رستا ڄار جيان ڦهلائي ڇڏبا. اهو به دل کي وڻي ڪونه ٿو. بهتر محاورو ٺاهي سگهجي ٿو. مثلاََ چارن ۽ چيلن کي روڊ رستا بڻائي ڇڏينداسون.
(3) بدڪار کي بدڪار چيو ويندو ۽ چئبو. ان تي ڪک نه رکبا. چور کي چور نه چئبو ته چوريءَ جو مان وڌي ويندو جيئن اڄڪلهه رشوتي ڪاموري کي ڪو به علي الاعلان رشوتي نٿو چوي. نتيجو اهو ٿو نڪري ته چور به مانَ وارو ٿيو وڃي ۽ رشوتي ڪامورو به عزتدار ٿو رهي. اهي سڀ ڪارا، ڪميڻا ۽ ملعون آهن ۽ انهن لاءِ ائين چوڻ کپي، نه ته سڄي معاشري جو منهن ڪارو ٿي ويندو، جيئن ٿي ويو آهي.
سورة النور الاهي حڪم آهي جنهن ۾ بدڪار کي بدڪار چيو ويو آهي. مولانا عبدالڪريم صاحب ته مروج اصطلاح ’ڪارو ۽ ڪاري‘ استعمال ڪيو آهي. جو بلڪل صحيح آهي ڇو ته تفريق ناهي ڪرڻي، ڀلي راجا هجي يا راجڪماري، راڻي هجي يا راجڪماري اهو ڪارو آهي يا ڪاري آهي جيئن ڪو عام هاري يا هارياڻي هجي اهو ٺپو بنا تفريق جي هر شخص کي لڳندو، رعايت ڪانه ٿيندي غريب ۽ امير جي عزت ۾ ڪو فرق نه آهي ۽ نه ايندو پر مان هوند ڪاروڪاري بجاءِ زاني ۽ زانيه لفظ استعمال ڪيان ها.
(4) وڏو سوال جنهن وڏو مونجهارو پيدا ڪيو سو اهو آهي ته اهڙي وڏي تهمت هڻڻ لاءِ شرط شروط ڪهڙا هجن. تمام سخت شرط جهڙوڪر مڪمل بندش وڌي وئي، تهمت هڻڻ تي. فرمايو ويو ته جيڪي تهمت ڏين ٿا پاڪدامن عورتن کي پوءِ نٿا آڻين چار شاهد ته (الف) هڻو انهن کي اسي لڪڻ (ڦٽڪا) ۽ (ب) نه قبول ڪيو انهن جي شاهدي ڪڏهن به (ت) جي نه آندائون چار شاهد ته اهي پاڻ ڪوڙا آهن (ٽ) آهي انهن لاءِ عذاب دردناڪ دنيا ۽ آخرت ۾(5) محض شڪ ته بنهه ناڪافي آهي پر اکين ڏٺي پنهنجي شاهدي پنهنجي زال متعلق به ناڪافي آهي جيسين چار شاهد اکين ڏٺا نه آڻي.
هڪ فتوا (ruling) حضور صلعم جن جي ڏنل آهي. هلال بن اميه رسول الله صلعم وٽ آيو. حاضر ٿيو ۽ فرياد ڪيائين ته يا رسول الله شرق بن سهماس منهنجي زال تي سوار آهي. حضور جن فرمايو ”وڃ! چار گواهه وٺي اچ يا پنهنجي پٺيءَ تي اسي ڦٽڪا کاءُ.“ تڏهن هلال بن اميه شڪايت ڪئي ته يا رسول الله جڏهن ڪو مڙس پنهنجي زال تي ڪنهن کي سوار ڏسندو ته ڇا وڃي شاهد ڳولهيندو؟ حضور صلعم جن وري به فرمايو ته ”وڃ! چار گواهه وٺي اچ يا پٺيءَ تي اسي ڦٽڪا کاءُ.“
هلال بن اميه جي پٺيءَ کي ڦٽڪن کان بچائڻ لاءِ سورة النور جون آيتون نمبر 4 کان 6 موجب کيس قسم کڻي جند ڇڏائڻي پئي ته جي هو ڪوڙن مان هجي ته مٿس الله جي لعنت هجي.
ڏسو قتل ڪرڻ ته پري ٿيو رڳو تهمت رکڻ ۽ بنان گواهيءَ جي فرياد ڪرڻ به ڳچيءَ ۾ پئجي وڃي ٿو. اسي ڦٽڪا به کائي ۽ زال تي بديءَ جي تهمت رکڻ سبب لعن جي اصول تحت زال به گنوائي. جيڪڏهن مڙس تهمت واپس وٺي ته به سورة النور جي آيت نمبر 4 هيٺ سزا کائيندو، جنهن ۾ فرمايل آهي ته ”جي ماڻهو پاڪدامن عورت تي الزام هڻن ٿا ۽ چار گواهه نٿا آڻين ته ان کي اسي ڦٽڪا هڻو ۽ ان جي گواهي ڪڏهن به قبول نه ڪيو ۽ اهڙا ماڻهو (شريعت اسلامي جي) اطاعت کان خارج آهن. (يعني سڄي عمر خوار ۽ ڀت ڀاڄيءَ کان خارج هوندا) جي تهمت واپس نه ورتائين ۽ پنهنجي سچائيءَ جو قسم کنيائين ته ڦٽڪن کان ته بچي سگهندو پر زال کي لعن موجب طلاق حاصل ٿي ويندي.“
عورت کي ڀوڳنا(ڪشٽ) ۾ وجهڻ بجاءِ ثابتيءَ جو سمورو بار (onus) تهمت رکندڙ تي وڌو ويو ۽ سزا به عورت بجاءِ ان کي ملندي. تهمت ته پري جي ڳالهه آهي سورة النور ۾ ته گمان ڪرڻ وارن کي به ڪوڙو چيو ويو ۽ فهمائش ڪئي وئي ته اوهان افواهه تي ڇو ڪن ڏنو ۽ ڇو نه گمان ڪيو چڱو، چئو ها ته هي ته پڌرو ڪوڙ آهي!
چار اکين ڏٺا گواهه پيش ڪرڻ ذري گهٽ ناممڪن آهي، جيڪي اکين سان سرائي سرميداڻي ۾ ڏسن، تنهن ڪري قانوني طرح سزا نٿي ڏئي سگهجي، چشم پوشي ۽ ستر پوشي بهتر آهي. ان سان ڪٽنب به قائم رهندو ۽ بيحيائي به نه ڦهلبي. ڪيترا چوندا ته ”ائين ڪرڻ ناممڪن آهي.“ـ نه! اسان جي هڪ شريف النفس مرحوم ڪهاڻيڪار ائين ڪري ڏيکاريو. سندس عزت ۽ ڪٽنب صحيح سلامت آهي. لک شابس هجيس.
(6) ڏوهيءَ کي سزا ڏيڻ ضروري آهي سزا جي اصول کي سڄي دنيا ۾ مڃوتي حاصل آهي. يورپ، آمريڪا، روس، چين، جپان، هندوستان، عرب، ايران هر ملڪ هر مذهب هر معاشري ۾ ان جي افاديت کي قبوليو ويو آهي. هي جو انساني حقن جا نام نهاد پاسبان سزا ڏيڻ خلاف خاص ڪري ڦاسيءَ خلاف ٻوڪ ڦاڙي دانهون پيا ڪن، سي يا ته بيوقوفن جي جنت ۾ ٿا رهن يا زميني حقيقتن کان ناواقف آهن يا ته پاڻ سان سچا ناهن رڳو ڏيکاءُ پيا ڪن. سزا ۽ جزا جو اٽل قانون آهي دنيا جا سڀ معاشرا، ماڻهو ڏاها ۽ فيلسوف ان ڳالهه تي متفق آهن ته انسان ذات جي ترقي، خوشحالي ۽ امن امان جو بنياد صرف ٻه ڳالهيون آهن، آسرو ۽ ڊپ! فارسيءَ ۾ چون اميد ۽ بِيم انگريزيءَ ۾ چون هوپ ۽ فيئر (hope and fear) حڪومت جو، راڄنيتي جو، معاشري جو، مذهب جو، بلڪه اقتصاديات جو محور به اهي ٻه بنيادي اصول آهن. اهي ڪڍي ڇڏيو ته سڀ ڪجهه ڊانواڊول ٿي ويندو.
سِر نه ملندي سِر سان، سڄو ٽڪساٽ اچي ڌڙام ڪندو. ها البته سزا کي رحم سان نرم ڪرڻ گهرجي معاف ڪرڻ اڃا به افضل آهي. پر عفو ۽ رحم سان، خوف ۽ اميد ختم نٿا ٿين ۽ ٿيڻ به نه کپن. ڏسو ته ڪارو ۽ ڪاريءَ جا قتل رڳو انهي ڪري ٿا ٿين جو ڦاسيءَ جو ڊپ نه آهي. ڪارو ۽ ڪاريءَ کي مارڻ وارا جو مڇن کي تاءُ ڏئي پاڻ کي غيرتي مڙس ٿا سڏائن تن جو آهي، ڪارو منهن! نڪي غيرتي آهن، نڪو مڙس ماڻهو! وڏا ڪميڻا بيغيرت آهن جو پئسن ڪارڻ يا بدلي ۾ سڱ وٺڻ ڪارڻ يا پراڻي دشمني پاڙڻ خاطر پنهنجي نياڻين ۽ ننگن تي ڪوڙي تهمت هڻي پنهنجو سر بچائڻ خاطر پنهنجين معصوم مائرن، ڀينرن ۽ نياڻين جون بيعزتيون ڪرائين ٿا ۽ سندن اگهاڙا جسم، غير مرد ڊاڪٽرن کان چيرائن ٿا، جي سندن مخصوص عضون ۾ آڱريون وجهن ٿا. ٿُڪ هجي اهڙن ڪوڙن غيرتين تي! وڏا ڀاڙيا بزدل آهن جو سر بچاءُ ۾ اهڙا ڪڌا ڪم ڪن ٿا، انهي ۾ نڪي ڪا آهي سورهيائي نڪي ڪا غيرت انهن کي ته ٿڪون هڻجن، ڀونڊا ڏجن ۽ ڏاڙهيون ڪوڙائڻ کپن، اهڙن درندن کي ڏهه ڏهه دفعا ڦاسيءَ تي لٽڪايو وڃي ۽ سندن لاشن کي ڪتن حوالي ڪيو وڃي.
هي منهنجي ذاتي مشاهدي جون ڳالهيون آهن تنهن ڪري باهه ٿيو ويٺو آهيان، انهن انساني حقن وارن شهري بابوئن کي ڪهڙي خبر جيڪي رڳو ڪتابي علم تي پيا ڪڏن. مان شڪارپور ۾ جج هئس ته ڪن پُٽن گڏجي پنهنجي اڌيڙ عمر ماءُ کي ڪهي سندس سٿڻ لاهي ڇڏي. چيائون ”ڦاسي ته ائين ئي ڪانه ايندي، باقي دشمن جو ته داغ ڌوئون! اهڙن ماڻهن کي سوئر نه چئبو ته ٻيو ڇا چئبو؟ وري مان خيرپور ميرس ۾ جج هئس ته اخبارن ۾ آيو ته يورپ انگلينڊ، امريڪا ۾ ڦاسيءَ جي سزا ختم ڪئي پئي وڃي. ڪن ماڻهن سمجهيو ته ڦاسيءَ جي سزا ختم ٿي وئي. سکر جي ڪن ماڻهن، اڇي ڏاڙهي واري پيءُ کي سڏ ڪري، پاسيرو وٺي چيو ته ”ابا تون هونئن ئي مانا کائي مٿي چڙهيو آهين، ڦاسي ته ائين ئي ڪونه ايندي، سو توکي ڪهي دشمن تي ٿا ڪيس ڪيون!“ پوڙهي پيءُ گهڻو ئي ليلايو پر هنن کيس ڳڀا ڪري ٿاڻي تي وڃي رپورٽ ڪرائي ته فلاڻا فلاڻا اسان جي پيءُ کي قتل ڪري ويا. پوليس جي جاچ ۾ سڄي ڳالهه ظاهر ٿي پئي پر ڪيس جو الائي ڇا ٿيو؟ ڇاڪاڻ ته شاهد ته هئو ڪونه. اهڙا ڪيس ۽ ڪلور ٿين پوءِ به شهرت جا طالبو دانشور چون ته ”سزا ڏيڻ بند ڪجي ڇاڪاڻ ته اهو صرف حالات ۽ ماحول جو ڏوهه آهي نه ماڻهن جو!“ عجب منطق آهي، اهو ته جهنگل جو نظام ٿيو ٻيو ڇا.
قرآن الحڪيم سزا مقرر ڪئي پر شاهديءَ جا شرط تمام سخت ڪيا، اهڙا جو ثابت ڪرڻ ذري گهٽ ناممڪن هو. سزا به ڪهڙي؟ ”ڪارو توڙي ڪاري، ٻنهي کي سئو سئو لڪڻ هڻو!“ قرآن الحڪيم ۾ ڪٿي به قتل يا سنگساري جو ذڪر ڪونه آيو آهي پوءِ ڪير ٿيندا آهن هي سورهيه پيءَ، ڀائر، يا مڙس جي نياڻين، ڀينرن ۽ ونين کي ڪهاڙين مان ڪڍن ٿا، سو به رڳو محض شڪ تي! هي ظاهر ظهور قرآني حڪم جو ڪفر انڪار آهي. پوءِ ضروري آهي ته اهڙن ڪافر قاتلن کي ڦاهيءَ جي سزا ڏجي. سزا جي قانون ۾ اهڙي ترميم ڪرڻ ضروري ٿي پيو آهي ته جيئن نه ڪونڌر ڪسجن، نه نياڻيون.
ڪي ڪند ذهن ۽ ڪند فهم قبائلي رسمن جا قيدي گڏهه انهي ڳالهه جي مخالف ڪندا سو ڀلي پيا ڌوڙ پائين ۽ منهن مٿو پٽين. سندن جاهل ۽ دقيانوسي سوچ جي ڪري قرآني احڪامن کي رد ڪونه ڪبو. اهي پڙهيل ڳڙهيل جاهل، سورهيه پٽ ساماڻا آهن جي بي زبان نياڻين کي ڪهي، منٽ ۾ مجاهد ٿيڻ گهرن ٿا. هيءَ ڪني قبائلي رسم ڪني آڱر جيان وڍي ڀلي. ڪهڻ ۽ قتل ڪرڻ ته پري ٿيو، سورة النسا ۾ رڪو ع 3 آيت 16 کان نمبر 20 ۾ صاف فرمايو ويو ته ”اهي جي ڪن ٿيون توهان جون عورتون ته شاهد آڻيو انهن تي چار، پوءِ اهي جيڪڏهن شاهدي ڏين، پوءِ به جهليو انهن کي گهرن ۾، جيسين ٿئي سندن موت يا ڪري الله انهن لاءِ ٻيو رستو، بيشڪ الله آهي توبه قبول ڪندڙ مهربان!“ پوءِ اهي مٿي ڦريل قبائلي سردار ۽ ٻيا تيسمار خان ڪير ٿيندا آهن مذهب جا ٺيڪيدار بڻجن وارا. ڇا انهن چٽن قرآني حڪمن کي لغو ۽ بيغيرتي جا قاعدا سڏيندا؟
ڏسو! جيڪڏهن چار شاهد شاهدي ڏئي به وڃن ته به قتل ته ناهي ڪرڻو، محض سندن ڇڙواڳي بند ڪري گهرن ۾ ويهاري ڇڏڻو آهي. پوءِ اهو ڪيترو به عرصو هجي جيسين الله انهن لاءِ ٻيو ڪو رستو ڪڍي ڇاڪاڻ ته الله نهايت مهربان ۽ توبه قبول ڪندڙ آهي. ٻيو ڪو رستو ڪهڙو ٿي سگهي ٿو. سواءِ انهيءَ جي جو هوءَ توبهه تائب ٿي نيڪ عورت ٿي وڃي يا سندس ٻي شادي ٿي وڃي يا خود سندس مڙس کيس معاف ڪري. ساڻس شادي جو ٻنڌڻ قائم رکي. هن ۾ ڪهڙي خرابي يا بيغيرتي آهي. انسان خطاڪار آهي خطا هر ڪنهن کان ٿي سگهي ٿي الله معاف ڪندڙ توبهه قبول ڪندڙ ۽ ڏاڍو مهربان آهي، هو ٻيا ڪيئي رستا ڪڍي سگهي ٿو. باقي اهڙي عورت کي ڇيڪ ڇڏڻ به مناسب ناهي جو ان سان هوءَ لينگها لنگهي ويندي ۽ پڻ فحاشي ڦهلجندي ان ڪري مٿس ڪي بندشون ضروري آهن. شرعي مسئلن ۾ آيو آهي ته کين سزا طور پنهنجن بسترن کان الڳ رکو! بس اها آهي سزا جنهن کي سڌارڪ سزا (reformative) چئي سگهجي ٿو. باقي جهنگلپڻي ۽ جهنگلي عمل کي اسلامي عمل ۽ غيرت جو نالو ڏئي هٿ وٺي پاڻ کي جهنگلي ۽ ڪافر نه بڻايو.
شري رامچند جهڙي اعليٰ انسان به اهائي سڌارڪ سزا قبول ڪئي جا پنڌرهن سو سال ۽ پوءِ حضور صلعم جن مقرر ڪئي يا وحي رستي کين پهچائي وئي ته اهڙين زالن کي پنهنجن بسترن کان الڳ ڪيو. سيتا ماتا ته ازخود اها سزا اختيار ڪئي جو وڃي هڪ آشرم ۾ بسيرو ڪيائين جيتوڻيڪ شري رامچندر کيس ائين ڪرڻ کان منع ڪيو پر هن ستيءَ راجا پرجا جي ٻنڌڻ کي سمجهندي سماجڪ اخلاق ۽ ڪردار خاطر پنهنجو فرض نڀايو. وڏي ڳالهه ته شري رامچندر راڄ محل ۾ رهندي، پرجا جي ضمير کي جنجهوڙڻ خاطر پٽ تي سالن جا سال ڪکن تي ستو. هي تمام وڏيون ڳالهيون آهن جي تمام وڏا ماڻهو ۽ عظيم انسان، انسان ذات جي ڀلائي خاطر پاڻ مرادو ڪن ٿا.