5
ساڍي ڏهين بجي مهل رات جو جمال صديقي وٽس آيو ۽ اڱڻ تي بيهي اياز کي سَڏ ڪيائين، نشي ۾ ٽٻ هئو. اياز اٿي وٽس آيو جمال صديقي چيس ”اٿي هل مونسان، اهڙو حسن ۽ گهنگهروءَ جي جهنڪار ڏيکاريندو سانءِ جو دنيا جهان وساري ڇڏيندين!“ پاڻ ۾ ڏاڍا گهرا هئا پر اياز معذرت ڪيس ته هو ڪم ۾ مصروف هو. جمال ٻانهن کان جهلي چيس ته ”اياز تو جهڙو اهل دل ماڻهو هن وير ۽ ههڙي خنڪي واري موسم ۾ دنيائي ڪم جي ڳالهه ٿو ڪرين!“ اياز نه ويو ۽ هن کي اماڻي ڇڏيائين، جمال اڌ مني ڪلاڪ کانپوءِ موٽي آيو ۽ کيس رنگين محفل بابت ٻڌايائين. مان به اٿي جمال صديقيءَ سان مليس هو به ڏاڍو پيارو ماڻهو هو، کليل ڪتاب. جمال مونکي چيو ”ڏس، شاعر ٿيو آهي. شاعرانه ذوق ڏيکاري هان نه!“ جمال صديقي هليو ويو.
اياز آڌيءَ کان ٿورو اڳ اٿيو ۽ پنهنجي ڪار ڪڍي مونکي چيائين ”ويهه!“ مان ويهي رهيس گهر هلڻ بجاءِ، درياهه جو ڪپ وٺي، براج ٽپي، روهڙيءَ واري پاسي گاڏي بيهاري لٿو. مان به لٿس. ٻئي ڄڻا پسار ڪندا، براج طرف هلڻ لڳاسون. چانڊوڪي رات، درياهه شاهه جي هلڪين لهرن کي چانديءَ جهڙي چمڪ ڏئي رهي هئي. بئراج جي هڪ هڪ بتيءَ جو اولڙو درياهه ۾ ائين ٿي لڳو ڄڻ ڪيئي چنڊ درياهه جي هنج ۾ هيج مان پئي جهوميا. اهڙو سحرانگيز نظارو ڏسي مان هڪو ٻڪو ٿي بيهي رهيس ۽ اياز کي چيم ”اياز هي منظر ته ڏس!“
اياز چيو ”اهو منظر ۽ ڪجهه ٻيو، منهنجي شاعري جو راز آهي!“ مون کانئس ڪونه پڇيو ته اهو ”ٻيو ڪجهه“ ڇا آهي؟ جن اياز جو افسانو ”موٽي آءُ“ پڙهيو هوندو تن لاءِ اهو سمجهڻ ڏکيو ناهي. هلندي هلندي اوچتو اياز مونکان سوال ڪيو ته ”جمال الله کي مڃين ٿو؟“
مون چيو،”ڪڏهن ڪڏهن!“ جواب اهڙو وڻيس جو ڦري منهنجي اڳيان ٿي بيٺو. منهنجون ٻئي ٻانهون پنهنجن هٿن ۾ زور سان جهليائين ۽ چيائين ويري ٽروُ (very true) ان وقت جيڪا سندس اکين ۾ چمڪ ۽ گهرائي مون ڏٺي سا مون کي اڄ ستيتاليهن سالن کان پوءِ به ياد آهي. منجهس چٽو هڪ ڳجهه ڳولهائو mystic ۽ صوفيءَ جو تڙپندڙ روح، صحيح جواب جي تلاش ۾ هئو. ’ويري ٽرو‘ چئي، وضاحت ڪيائين ته واقعي ڪي گهڙيون (moments) ( اهڙيون آهن جو الله جي وجود کان انڪار ڪفر ٿو لڳي. ياد رهي ته هي سڄي گفتگو انگريزي ۾ ٿيندي هئي ۽ انگريزي ٻوليءَ ۾ اهڙن لفظن جو مفهوم ڏاڍو ڀرپور ٿو لڳي. انهن پندرهن ويهن منٽن جي عرصي اسان کي وهسڪيءَ کان وڌيڪ نشو ڏئي ڇڏيو. اڻ پيتل نشي ۾ ٽٻ، چپ ئي چپ، اچي اياز جي پراڻي سکر واري گهر پهتاسين.
تن ڏينهن ۾ ٽيليفون سرشتو هئو ئي ڪونه سو ڀاڀي زرينه کي مهمان جو اطلاع ئي ڪونه هو، نه وري اياز ئي اهو ضروري سمجهيو. اياز کي ڀاڀي زرينه جي سالم طبيعت ۽ سگهڙائپ تي مڪمل اعتماد هو. اياز مونکي مٿي کُڏ تي وٺي ويو. گهڙي دير ۾ سٺـو کاڌو ۽ هنڌ بسترا لڳي ويا. اياز مونکي پنهنجي لئبرري ڏيکاري. هزارين ڪتاب هئا. لڳو پي ته اياز سڀ پڙهيا هئا. هر هڪ ڪتاب جو موضوع ۽ اختصار ٻڌايائين پي. لڙي اڌ رات ٿي وئي سو مان سمهي پيس. حيرت لڳم جو جنهن وقت اک کلي ته ڏسان ته اياز کي نوٽبوڪ ۽ پينسل هٿ ۾ کُڏ تي کليل آسمان هيٺ پي اچ وڃ ڪيائين. ڪجهه لکيائين پي يا پڙهيائين پي. قريباََ چئين بجي صبوح جو ڀر واري کٽ تي سمهي پيو.
ساڍي ستين بجي ڌاري اچي اٿاريائونس. هڪدم اٿي. وهنجي سهنجي فل سوٽ پائي آيو. ناشتو گڏجي ڪيوسين. مونکي به جهڙوڪر اوجاڳو هو. چوندا آهن ته هنڌ تبديل ٿيڻ سان ننڊ نه ايندي آهي. هتي ته ماحول ئي انوکو هو. اياز چيو ”ڪورٽ هلندين؟“ چيم ”هائو!“ سندس ڪار ۾ چڙهي ڪورٽ جي وڪيل خانه (بار روم) ۾ آياسون جتي ڪجهه پراڻا دوست واقفڪار وڪيل سائين شمس الدين شاهه، سمندر خان پـٺاڻ ۽ جمال صديقي وغيره مليا. مان جلدئي موڪلائي ٽانگي ۾ چڙهي اسٽيشن پهتس ۽ ريل رستي ٽاڪ منجهند جو اچي لاڙڪاڻي پهتس. البت سڄي واٽ انهيءَ حيرت ۾ حيران هئس ته هن ماڻهوءَ (اياز) ۾ ايڏي قوت آهي جو سڄو ڏينهن ڪورٽن ۾ مٿاماري ڪري، اڌ رات تائين ڪيسن تي ڪم ڪري ۽ رات جو پڙهي ۽ لکي، ماڻهو آهي يا جنّّّ؟ پوءِ به اهڙي عجيب شخص لاءِ سندس ئي دوست چون ته ”رکو آهي، وڏائي اٿس، مهمان نواز ناهي. پورو هٿ به نٿو ڏئي!“ واهه ڙي واهه زمانا واهه! صبر پاڻ ۾ ڪونه، سمجهه پاڻ ۾ ڪانه. قوت برداشت پاڻ ۾ ڪونه، پوءِ به ڏوهه اياز جو.
منهنجي مرحوم دوست نور محمد سمي چواڻي “bad boy, bad thoughts” (ڪنو ٻار، ڪنا ويچار). ماڻهو پنهنجي جند ۾ اهڙو محو ٿي ٿا وڃن جو ٻئي جون چڱايون به برايون ٿيون نظر اچن. انهيءَ ڪري مان پنهنجن پراون کي چوندو آهيان ته پنهنجي جند کان آزاد ٿيو. پنهنجي معمولي مشڪلات، تڪليف يا مسئلي ۾ منجهي ماڻهو سيلفش (خود غرض) ٿيو پوي ۽ پوءِ سيلف پٽي (خود رحمي) ۽ سيلف رائيٽنيس (خود صحيح هجڻ) جي گناهن جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي ٿو وڃي. هي مون سوچيو انگريزي ۾ آهي ۽ لکيو سنڌي ۾ آهي تنهن ڪري ايترو اثرائتو نٿو لڳي. انگريزيءَ ۾ چئبو:
Selfishness entangles you in a cobweb of self pity and sin of self righteousness.
مون جڏهن شيخ اياز کي ٿوري وقت اندر وڪالت ۾ ايڏي ترقي ڪرڻ تي مبارڪ ڏني ته جيڪو جواب ڏنائين سوئي سندس شاعري، تصنيف ۽ ڪردار جو راز لڳم. چيائين ”جمال هي اهو ڌنڌو آهي جو ماڻهو، ٻين جي مصيبتن تي تڳي ٿو.“ چيائين ته we thrive on miseries of others اهو ايڏي ته ڪرب سان چيائين جو مون سوچيو ته هن ماڻهوءَ جي اندر ۾ ڪو الهه لوڪ درويش ويٺو آهي. اهڙو ماڻهو ڪيئن ڪنهنجو مندو گهرندو. هن سڄي عمر ٻين جي ڏکن ڏاکڙن ۽ غمن ۾ ڏکندي گذاري ۽ نيـٺ دل جو مرض وٺي ويٺو آهي. گوندر سان گذارڻ وڏي عبادت آهي. مستقبل جا خواب ڏسڻ ۽ ٻين کي ڏيکارڻ انقلابيت آهي. سچ چوڻ به تمام وڏي ڳالهه آهي، ڀلي ڪنهن کي نه وڻي. اياز ۾ اها جرئت آهي ۽ ڀرپور آهي.
هڪڙي ليکڪ صاحب تقرير ڪندي چيو ته ڊراما لکڻ سان شهرت ۽ عزت ملي ٿي. مونکي ته ماٺ لڳي وئي. ائين ته ”صابڻ سات سؤ سات“ کي به ٽي وي ذريعي وڏي شهرت ملي هئي. باقي سچ چوڻ وارن کي ڪٿي ٿي شهرت ملي، جيڪي سو سدائين آزار ۾. حضرت ابراهيم عليھ السلام کي باهه ۾ وڌو ويو. حضرت موسيٰ عليھ السلام کي ملڪ نيڪالي ڏني وئي. حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي صليب تي ڪوڪا هڻي ٽنگيو ويو. حضور عليھ الصلوات و السلام کي پٿر هڻي رتو رت ڪيو ويو. مارڪس ڀڄي اچي لنڊن ۾ پناهه ورتي. مائوزي تنگ لانگ مارچ ڪري وڃي پهاڙن ۾ پناهه ورتي. گانڌيءَ کي گولي هڻي ماريو ويو. اسانجا يار، اخبار يا ٽي وي تي پنهنجو نالو ڏسي ڦونڊ ۾ ٿا ڦاٽن. اياز چواڻي، ”اهي انقلابي نه، لابي جا شاعر آهن.“ جهڙي ماڻهن جي پسند ڏسندا ته انهن جي واهه واهه ڪارڻ اهڙو ڪجهه ئي لکندا ۽ چوندا. اهو ته ٿيو جلال چانڊئي جي ڪيسٽ. جلال به واهه جي شهرت ماڻي آهي. ائين ته پرو چانڊيو (ڌاڙيل) به ڏيهان ڏيهه مشهور هو. مونکي سواءِ چند ليکڪن جي ڪو اهڙو ڪونه سُجهي جو حق ڪارڻ تتل ٽانڊن ۾ هٿ وجهي، يا ڪاريءَ تي پير رکي يا سچي پچي ٻاٻري ڪنڊن تي هلي. اياز جي وک وک تي مخالفت ٿي، پراون توڙي پنهنجن پاران، پر هو اڏول ٿيو بيٺو رهيو ۽ اصل ڪونه مڙيو.
اياز ننڍي هوندي کان ئي منفرد ۽ يگانه طبيعت جو ماڻهو رهيو آهي. مون سندس ننڍپڻ ته ڪانه ڏٺي پر سال ـ 45،44 ،1943ع ۾ جڏهن هو الهڙ جوانيءَ ۾ هئو تڏهن مون کيس سنڌ مدرسي جي خيرپور هائوس ۾، روپ ولاس ۾ ۽ ايل ڊبليو هاسٽل (جناح ڪورٽس) ۾ ڏٺو. خاموش، تيز فهم ۽ مسڪراهٽ ڀريو. سنڌ مدرسه جي ميدان تي فوٽ بال مئچون پيون ٿين جن ۾ واجا صديق ۽ داد محمد بلوچ جهڙا آل انڊيا شهرت جا رانديگر هجن ته به اياز لڙي ٽپهري تائين پنهنجي ڪمري ۾ پٽ تي سنئون ليٽي پيو ڪتاب پڙهندو هو ۽ پوءِ نه تو ڏٺو نه مون ڏٺو. اڪيلو ئي اڪيلو گم ٿي ويندو هو ۽ رات جو نوين ڏهين بجي موٽي دوستن سان (جن ۾ مان شامل نه هئس) چرچا مذاق ڪري، ڪتاب پڙهڻ ۾ لڳي ويندو هو.
هڪ دفعي جناح ڪورٽس جي ڏاڪڻين تان لهندي مونکي چيائين ته ”توسان خلاصي ڪچهري ڪرڻي اٿم.“ مون چيو ”بيشڪ!“ مان پنهنجي خوش فهميءَ، بلڪ يقين سان سمجهيو ٿي ته کيس پنهنجي خيالن جو بڻائيندس. اياز صاحب وري اهو يقين رکيون ويٺو هو ته مونکي اونداهه مان ڪڍي موجوده دؤر جي تيز روشنيءَ سان روشناس ڪرائيندو. الله جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو اهڙو ڪو موقعو ئي نه مليو. پر ڌيري ڌيري ورهين جي رفاقت کان پوءِ، بنان تبليغ جي ڪجهه مون هن کي ڏنو ۽ گهڻو ڪجهه هن مون کي ڏنو. اهو هڪٻئي کي ڏيڻ ۽ وٺڻ جو عمل ورهين جي آزمائش، طبيعتن جي ڳوڙهي اڀياس ۽ زندگيءَ جي مختلف مرحلن مان گذرڻ جي تجربن مان پاڻمرادو اڻ لکئي نموني حاصل ٿي وڃي ٿو ۽ مان مطمئن آهيان ته هن کي منهنجو ۽ مونکي هن جو اعتماد حاصل آهي. وڌيڪ ڇا کپي. هڪ ٻئي جا هڏ ڏوکي ۽ خير خواهه آهيون.
اياز جي علمي ڄاڻ ۽ ذهانت جو ان کان وڌيڪ ڪهڙو ثبوت ته 1945ع ۾ جڏهن هو اڃا ٻاويهه سالن جو نوجوان هو ته ايس سي شهاڻي لا ڪاليج ۾ صرف هڪ ايڪسٽيمپور (بنان اڳواٽ تياريءَ جي) تقرير ڪري، هندن مسلمانن جا ووٽ کڻي ڪاليج اليڪشن ۾ ڪامياب ٿي ويو. هيءُ، تنهن زماني جي هندڪي مسلمانڪي جي ڌنڌ ۾، هڪ معجزو هئو.
اسانجي تعلقات ۾ ڪو ربط ڪونه هو. گهڻي وقفي کان پوءِ وڪالت واري دؤر ۾ مان سکر وٽس ويس ۽ مهمان طور رهيس ۽ اهو ذڪر ٿي چڪو آهي. وري مان 1955ع ۾ ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ سکر ۾ مقرر ٿي ويس. انهيءَ وچ ۾ سنڌ جي سياست ۾ ڪافي اٿل پٿل مچي چڪي هئي. مير غلام علي خان ٽالپر، اسپيڪر سنڌ اسيمبليءَ کي گرفتار ڪري اٺ تي چاڙهي، ٿر جي صحرا مٺيءَ ۾ نيو ويو ۽ نظربند ڪيو ويو. کهڙا شاهي جو راڪاس، اسڪندر مرزا ۽ غلام محمد جي دٻڙ دوس سنڌ کي پنهنجي چنبي ۾ ڀڪوڙيون بيٺا هئا. هر هڪ عالم دانشور، ليکڪ، شاعر، هيسيل ڪوئن وانگر خاموش هو. سواءِ شيخ اياز جي، جو قومي تاريخ جي هر خطرناڪ موڙ تي بنا لوڀ لالچ جي ۽ بنا ڪنهن سياسي عزائم جي، صف اول جو سپاهي بڻيو بيٺو هو. گفتار جو به، ڪردار جو به. حڪومت جي صاحبن توڙي ڪامورا شاهي جي اک جو ڪنڊو هو تڏهن به کل مک ۽ ڌيرج جو پتلو.
ساڻس ملڻ کان به ماڻهو ڇرڪندا هئا. مان سرڪاري آفيسر هوندي وٽس سندس آفيس ۾ لنگهي ويس. اهڙي وڏي ماڻهوءَ جي بارگاهه ۾ هلي نه وڃبو ته ٻيو ڇا ڪبو. ڪجهه حيران ٿيو پر منهنجو ماضيءَ جو ڪردار نظر ۾ رکندي ڪجهه ڪونه چيائين ۽ ٻاهر نڪري مونکي الوداع ڪندي چيائين ته ”احتياط ضروري آهي!“ منهنجو ساڻس ڏاڍو عزت ڀريو ورتاءُ هئو پر شيخ صاحب ڪڏهن به ڪو ڪم نه چيو نه مراعات جو طالبو ٿيو. ڪم چيائين سو به اهڙو جو مونکي ازخود ڪرڻ کپندو هو. مشهور سياسي ۽ سماجي ڪارڪن ۽ صحافي برڪت علي آزاد تي ڪنهن سڌو فائر ڪيو هو. برڪت علي آزاد اهو شخص هو جنهن هڪ ڪتاب ”نوجوانن ڏانهن“لکيو هو، جنهن سنڌي نوجوانن ۾ چڱي موچاري سجاڳي پيدا ڪئي هئي.
برڪت علي آزاد پهرئين دور جو سپاهي هو جڏهن اياز، پليجو، حيدربخش جتوئي وغيره اڃان ميدان تي نه آيا هئا. اياز کان پڇيم ته ”ڪيس ڪهڙي تاريخ تي آهي؟“ چيائين ”سڀاڻي!“ چيومانس ”صبوح جو سويل ٻيو ڪم ڇڏي برڪت علي کي وٺي ڪورٽ پهچي وڃجانءِ!“ اياز قانوندان هو سمجهي ويو. ٻئي ڏينهن صبوح ساڻ مون پهريان پهريان سندس ڪيس کنيو. پٽيوالي کي چيم ”فريادي ۽ جوابدار کي سڏ ڪري. جوابدار يعني برڪت علي ته اچي ويو پر فريادي غير حاضر هو. قانون آهي ته فريادي غير حاضر هجي ته ڪيس ڊسمس ڪري جوابدار کي ڊسچارج ڪري سگهجي ٿو. مون ائين ڪيو ته برڪت علي اهڙو سادو ۽ درويش جو بار بار چوڻ لڳو ته ”سائين فريادي آيل آهي الائي سڏ نه ٻڌو اٿائين الائي ڇا!“ مون وري پٽيوالي کي چيو ته ”فرياديءَ لاءِ زور سان سڏ لڳاءِ!“ ته به فريادي ڪونه آيو. تڏهن به برڪت علي چوي ته ”سائين مون پاڻ ڏٺو حاضر هئو، ٿوري دير لاءِ هيڏي هوڏي ٿي ويو هوندو!“ اياز مشڪندو رهيو. مون اياز کي چيو ته ”هو کيس سمجهائي وٺي هليو وڃي“ ۽ هن ائين ڪيو.
ڪجهه دير کان پوءِ فريادي آيو ۽ چيائين ته ”سائين مان ته صبوح سوير جو پهتل هئس.“ مون کيس چيو ته ”ڪيس ڊسمس ٿي ويو توهان چاهيو ته درخواست وجهو يا نئين سر ڪيس داخل ڪيو!“ هن به اها تڪليف گوارا نه ڪئي ۽ برڪت علي منٽن ۾ ڪيس مان آزاد ٿي ويو. گهڻن سالن کان پوءِ مان ۽ تاج محمد ابڙو ڪوئٽيا گرمين ۾ وياسون ته اتي برڪت علي مليو. هو ۽ اسين سندس سادگيءَ تي ڏاڍو کلياسون. برڪت عليءَ جي ڀيڻ ۽ ڀاڻيجيون ڪوئيٽا ۾ رهنديون هيون سو اسان جي ماني موڪلايائين ۽ اسان گهر ڀاتين جيان سندس ماني کائي آياسون. منهنجي گهر واري به مون سان ساڻ هئي. هوءَ ۽ مان ڪڏهن جدا نه ٿيندا هئاسون. موت کي مار پوي، اهو ڪارنامو ڪري ويو.
سکر ۾ مونکي رهڻ جي جاءِ ڪانه هئي. روهڙيءَ ۾ هڪڙي محل نما ويهن ڪمرن واري جاءِ مليل هئي تنهن ۾ اڪيلو رهندو هئس. ڪنهن وڏي سيٺ جي جاءِ هئي. چون ٿا ته ڀريل ٽجوڙيون ڇڏي ننگ وٺي هليو ويو. پٺيان مهاجرن اهي ٽجوڙيون ڀڳيون ۽ مال تڳائي ويا. مان روزانو ليوڪس پارڪ کان ٿيندو، سيشن ڪورٽ جي پٺيان وارو رستو وٺي لئنسڊائون پل ٽپي وچ شهر ۾، راڪاس جهڙي جاءِ ۾ اڪيلو سمهي صبوح جو وهنجي تيار ٿي ساڳيو رستو وٺي ڪورٽ ويندو هئس.
هڪ ڏينهن شام جو موٽڻ مهل ليوڪس پارڪ وٽان لنگهندي ٻه نوجوان ڇوڪراٽ سامهون ايندي مونکي ڏسي هٽڪيا پر اڳتي لنگهي ويا. مونکي شڪ پيو ته يا ته مونکي سڃاتو اٿن يا ڪو ڪم اٿن ۽ ڪُڇي نه سگهيا آهن. جج ماڻهو ائين نه ڪندا آهن پر مان هئس ملڻسار طبيعت وارو. پوئتي مڙي کين سڏ ڪيم ته ”ڀائو ڪير آهيو، خير ته آهي؟“ ٻئي خوش ٿي موٽي مون وٽ آيا. هٿ ملايوسين، واقفيت ڪرائي سون. هڪڙو هو رشيد ڀٽي ۽ ٻيو مقبول صديقي. مقبول صديقي ڪٽيل رهيو، شايد ٻي طبيعت جو ماڻهو هو. مان سندس بابت پڇائيندو رهيس. ٽيهن سالن کان پوءِ خبر مليم ته هلال پاڪستان ۾ ڪم ٿو ڪري. مون کيس پاڻ فون ڪري خير خيريت پڇي ۽ چيومانس ته مان ساڻس ملڻ ايندس پر پاڻ ايتري گرمجوشي ڪونه ڏيکاريائين. اُٽلو اچڻ کان منع ڪيائين، ڳالهه سمجهه ۾ نه آيم. پتو لڳايم ته خبر پئي ته هو بيمار ٿو گذاري، شايد اڌرنگ ٿيل هئس ۽ سڄو ڏينهن ليٽيل ٿو رهي. اها چڪي چاڙهڻ جي عادت به ڏاڍي بڇڙي آهي. هيڪر سوار ٿي وڃي ٿي ته پوءِ الف ليليٰ واري لنگڙي جيان جند ئي نٿي ڇڏي. ٻڌم ته مرحوم فقير محمد لاشاريءَ کي به اها ڄؤر چنبڙي چڪي هئي.
هڪ ڏينهن منهنجو دوست عبدالقادر ابڙو جو ان وقت هوم سيڪريٽري هو مون وٽ آيو ۽ تمام فڪرمنديءَ مان چيائين ته ”جمال مان پنهنجو پاڻ کان ڊڄي ويو آهيان!“ پڇيومانس ”ٿيو ڇا“ چيائين ته ”صبوح کان رات تائين آفيس ۾ مٿاماري ڪري ٿڪجي ٽٽجي گهر آيس ته اڪيلي سر وسڪي کڻي پيتم. ڊڄي ويو آهيان ته مان ڇو ايڏو ڪمزور ٿيس جو وسڪي مون تي غالب پئجي وئي. دوستن سان گڏ ويهي پيئڻ ٻي ڳالهه آهي، هيءَ ٻي ڳالهه آهي!“ مون کيس آٿت ڏنو ۽ مبارڪ ڏني جو سندس ضمير جيئرو هو جنهن کيس اهو احساس ڏياريو. پڇتاءَ سان ماڻهو پاڪ ٿي وڃي ٿو ۽ بري عادت کان بچي وڃي ٿو. هڪڙا برائين جو آڌرڀاءُ ڪن ۽ ان لاءِ ڊاڙون هڻي ٻين کي ٻڌائن. اهڙن ماڻهن جي اهڙي عمل لاءِ علامه آءِ آءِ قاضي ”شرغاسق“ جو اصطلاح ڪَم آڻيندو هو. اياز قادري زور ڀرڻ باوجود ڪڏهن نه پيتو، کلي کلي ٽاري ڇڏيندو هو. شيخ اياز صاحب به پوين ڏهاڪو سالن کان پيئڻ، ذري گهٽ ڇڏي ڏنو آهي. مونکي ٻاويهه سال ٿيا آهن جو نماز پڙهڻ شروع ڪئي اٿم ۽ پيئڻ ڇڏي ڏنو اٿم، جيتوڻيڪ ڊاڪٽر چوي ٿو ته ”روزانو سمهڻ کان اڳ هڪ اڌ پيگ پيئندو ڪر!“
دل جو پراڻو مريض آهيان. پهريون دل ڏنڀ (انفارڪشن) پهرين جون 1967ع تي ٿيم. سڀني ڊاڪٽرن چيو ته ”ڏهه سال جيئرو رهندين!“ يعني مون کي 1977ع تائين مرڻ کپندو هو پر 1987ع به ويو ته 1997ع به پـٺتي ڇڏي آيو آهيان. هاڻي ته آس ٿي پئي اٿم ته شايد سن 2000ع جو سج ڏسي سگهان پر آغا احد جان ڪُنڊليءَ ۾ لکي ڏنو اٿم ته 1998ـ 1999ع ۾ سخت خطرو (ويري ڊينجرس) آهي. دل جي ماهر ڊاڪٽر اظهر فاروقيءَ کان هر مهيني ٻئي چڪاس ڪرائيندو آهيان. چڪاس ڪري چوندو آهي ته ”معجزا ٿيندا آهن.“ جيڪڏهن هيڏو وڏو ڊاڪٽر ائين چوي ته ڇو ڪين مڃجي. مان ته مڃان ٿو. روز پيا معجزا ٿين پر ڪو ئي ڪور چشم اکيون ٻوٽي ڇڏي ته ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ مان ڪاني ڪرامت جو قائل نه آهيان پر سوال ته ڪَرَ کنيون بيـٺا آهن. جواب گهرن ٿا.
شيخ اياز صاحب متعلق پئي لکيم. شيخ صاحب ايڏو وڏو شاعر، لاثاني نثر نويس، اسڪالر ۽ عالم آهي جو مون ۾ اها لياقت ئي ڪانهي جو سندس لاءِ ڪجهه لکي سگهان. مان رڳو واقعا ٿو لکان. ان ڪري ئي ڪتاب جو نالو”ڪٿا“ رکيو اٿم. هيءَ آتم ڪهاڻي ناهي. آتم ڪهاڻي لکڻ وڏو فن آهي جنهن لاءِ وڏي علم، ڄاڻ ۽ هر مسئلي ۽ واقعي جي ايماندارانه ۽ عالمانه ڇنڊڇاڻ ڪرڻي پوي ٿي. ان لاءِ روسو، گورڪي ۽ گانڌي جهڙا وڏا ماڻهو گهرجن.
مونکي سکر ۾ رهڻ لاءِ گهر ڪونه هئو. ان لاءِ مان شيخ صاحب ڏي نه ويس، الائي ڇو، يا ته کيس تڪليف ۾ وجهڻ نه چاهيم، يا اهڙي اميد نه هئم يا ساڻس حجت نه ڪيم. انهيءَ مان پتو پوي ٿو ته شيخ صاحب جي شخصيت اهڙي هئي جو هروڀرو نه ڪنهن سان ويجهو هوندو هو ۽ نه ڪوئي حجت ڪري وٽس وڃي سگهندو هو. اها به هڪ سگهاري ڪردار جي نشاني آهي. مان ويس ته سيد شمس الدين شاهه وٽ جو سينئر وڪيل، وضعدار ۽ ڀلو ماڻهو هئو. سندس آفيس سيشن ڪورٽ واري رستي تي هئي. شاهه صاحب کڻي مانيءَ جي دعوت ڏني. انڪار نه ڪري سگهيس. سندس گهر جي اوطاق واري ڪمري ۾ هن ۽ مون گڏجي ويهي ماني کاڌي. ٽيون ڪو به نه هئو. شاهه صاحب ڪو تازو هرمن هيس جو لکيل ڪتاب ’سڌارٿ‘Sadhartha پڙهيو هو ۽ ٻڌمت جو ڪافي مطالعو ڪيو هئائين. سڄو وقت مونکي ٻڌ مت جي سچائيءَ تي ليڪچر ڏيندو رهيو ۽ ايترا ته ساراهه جا ڍڪ ڀريائين جو مونکي لڳو ته شايد ٻڌڌرم اختيار ڪرڻ وارو آهي. حيرت لڳم ته پراڻو خاڪسار، غلبه اسلام جو سپاهي، سيد سڳورو سو ڪيئن ايڏو ڦرڪو ڦريو آهيس. پر انهيءَ ۾ حيرت جي ڪا ڳالهه ڪانه هئي. خاڪسار تحريڪ جا سڀ ڪارڪن، جيئن ته صالح طبيعت جا ۽ مخلص ماڻهو هئا انهيءَ ڪري هو هميشھ چڱائي جي تلاش ۾ رهيا.
خاڪسار تحريڪ جي ٽٽڻ کانپوءِ ڪو به خاڪسار ڪنهن مفاد پرست جماعت ۾ ڪونه ويو. گهڻو ڪري ڪو هاري پارٽي ۾ ويو، ڪو مزدور پارٽي ۾ ۽ ڪوئي سوشلسٽ تحريڪ ۾. شاهه صاحب ٻڌمت، اهنسا ۽ نرواڻ ۾ نجات ڳولهي ورتي ۽ ڪناري ڪش ٿي ويو. مون کيس پنهنجو مسئلو ٻڌايو ته سوچي سمجهي چيائين ته ”سندس آفيس مٿان هڪ شانائتي زميندار علي نواز خان گهوٽي جي اوطاق آهي جا خالي پئي هوندي آهي، سڀاڻي اچي ڏسجان، پوءِ ڳالهائينداسون!“ ٻئي ڏينهن جاءِ ڏيکاريائين ته عاليشان صاف سٺي، ٽائيلن لڳل ڪشادي کليل ۽ هوادار جاءِ هئي. ڪورٽ جي به ڀرسان هئي سو مونکي ڳالهه وڻي! پر شاهه صاحب خبردار ڪيو ته ”علي نواز خان گهوٽو ايندو آهي ته ساڻس ٽيهه چاليهه ماڻهو هوندا آهن، ان ڪري ڏکيو ٿيندين.“
مان ماٺڙي ڪري هنڌ بسترو ۽ بئگڙي کڻي وڃي اتي رهيس. مهينو کن ته آرام سان گذريو. هڪ ڏينهن شام جو ڏسان ته اوطاق ۾ خلق خدا جي ويٺي آهي. نه منهنجي کٽ لڀي، نه بسترو، نه بئگ. علي نواز خان سان وڃي خوش خير عافيت ڪيم. اها رات گذاري ٻئي ڏينهن ٽپڙ کڻي اچي گهر لاڙڪاڻي نڪتس ۽ بيماريءَ جو سرٽيفڪيٽ وٺي ٽن مهينن جي موڪل لاءِ هاءِ ڪورٽ کي لکي موڪليم. سکر ۾ چار مهينا کن رهندي شيخ اياز صاحب سان ڪا هڪ ٻه مختصر ملاقات ٿي. نه هو منهنجي وڌيڪ ويجهو آيو نه مان. انهيءَ مان مطلب اهو ٿو نڪري ته اسان ۾ ڪا ويجهڙائي واري دوستي ڪانه هئي؛ يا ته ٻنهي جو اٿڻ ويهڻ مختلف هو. پر اهو به نتيجو ڪڍي ٿو سگهجي ته حقيقت ۾ اسان جون طبيعتون هڪجهڙيون هيون. دنيا جي شورغل کان پري، پنهنجي دنيا ۾ مگن. اجائي کشٽ کان به ڏور ته دنياوي چک مک ۽ ڏيک ويک کان به ڏور. سڀ ڪنهن سان گڏ ۽ ڪنهن سان به نه. علامه المشرقي اسان کي چوندو هو ته ”باهمه ٿيو ۽ بي همه.“ ساڳي ڳالهه ته هر ڪنهن سان ڏک سک ۾ ساٿ نباهيو، پر ڪنهن هڪ جي مفاد ۾ نه ڦاسو. اهو مقام حاصل ڪرڻ ڪو مذاق ناهي. پر شيخ صاحب اهو مقام بنان محنت جي، طبيعت جي صلاحيت سان حاصل ڪري ورتو هو. اهو ملڪو شيخ اياز کي ڪو ٻالجتيءَ ۾ ئي حاصل ٿي ويو هو، يا سُتيءَ ۾ هئس.
مون ٽي مهينا موڪل ڇا ورتي، ٻارهن مهينا گهر ويٺو هئس. هاءِ ڪورٽ ۾ اهڙي اوندهه جو منهنجو پوسٽنگ آرڊر ئي نه ڪڍن. درخواستون ڪري ڪري ٿڪجي پيس. اهو ون يونٽ جو ڪرشمو هو يا مسٽر اشهد علي رجسٽرار هاءِ ڪورٽ جي قابليت، سو چئي نٿو سگهجي. پگهارون به ڪونه ٿي مليون، وڪالت جو ڌنڌو به بند. هڪڙو فائدو ٿيو ۽ وڏو فائدو، ته انهيءَ واندڪائيءَ جي دور ۾ مون چار پنج ڪهاڻيون لکي وڌيون جي هنڌ، سنڌ بلڪ ٻين ملڪن ۾ به تمام گهڻو پسند ڪيون ويون. اهي هيون. پيراڻي، منهن ڪارو، مهرباني، ڪارو پاڻي، ممڙي (جنهن کي عنوان ڏنائون شاهه جو ڦر) ۽ پشو پاشا، پڻ ڪيترن دوستن سان ويجهڙائپ به پيدا ٿي، مثلاََ مولوي نذير حسين جتوئي، حيدربخش جتوئي، ڪامريڊ عبدالقادر کوکر، تاج محمد ابڙو، ڊاڪٽر اعزاز نذير، ڪامريڊ امام علي نازش جو پائيپ ڇڪيندو هو انڪري نالو ئي پئجي ويس ڪامريڊ سلفي، حسن ناصر، ميجر اسحاق ۽ ٻيا ڪيترا. ڪامريڊ قادر بخش نظاماڻي به اتي مونسان ملڻ آيو، جيتوڻيڪ اڳ به ملاقاتون ٿيل هيون ۽ منهنجي ڪهاڻي ”پيراڻي“ پنهنجي اخبار ۾ ڇاپڻ لاءِ مونکان وٺي ويو. رسول بخش پليجو به لاڙڪاڻي ۾ منهنجي گهر اچي مليو ۽ منهنجي اڻ ڇپيل ڪهاڻي پشو پاشا پڙهي ڏاڍي ساراهه ڪيائين.
ون يونٽ ٿيڻ ڪري، سيڪريٽريٽ جا سڀ معاملا لاهور ۾ فيصل ٿينداهئا. عبدالقادر ابڙو لاهور سيڪريٽريٽ ۾ هو تنهن کي خط لکي سمورو معاملو سمجهايم. ان جي ڪوشش سان وڃي نبيرو ٿيو ۽ منهنجو آرڊر شڪارپور ٿيو، سب جج ۽ ايڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ. شهر ۾ ائني بيسنت لائبرري سامهون منهنجي ڪورٽ هئي. رهڻ جي جاءِ هئي شاهي باغ روڊ، نيڀن پور ۾ هڪ ڇڏي ويل هندو سيٺ جو هيڏو سارو بنگلو، شڪارپور ۾ ٽي جج ٻيا به هئا هڪ سيد حيدرشاهه، ٻيو لاڙڪاڻي جو چوڌري حليم جو موهن جي دڙي جي سنڀاليندڙ مسٽر چوڌريءَ جو پٽ هئو. انهي واقفيت ڪري مان ٻه ٽي ڏينهن سندس مهمان ٿي رهيس پوءِ امڙ جي اجازت سان زال ۽ ٽي ننڍڙا ٻار وٺي اچي نيڀن پور ۾ رهيس. اهي 1956ع جي گرميءَ جا ڏينهن هئا. ٽي سال اتي اطمينان سان رهيس. اهي احوال پوءِ ڪبا پر شيخ اياز صاحب جو ذڪر ڪرڻو هو. انهن ٽن سالن ۾ شيخ صاحب سان ڪا هڪ ٻه ملاقات رسمي طرح ڪورٽ ۾ ٿي. شيخ صاحب گهڻو ڪري هيـٺين ڪورٽن جا ڪيس نه کڻندو هو جو وٽس سيشن ڪورٽ جو ڪم ڪافي هو.
صرف هڪڙو دفعو رات جو اٺين بجي مهل ڪن دوستن سان منهنجي گهر محض ملڻ خاطر آيو. اتفاق سان ان ڏينهن مون وٽ ادا شمس هڪ دوست سان گڏ آيو هو ۽ وسڪيءَ جو دؤر پي هليو. شيخ صاحب وسڪي نه پيتي جيتوڻيڪ ادا شمس گهڻو زور ڀريس، ان مان معلوم ٿيو ته شيخ صاحب وسڪيءَ جو مداح ۽ شوقين ڪونه هئو. البت مخصوص دوستن سان خاص موقعن تي خوشيءَ سان شامل ٿيندو هو. مان هر مهيني ڪنهن نه ڪنهن ميٽنگ تي سکر ويندو هئس پر ويندو هئس شمس الدين صديقي سب جج وٽ جو مثالي ايماندار ۽ قربائتو ماڻهو هئو. الله حياتي ڏئيس، اڄڪلهه رٽائر ٿيڻ کانپوءِ دهشت گرد ڪورٽ جو جج آهي پر حڪمرانن کي ڪونه ٿو وڻي جو سندن چوڻ موجب عمل نٿو ڪري. ڄاڻ نوڪريءَ مان ڪڍنس. اجهو اخبار ۾ احوال آيو آهي ته صديقي صاحب استعيفا ڏئي ڇڏي، سو سکر ۾ نه مان شيخ صاحب ڏي ويندو هئس نه هو مون وٽ شڪارپور ۾ ايندو هو.
شڪارپور مان منهنجي بدلي خيرپور ميرس ٿي ۽ اتي ٽي سال رهيس پر شيخ صاحب سان اتفاقي ۽ سرسري ملاقاتون ٿيندون هيون، مان، غوث علي شاهه، هادي بخش لاڙڪ ۽ قائم علي شاهه گڏجي موڪل واري ڏينهن سکر ويندا هئاسون ته بئراج ڪالونيءَ ۾ مسٽر عطا محمد سومرو جو خيرپوري هو ۽ آبپاشي کاتي ۾ انجنيئر هئو ۽ تمام ڀلو ۽ پيارو ماڻهو هو، ان وٽ سڄو ڏينهن گذاري موٽي ايندا هئاسون. خيرپوري ماڻهو محبتي، ميراڻي ڪلچر وارا، تن جون ٻه نمايان خصوصيتون هيون. هڪ طعام ٻيو موسيقي! خيرپور ۾ سٺا ميراڻا بورچي هئا ۽ موسيقي ته مير علي نواز خان جي ڏينهن ۾ تمام مقبوليت حاصل ڪئي. سومرو صاحب سٺو طعام کارائيندو ۽ سٺو راڳ ٻڌرائيندو هو. وٽس رڪارڊن جو ڏاڍو سٺو ذخيرو هو. ٽيپ ڪئسيٽ اڃا ايڏو عام نه ٿيا هئا، ڏينهن جو يارهين بجي کان شام جو پنجين ڇهين بجي تائين وٽس گذاري، منهن اونداهي اچي گهر ڀيڙو ٿيندا هئاسون، (مڄو) مڙس محبوب کيمٽيو به ساڻ هوندو هو سو ساڻس چرچا گهٻا ڪري جلدي موٽندا هئاسون. اهڙي موقعن تي به مان شيخ صاحب ڏي ڪونه ويندو هئس جيتوڻيڪ گاڏي هڪي حاضر هوندي هئي، محض انهيءَ ڪري ته شيخ صاحب جو وقت تمام قيمتي هو ۽ هو اجائي گپ شپ ڪانه ڪندو هو، نڪي پسند ڪندو هو، مان سندس تمام گهڻي عزت ڪندو هوس ۽ هن کي به مون لاءِ ڪافي عزت هئي. انهيءَ کان وڌيڪ ڇا گهرجي. تقاضائون ۽ توقعات گهٽ رکجن ته تمام سٺو ٿو ٿئي ۽ تعلقات پروان چڙهن ٿا.
شڪارپور ۾ هڪ پڪي عمر جي مائي لالان اچي منهنجي نوڪرياڻيءَ طور پناهه ورتي. کيس سندس مڙس سخت مارڪٽ ڪندو هئو. ان ڪري ڀڄي اچي نياڻي وٽ پناهه ورتائين جو دڪاندار هئو. طلاق جو ڪيس داخل ڪيائين ته کيس به ۽ سندس ناٺيءَ کي به قتل جون ڌمڪيون مليون، انهيءَ ڪري مون وٽ نوڪرياڻي ٿي، ٻنهي پاڻ کي محفوظ ڪيو. سندس ڪيس مون شڪارپور جي هڪ وڪيل کي ڏنو. جج هئو سيد عبدالرحمان شاهه (هاڻ جسٽس) جو نهايت نيڪ، خدا ترس ۽ ايماندار ماڻهو هو. ان بنا سفارش جي مائيءَ کي طلاق وٺرائي ڏني. پر سندس مڙس سيشن ڪورٽ سکر ۾ اپيل داخل ڪئي. مون اهو ڪيس شيخ صاحب کي نه، بلڪ مسٽر سمندر خان پٺاڻ ائڊووڪيٽ کي ڏنو، جو جهوناڳڙهه ۾ مونسان گڏ پڙهيو ۽ هاسٽل جي هڪ ئي ڪمري ۾ سمندر خان، مان، عبدالوهاب شيخ، قادر بخش لاڙڪ ۽ حسين علي ارباب رهندا هئاسون. سڀئي محترم حفيظ قريشيءَ جي اثر هيٺ پڪا خاڪسار هئاسون. محمد عرس ٻرڙو ۽ محمد الياس ابڙو، خاڪسارن ۽ خاڪسار تحريڪ جا سخت مخالف هئا ۽ ان موضوع تي بحث ڪرڻ لاءِ به تيار نه هئا.
سمندر خان پٺاڻ ۽ قادر بخش لاڙڪ سڌومختيار ڪار ڀرتي ٿيا. اها تنهن زماني ۾ توڙي هاڻي به وڏي ڳالهه آهي. پر سمندر خان اهڙو نج سون هئو جو کيس نوڪري نه آئڙي ۽ نوڪري ڇڏي اچي سکر ۾ وڪالت شروع ڪيائين. ڏاڍو کرو ۽ محنتي ماڻهو هو. ساڻس گڏ ڀرتي ٿيل مير شهداد ٽالپر ۽ قادربخش لاڙڪ ڊپٽي ڪمشنر ٿيا پر افسوس عين جوانيءَ ۾ گذاري ويا. سمندر خان پٺاڻ به جلد پوءِ گذاري ويو. الائي ڪهڙي نظر لڳي ٽنهي کي جو سنڌ جا هي ٽيئي بااخلاق موتي داڻا ننڍي ئي گذاري ويا! سو، مائي لالان جو ڪيس، حجت ڪري شيخ صاحب کي نه ڏئي سگهيس ڇو ته هو به سمندر خان وانگر مونکان في ڪونه وٺي ها. اپيل هلندي، منهنجي بدلي خيرپور ميرس ٿي وئي ته ڊپ جي ماري مائي لالان به اسان سان خيرپور هلي آئي. مونکي ان وقت چار ننڍڙا ٻارڙا هئا ۽ منهنجي گهرواريءَ کي نوڪرياڻيءَ جي سخت ضرورت هئي. پڇاڙي تائين مائي لالان جا ڏنل سک ياد ڪندي هئي.
اوچتو پاڪستان جو پهريون مارشل لا لڳي ويو. سڄي ملڪ ۾ خوف ۽ دهشت جو دؤر دورو هئو. ڪنهن جي عزت سلامت نه هئي. احمد ميان سومرو جيڪب آباد مان گرفتار ڪري خيرپور آندو ويو محض انهيءَ ڪري ته وٽانس اڍائي سير يا پنج سير کنڊ ”ذخيرو“ ٿيل لڌي وئي هئي. مهرن جي سردار عبدالرسول مهر کي به هروڀرو ڏهڪاءَ پکيڙڻ لاءِ گرفتار ڪيو ويو. عمرڪوٽ جي سيد دامن علي شاهه کي گرفتار ڪري عقوبتون ڏئي بيڏوهي سمجهي ڇڏيو ويو. هڪ ڏينهن هو اوطاق مان نڪري ڪار ۾ چڙهي ڪيڏانهن وڃڻ وارو هو ته سامهون هڪ خاڪي رنگ جي جيپ ايندي ڏٺائين. سمجهائين ته فوجي آهن. ويچاري سان اهڙيون ڪي تعديون ٿيل هيون، جو موٽي اوطاق ۾ وڃي پاڻ کي پستول هڻي ماري ڇڏيائين. اندازو ڪيو ته هن سان ڪهڙي نه ويڌن هوندي. ميرپور خاص جي ٻي هڪ مشهور شخصيت هئي فقير محمد مڱريو. عمر رسيده، خوش خوراڪ، مهمان نواز ۽ مزاح پسند ماڻهو هئو. ان کي به فوجي گرفتار ڪري ويا. هن سان به اهڙيون ڪي جٺيون ڪيائون جو جڏهن کيس غلام محمد براج تان وٺيون ٿي ويا ته پاڻ ڇڏائي کڻي درياهه ۾ ٽپو ڏنائين. واپارين، دڪاندارن، صنعتڪارن توڙي آفيسرن جون بيعزتيون ٿيون ۽ کانئن حصو پتي ورتو ويو. پرڻيل ڳرڻيل مائيون جي ٻار ڄڻيون مڙسن سان خوش ويٺيون هيون، تن کي زوريءَ کڻي ڪوڙن حقدارن جي حوالي ڪيائون.
اخبارن به اهڙو منافقيءَ جو ڪردار ادا ڪيو جو اهڙين سنگين وارداتن کي به فوج جي سورهيائي ۽ سونهري ڪارناما ڪري پيش ڪيائون. اهڙي ڏهڪاءُ واري دؤر ۾ مائي لالان جي مڙس به وجهه وٺي وڃي فوجين کي دانهن ڏني ته سندس زال کي هڪ جج ناحق بند ڪيون ويٺو آهي. هڪ ڏينهن مان ڪورٽ ۾ ويٺو هئس ته نوڪر ڊوڙندو آيو ته فوجي ۽ پوليس گهر پهچي ويا آهن ۽ مائي لالان جو پيا پڇن. مون کيس چيو ته کين چانهه وغيره پياري ۽ کين ٻڌائي ته مان کن ۾ پهچان ٿو. مان ويس ته کين ڊرائنگ روم ۾ ويٺل ڏٺم پر مان سڌو اندر گهر هليو ويس. ڏٺم ته مائي لالان ڪرڙيءَ وانگر پئي ڏڪي. چيائين ”صاحب تون مونکي پوليس کي ڏيندين ڇا؟“ کيس دلجاءِ ڏنم. گهرواريءَ کي فڪرمند ڏٺم. ان صرف ايترو چيو ته ”سائين غصو نه ڪجو، ٿڌائي سان ڳالهائجو!“ هوءَ منهنجي اتي پتي کان واقف هئي.
مان وڃي فوجين وٽ ويٺس. سڌو سوال ڪيائون ته ”فلاڻي مائي تو وٽ آهي؟“ آرام سان چيم ”هائو، مون وٽ ٻه اڍائي سالن کان نوڪرياڻي آهي!“ چيائون ”اسانجي حوالي ڪندين؟“ چيم ”قطعي نه!“ چيائون ”ڪمال آهي! جج ۽ آفيسر ٿي ڪري پرائي ٻانهن ويهاري ويٺو آهين ۽ مٿان چوين ٿو ته موٽائيندس به ڪونه!“ چيم، ”آفيسر! ڏس مان گهر ٻار وارو آهيان. مائيءَ مڙس کان ڪورٽ آرڊر هيٺ طلاق ورتي آهي ۽ ڪيس اڃا سيشن ڪورٽ ۾ آهي. ڪورٽ ۽ قانون کي پٺيرو ڪري ٻانهن ڪيئن توهان کي ڏيندس؟“ فوجي سپاهي ڪهڙا به اٻهرا ۽ جوشيلا هجن پر سندن آفيسر نهايت فهميدا ۽ سمجهو ٿين ٿا. سو رڳو ايترو چيائون ته ”چڱو! مائيءَ کي اسان وٽ آڻ ته اسان ان کان پڇون.“ مونکي خبر هئي ته مائي فوج ۽ پوليس جي سامهون آئي ته يا ته ساهه نڪري ويندس يا بيهوش ٿي ويندي يا دڙڪي سان چوندس ته ”هل! اسان سان“ ته انڪار نه ڪري سگهندي.
مون ٿڌائي سان چيو ته ”پڙدي دار عورت کان پڇا ڳاڇا صرف تڏهن ڪري سگهجي ٿي جڏهن اغوا جو ڪيس داخل ٿيل هجي يا ڪورٽ جو حڪم هجي. باقي ائين، مان قانوندان ٿي ڪري ڪونه ڪندس، سڀاڻي سيشن ڪورٽ مونکان پڇي ته مان ڪهڙو جواب ڏيندس؟“ سندن ڦوڪڻي مان هوا نڪري وئي ته به بڙ بڙ ڪرڻ لڳا. مون چيو ته ”لکت ۾ آرڊر ڏيو ۽ ان سان گڏ رسيد به لکي ڏيو ته فلاڻن فلاڻن فوجي ۽ پوليس آفيسرن کي مائي لالان سپرد ڪئي وئي جيئن مان سيشن ڪورٽ کي رپورٽ ڏياري موڪليان ۽ جيڪڏهن مائيءَ کي مڙس ڪاري ڪري قتل ڪري ڇڏي ته جوابداري مون تي ته نه اچي!“ مون ڏٺو آهي ته فوجي آفيسر لکپڙهه ۽ قانون جي ڳالهه کان ونئن ويندا آهن. سو هي صاحب به اٿي هليا ويا.
اندر گهر جو وڃان ته مائي لالان مٿي تي قرآن رکيون بيٺي روئي ۽ ’الله الصمد‘ جو ورد ڪري. ٻڌايومانس ته پوليس موٽي وئي ته ويچاري منهنجي پيرن تي ڪري پئي. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ سمندر خان آيو تنهن ڳالهه ڪئي ته فوجي اڳ ۾ وٽس آيا هئا ۽ مائيءَ جو ڏس پتو پڇي پوءِ مون ڏانهن آيا هئا. مائي لالان جا جهور ڪراڙا ماءُ پيءُ به ايندا هئا ۽ هڪ ٻه رات رهي مائي لالان سان ڪن ڦسڙاٽ ڪري هليا ويندا هئا. سڀئي مونکي چوندا هئا ته ”صاحب اسين تو وٽ وڪاڻل آهيون!“ مائي لالان به ”منهنجي گهر واريءَ کي چوندي هئي ته جيجي تو وٽ وڪاڻل آهيان سڄي عمر تنهنجي خدمت ۾ گذاريندس!“ پر سندن من ۾ ڪا ٻي هئي ۽ اسان کي منجهه نه ڏيندا هئا. هڪ ڏينهن شام جو سمندر خان پٺاڻ وٽان اطلاع آيو ته مائي لالان جي مڙس جي اپيل سيشن ڪورٽ رد ڪئي ۽ مائي لالان جي طلاق پڪي ٿي وئي. انهيءَ رات ئي الائي ڪيڏي مهل مائي لالان گهر مان نڪري وئي. پڇا ڳاڇا تي ڪو پتو ڪونه پيو سواءِ انهيءَ جي ته آڌي رات ڌاري مائي لالان جا ڪراڙا پيءُ ماءُ آيا هئا ۽ انهن سان اشارن ۾ ڳالهايائين پئي.
ٻئي ڏينهن منجهند جو مسٽر قائم الدين جتوئي ائڊووڪيٽ سکر جي فون آئي. تن ڏينهن ۾ فون عام ڪانه ٿي هئي. سيشن جج جي آفيس ۾ (گهر ۾ به نه) فون هئي ۽ مونکي گهرائي ورتائين. جتوئي صاحب پڇيو ته ”مائي لالان جو نڪاح ڪنهن خوشحال ماڻهو سان پيو پوي سو توهان جو ڇا خيال آهي ۽ مائي ڪهڙي طبيعت جي آهي!“
مون چيو ”مائي تمام چڱي ۽ محنتي آهي، ڀلي وڃي پرڻجي!“ پر، پڇيم ته ”هڪ ڏينهن ۾ اهو ڪيئن ٿيو؟“ کلي چيائين ”ابڙا صاحب تون به ڪو ڏاڍو درويش (معنيٰ بيوقوف) آهين، اهو ته ڪيترن ڏينهن کان سؤدو ٿيو پيو هو ۽ ماءُ پيءُ پئسا به وٺي ڇڏيا هئا.“ اهو به ٻڌايائين ته ”ان ماڻهوءَ کي اڳ ۾ به هڪ زال آهي ۽ جوان پٽ اٿس پر ڪم ڪار لاءِ ٻي زال جي ضرورت اٿس ڇو ته دڪانداري به ڪري ٿو ۽ مينهن جو واڙو به اٿس.“ ڪجهه سالن کان پوءِ سندس نياڻو مون وٽ ڪراچي آيون ۽ ٻڌايائين ته ان مڙس به ڪڍي ڇڏيس هوءَ وٽس رهي ٿي ۽ بيمار گذاري ٿي.