9
ٻيو اهڙو مست ملنگ، کرو ۽ سچو ماڻهو مون ڏٺو، سوڀو گيانچنداڻي. ڇا به ڪيو، هو نه وڪامندو، نڪي مڙندو. منهنجي ڪا ساڻس گهڻي ڏيٺ ويٺ ڪانه هئي. ڪاليج ۾ پڙهندو هئس ته هڪ ٻه دفعو ادبي ميٽنگن ۾ ڏٺو هئم. تمام مخصوص ميٽنگ ٿيندي هئي. پنج ست ماڻهو، سوڀو، ڪيرت، گوبند مالهي، گوبند پنجابي، شيخ ستار ميرپور خاص وارو ۽ شيخ اياز. ترقي پسند اديب سڏبا هئا. مان نڪي لکندو هئس، نڪي منجهائن هئس. مهرباني ڪري مونکي گهرائيندا هئا. يا ته ڪنهن سفارش ڪئي هوندي يا ته مون ۾ ڪو وکر ڏٺو هوندائون. هئس ته نمازي ۽ خاڪي پوش خاڪسار. اهو ڌنڌلو خاڪو سوڀي جو ياد اٿم. وري ڪا ملاقات ڪا نه ٿي، سوڀو وڃي جيل ۾ پيو ۽ مان اچي لاڙڪاڻي ۾ وڪيل ٿيس. تاج محمد ابڙي سان ياراني پڪي ٿي ويم جو هو به لاڙڪاڻي ۾ وڪيل ٿي آيو ۽ ادا شمس وٽ جونيئر ٿي ڪم ڪيائين.
اهو سڀ تاج محمد جو ڪرشمو هئو جو مان کاٻي ڌر جي تحريڪن، هاري پارٽي ۽ مزدور يونين ۾ ڪم ڪرڻ لڳس، مون پنهنجي وڪالت جي آفيس ۾ پاڪ سوويت دوستي جي انجمن کولي. اهو آئيڊيا به تاج محمد جو هو ۽ همٿائڻ به ان جو هو. سوويت لٽريچر جي لئبرري به اتي ئي قائم ڪيم. ان ۾ مهاجرن مان مرحومه صمد رضوي صاحب ڀرپور حصو ورتو ۽ ڪجهه ڪتاب به عطيو ڪيائين. مون تي ايڏو ڀروسو ڪيو ويو جو ڪميونسٽ پارٽيءَ جون ميٽنگون به اتي ڪيون وينديون هيون. اهو ڪرشمو به تاج محمد ابڙي جو هو. حقيقت ۾ اها سياڻپ يا چالاڪي هئي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ۽ تاج محمد ان ۾ سؤ فيصد ملوث هئو. اصل مطلب هو ته ڇاپو لڳي يا وٺ پڪڙ ۽ گرفتاري ٿئي ته ڪميونسٽ پارٽيءَ جا ميمبر بچي وڃن ۽ مٿن ڪو ڏوهه نه پوي. مون به اها اٽڪلبازي سمجهي ٿي ۽ تاج محمد به ڄاتو ٿي ته جمال سمجهي ويو آهي. پر ڇاڪاڻ ته اسان جي دوستي پختي هئي ان ڪري نه ڪو بغض رهيو نه غلط فهمي. سنڌي ادبي سنگت جي شاخ جو قيام به انهيءَ سلسلي جي ڪڙي هئي.
پارٽي ميٽنگن جي بحث مباحثي ۾ مان به ڀرپور حصو وٺندو هئس. هر ميٽنگ جي شروعات ائين ٿيندي هئي ته اڳين ميٽنگ ۾ اسان هي هي فيصلا ڪيا ۽ ان ۾ هي هي غلطيون هيون ۽ هي جي نقصان ٿيا. اها هڪ سٺي روايت هئي پر مونکان سَٺو نه ٿيو ۽ چئي ڏيندو هئس ته ”ڪامريڊ پوءِ هر ڀيري غلطيون ڇو ٿا ڪيو؟ هر حڪومت جي مخالفت ڪري جڏهن ان کي ڪيرايون ٿا يا پاڻمرادو ڪري ٿي پوي ته وري نئين حڪومت خلاف ڪات ڪهاڙا کڻي، مخالفت تي سندرو ٻڌي ٿا بيهون. انهيءَ ۾ ڪهڙي تڪ آهي يا دانشمندي آهي؟“ منهنجي اهڙي تکي تنقيد تي سڀن جون نظرون مون ۾ کپي وينديون هيون ۽ پڇندا هئا ته ”ڪامريڊ توهان جو ڇا خيال آهي، ڇا ڪيون؟ ڇا هر ايندڙ حڪومت جي آجيان ڪيون؟“ مان پنهنجي لائين ڏيندو هئس ته ”اسين پنهنجو ٽارگيٽ مطالبن جو تعين ڪيون ۽ جڏهن نئين حڪومت اچي ته پنهنجي حيثيت مڃارائي، پارٽيءَ لاءِ يا پارٽي ورڪرن لاءِ فائدا وٺون ۽ آهستي آهستي قدم ڄمائيندا وڌندا هلون!“ منهنجي سوچ کي ’بورزوا سوچ‘ جو ٺپو هڻي رد ڪري ڇڏنيدا هئا. بلڪ ائين به چئي ڏنائون ته منهنجي سوچ بيوروڪريٽ سوچ آهي ڇاڪاڻ ته منهنجي ڪامورن سان اٿڻي ويهڻي هئي.
پارٽيءَ ۾ ڪير ڪڇي! خاص خاص ڪامريڊ اڳواٽ پاڻ ۾ گڏجي، فيصلا ڪري ايندا هئا. پارٽي ميٽنگ ۾ اهو ئي ٿيندو هو جيڪي اڳواٽ رٿيل هوندو هو. چوڻي آهي ته ’اڻت اها ئي ٿيندي جيڪا ڪوريءَ جي من ۾ هوندي‘ بس ’ڪوريءَ‘ جو اکر ڪڍي، ڪميونسٽ وجهي ڇڏيو ته به اها چوڻي سورهن آنا سچي بيهندي. هڪ ڪندي انهيءَ ۾ ڪا خرابي به ڪانهي. چار چڱا دماغ ويهي سوچي سمجهي فيصلا ڪري اچن ۽ پوءِ ان تي پيرکوڙي بيهي رهن ته گهڻا مونجهارا ۽ انتشار دٻجي ٿا وڃن. اهڙو ڊسپلين رکبو هو. پر نيٺ به ته انسان آهي ۽ هر ڪو پنهنجي سوچ رکي ٿو سو ڪي آزاد خيال ڪامريڊ، ڊسيپلين جي دٻاءُ هيٺ ماٺ نه رهندا هئا پر ٻاهر نڪري خاص دوستن يا ڪنهن دوست سان ٻڙڪ ٻاهر ڪڍي وجهندا هئا ته، ”ڪامريڊ هي ته سڌو سنئون سوچ تي پهرا آهن.“ محاورو استعمال ڪندا هئا، ريجيمينٽيشن آف ٿاٽ (regimentation of thought) بس وڌيڪ ڪو نه ڪڇبو هو.
هڪڙو تاج محمد ابڙو هو جنهن سان مان کُلي ڳالهائي سگهندو هئس. چوندو هئوسانس ته ”تنهنجا هي ڪامريڊ الائي ڪهڙي خيالي جنت ۾ ٿا رهن ۽ ڏاڍيون خوش فهميون اٿن.“ ٿوري ٿوري ڳالهه تي چوندا، بس سرخ سويرو دستڪ پيو ڏئي اجهو آيو ڪي آيو. چين هندوستان تي حملو ڪيو ته کڳيون هڻڻ لڳا ته اجهو سرخ انقلاب پهچي ويو. مون ته تاج محمد کي چئي ڏنو ته ”اڄ ڪميونزم کي هندستان ۾ هميشھ لاءِ گهٽو ڏئي ماريو ويو.“ تاج محمد ڪجهه ششدر ٿي ويو ۽ محتاط انداز ۾ چيائين ته ”پارٽيءَ ۾ اها ڳالهه ڪر!“ وري روس جهڙي سپر ديو هيڪل طاقت افغانستان تي حملو ڪيو ته سڀ ڪامريڊ يڪراءِ ٿي ويا ته ”اجهو افغانستان توڙي پاڪستان سرخ ٿي ويندا!“ اڙي ڀائي، اکيون ٻوٽي ڪيئن ٿا ائين چئو. اها ڳالهه ته مارڪسي فلسفي جي به خلاف آهي ته ڌرتي ڌڻين جي رضا خوشي ۽ شرڪت کانسواءِ ڪو انقلاب اچي سگهي ٿو. انقلاب حقيقت ۾ ڌرتيءَ مان ئي اڀري ٿو جنهن ۾ ڌرتي ڌڻين جي منظم سگهه ۽ رضاڪاراڻه شرڪت لازمي آهي. تاج محمد مونسان شامل راءِ هو ته به چيائين ته ”پارٽي قيادت جي فيصلي هيٺ اهڙو ائڊوينچر (مهم جوئي) ڪرڻ غلط ناهي ۽ صحيح نتيجا حاصل ڪري سگهجن ٿا!!1“ ڇا چئجي؟ سوچ تابع آهي چاهنا جي.
مهم جوئي سان يا ٻين آزاد ملڪن کي زوريءَ ڪميونسٽ جهنڊي هيٺ آڻڻ، خود مارڪسي نظريي جي خلاف آهي. لينن انهيءَ خيال جو هو، پر اسٽالن فوج ڪشي ڪري ازبيڪ، تاجڪ، ڪرگهيز توڙي ترڪمانستان وارن کي زوريءَ سوويت رياستون بنائي ڇڏيو. چوندا آهن ته زور اڳيان زاري آهي، سو انهن قومن ۽ ملڪن جا ماڻهو خاموش ته رهيا پر قوميت ۽ مذهب جا جذبا اهڙا ته قومي ۽ طاقتور آهن جو، مون اکئين ڏٺو ته انهن ماڻهن ۾ اڌما هئا ۽ نفرت جو ٻج به هئو.
ڳالهه نڪتي آهي ته اکين ڏٺو احوال به ڪندو هلجي. 1974ع ۾ ڀٽي صاحب جي حڪومت هئي. رشيا ۾ چوٿين آفريڪا ايشيا ادبي ڪانفرنس ٿي رهي هئي. ڪانفرنس ۾ پاڪستاني نمائندا موڪلڻا هئا. سنڌ مان صرف منهنجو نالو هو. پنجاب مان ڪشور ناهيد ۽ افضل رنڌاوا. ان جٿي جو ليڊر هئو فيض احمد فيض. هي پهريون دفعو هو جو هڪ بين الاقوامي ڪانفرنس ۾ هڪ نج سنڌيءَ کي نمائندو چونڊيو ويو هو. نه ته اڳي عالي، جعلي، جالبي، موهاني، حسرتي ۽ وحشي چونڊيا ويندا هئا. اهو ڪرشمو هئو ڀٽي صاحب جو، جنهن هر شعبي ۾ هڪ مخصوص طبقي جي هڪ هٽي ٽوڙي هئي. پوءِ ظاهر آهي ته اهي مخصوص طبقا سندس جاني دشمن ٿي بيٺا. واپاري، ڪارخانيدار، وڏيرا، ڪامورا، فوجي، سياسي ليڊر، مذهبي طبقا، شهري مفاد پرست، ادبي ٺيڪيدار ۽ ٻيا سڀ.
مان هميشھ دوستن، اديبن، ۽ نوجوانن کي چوندو آهيان ته هر ڳالهه جو بنياد آهي سياسي بالادستي. سياسي بالادستي سان اڻ ٿيڻا معجزه ٿي ويندا آهن. ان کانسواءِ ذلالت ۽ پستي پلئه پوندي آهي. توهان پاڻ ڏٺو ته ڀٽي صاحب جي پاور جو سرچشمو پنجاب هو، تڏهن به ڇاڪاڻ ته هو سنڌي هئو ان ڪري هڪدم اڻ ٿيڻا معجزه ٿيڻ شروع ٿي ويا. بغير ڪنهن ڪوشش جي، مهاجرن چوڻ شروع ڪيو ته هو نوان سنڌي آهن. هنن پاڻ به ۽ سندن ٻارن سنڌي ڳالهائڻ ۽ پڙهڻ جي ايماندارانه ڪوشش ڪئي. هو اجرڪ ۽ سنڌي ٽوپي پائڻ لڳا. وڏ گهراڻيون عورتون سوسيءَ جا ڪپڙا پائڻ لڳيون. وڏا وڏا عهدا سنڌين کي ملڻ لڳا. گورنر هڪ ٻئي پٺيان سنڌي ٿيا، جو اڳ ۾ نه ٿيندو هو. سنڌين ۾ هڪ قسم جو احساس برتري اچي ويو.اهو ڪنهن قوم جي جاڳڻ جو وڏو اهڃاڻ آهي.
پر جيئن مون مٿي چيو آهي ته سڀ مفاد پرست طبقا، جن پاڻ کي تورسين ٿي سمجهيو، سي سندرو ٻڌي ڀٽي صاحب ۽ سندس پارٽيءَ پٺيان پئجي ويا. جن بنان شرڪت غيري چاڳ پي ڪيا، پاڻ کي عوام جو بي تاج بادشاهه ٿي سمجهيو ۽ پاڻ کي اشرافيه طبقي جو مراعات يافته فرد پي سمجهيو ۽ عوام جو ڄئورن وانگر رت پئي چوسيو، تن جو ڪُت خلق کي طاقت جو سرچشمو ٿيندو ڏٺو، ته سندن وايون ولڙيون ٿي ويون. انهن هر حربو ۽ هٿيار استعمال ڪري ڀٽي صاحب خلاف کڏون کوٽڻ شروع ڪيون. ٻيا ته ٺهيو خود سائين جي ايم سيد جهڙي پخته مشق سياستدان به ڀٽو دشمنيءَ ۾ جنرل ضياءَ جهڙي ڍيڍ ڊڪٽيٽر کي شريف النفس انسان جو خطاب عطا فرمايو. اهڙين عوام دشمن قوتن گڏجي سڏجي، سلهاڙجي اهڙو هنگامو مچايو جو ڏاڙهيل ملا، شراب خور ڪامورا ۽ بکايل سياستدان ڀاڪر پائي ڀائر ٿي ويا ۽ هڪ چونڊيل وزيراعظم کي قيد ڪرائي، ڦاهيءَ چاڙهائي، مارشل لا جي پنجوڙ جي آجيان ڪري عهدا وٺي ويٺا. اڄ هر ڪو پاڪستاني ڄاڻي ٿو ۽ مڃي ٿو ته اهو سڄو ڪرشمو آمريڪا بهادر جو ۽ سندس ڊالرن جو هئو جو کلم کلا وڳوڙين ۾ تقسيم ڪيو ويو.
ڀٽي صاحب کي ڦاهي ڏيڻ کانپوءِ به سندس ٻاويهن سالن جي نياڻي بينظير صاحبه ۽ بيگم نصرت صاحبه ۽ سندن عوامي ساٿ کان فوجي جرنيل توڙي سياستدان ايڏو ڊنل هئا جو اليڪشن ڪرائڻ لاءِ تيار نه هئا. بلوچ ۽ پٺاڻ سياستدان ۽ سردار، جيڪي پاڻ کي تيسمار سمجهندا هئا ۽ سڏائيندا هئا تن به انهن ٻن محترمائن جي ڪاميابيءَ جي خوف کان، جنرل ضياءَ کي منٿون ڪيون ته اليڪشن نه ڪراءِ. جنرل ضياءَ پنهنجي سر انهن جي پت وائکي ڪئي ۽ هو خاموش رهيا. پير علي محمد شاهه راشدي جو ضياءَ جو به ساٿاري رهيو ۽ صلاحڪار هئو تنهن ايم جي اڪبر، هندوستاني صحافيءَ سان گهڻيون سچيون ڪيون.
جڏهن ايم جي اڪبر پنهنجو ڪتاب ڇپيو ته راشدي صاحب کي ڪجهه اڻتڻ هئي ۽ مونکان پڇيائين ته اهو ڪتاب جيڪڏهن مون وٽ آهي ته کيس ڏيان. يقين ڏياريائين ته هو هڪ ڏينهن ۾ پڙهي مونکي واپس ڪندو. مون کيس ڪتاب ڏنو. راشدي صاحب گارڊن وارو گهر وڪڻي ڊفينس ۾ نئون گهر ورتو. بيگم ممتاز راشدي صاحبه چيو ته گهر بدلائڻ ۾ ڪتاب گڏجي سڏجي ڊانوان ڊول ٿي ويا آهن ٿائينڪا ڪري، مونکي واپس ڪندي، پر ڪتاب واپس ڪو نه ٿيو. مان اڳ به لکي چڪو آهيان ته ڪتاب هيڪر ويو ته ڇٽو. سرڪار مير علي احمد خان ٽالپر، شيخ اياز ۽ تاج محمد ابڙو ڪتابن جا عاشق هئا ۽ ڪنهن کي به ڪتاب نه ڏيندا هئا.
راشدي صاحب جي ڳالهه هيئن نڪتي جو ٻڌڻ ۾ آيو ته جنرل ضياءُ ساڻس صلاح ڪئي ته هي جو ٻه مٿي جو سور، ڀٽو ليڊيز آهن انهن مان ڪيئن جند ڇڏائجي؟ راشدي صاحب چيو ته تمام سؤلو معاملو آهي، صرف ٻه گوليون خرچ ٿينديون. هن ڳالهه جي ڪا سند ناهي ان ڪري معافي ٿو وٺان سڀني واسطيدارن کان. مون سان به هڪ وڏي ماڻهوءَ ڳالهه ڪئي جا ڪوڙي به ٿي سگهي ٿي. مون ان صاحب کان پڇيو ته پوءِ ڪهڙي ڳالهه مانع آهي، چيائين ته جنرل صاحب به قابل آهي، ٻيا سياستدان جڏهن ڪوئن جيان پنهنجي ٻرن مان نڪري بي تڪي بيان بازي يا جمهوريت جي گهنڊڻي وڄائڻ شروع ڪن ٿا ته جنرل صاحب به انهن ٻن ڀٽو ليڊيز کي اڳيان آڻي ٿو ۽ ڪوئا سڀ ڊوڙي ٻرن ۾ لڪي وڃن ٿا ۽ جنرل صاحب وري ٺهي ٺڪي بالم ٿي ويهي رهي ٿو. اهي ٻيئي ڳالهيون يعني 1ـ ڀٽو خواتين کي مارائڻ جون سازشون ۽ 2ـ جنرل صاحب جي کين زندهه رکڻ جي مجبوري، مون محترمه بينظير ڀٽو صاحبه کي خبردار ڪرڻ لاءِ چوائي موڪليون. اهو نياپو مون سرفراز اسراڻ کي ڏنو جنهنکي محترمه بينظير صاحبه پنهنجو ننڍو ڀاءُ سڏيندي هئي ۽ هو منهنجو ڀاڻيجو آهي.
ڀٽو ليڊيز کي مارائڻ جا اٺسٺا ڪا هوائي ڳالهه ناهي. هي ته دستاويزي ڳالهيون آهن ۽ علي لاعلان اخبارن ۾ ڇپيون آهن. پير صاحب پاڳارو جو نهايت ذهين ۽ اندروني ڳجهن جو ڄاڻو آهي تنهن صاف چيو ته ”ڀٽو خاندان مان اڃان هڪ فرد جي قرباني ڏيڻي پوندي.“ وري ڇهين آگسٽ 1996ع تي اخبارن ۾ ميان نواز شريف بيان ڏنو ته ”بينظير حڪومت کي ختم ڪرڻ لاءِ ماڻهو مارائڻا پوندا.“ ههڙا صاف ۽ چٽا بيان. ڪيڏي نه پٺڀرائي ۽ رٿابنديءَ سان ڏنا ويا هوندا. بس ڏيڍ مهينو به ڪو نه گذريو ته 20 سيپٽمبر 1996ع تي دينا داستي بنا سبب جي مير مرتضيٰ ڀٽو ۽ سندس ساٿين کي گهري سازش هيٺ پوليس فورس هٿان شهيد ڪرايو ويو. رٿابندي وري اهڙي پڪي ٿيل هئي جو ملڪ جي پرائيم منسٽر کي پنهنجي زخمي ڀاءُ وٽ وڃڻ کان روڪيو ويو ۽ مڊايسٽ اسپتال وٽ ئي سندس خلاف نعره بازي ڪرائي وئي ۽ کيس ڀاءُ جو قاتل سڏيو ويو. حالانڪ مير صاحب اڃا زنده هو. رات وچ ۾ محترمه غنويٰ ڀٽو کي پاڪستاني نئشنل بڻايو ويو ۽ کيس پارٽيءَ جو ليڊر ڪيو ويو ۽ عدت دوران کيس اليڪشن لڙڻ تي آماده ڪيو ويو. پير صاحب پاڳاري پاڻ مڃيو ته اليڪشن ۾ ڀٽو مخالفت لاءِ کيس پئسا ڏنا ويا. جنرل اسلم بيگ به مڃيو ته ان ڪم لاءِ کيس ڏهه ڪروڙ رپيا ڏنا ويا جي هن متعلقه ماڻهن ۾ ورهايا. دبئي مان لياقت جتوئي جي فون نوين بجي آئي ته مير مرتضيٰ قتل ٿي ويو. (حالانڪ هو ان وقت اڃا جيئرو هو) بينظير به وئي پئي آ. مان موٽي ٿو اچان ۽ انشاءَ الله چيف منسٽر ٿيندس، ڏسو ڪيڏي اڳواٽ رٿابندي ٿي پئي هئي.
مير مرتضيٰ کي مارائڻ لاءِ نهايت چالاڪيءَ سان ڊراما رچايا ويا. پهرين چيو ويو ته ڪراچي جيمخانا وٽ بم ڦاٽو آهي. وري سنڌ سيڪريٽريٽ پٺ واري ڪمپائونڊ وال وٽ بم ڦاٽو. اهي ٻيئي واقعا شهه سرخين سان اخبارن ۾ ڇپيا ويا. اخبارن ۾ به ڪمال منافقيءَ سان بنان ڇنڊڇاڻ جي اهڙن واقعن جي تشهير ڪئي. مزو اهو جو انهن ٻنهي واقعن ۾ نقصان ڪجهه به نه ٿيو. مان پاڻ ڏٺو ته ٻنهي جايون تي هڪ بلاڪ واريون سنهيون ڀتيون هيون پر ڀتين کي به ڪو نقصان ڪو نه پهتو هو. رڳو ڪاراڻ جا نشان هئا.ڄڻ ته دونهي دکائي ڀتيون ڪاري ڪري پوءِ ڦٽاڪا ڇوڙيا ويا هئا. ائين ڊراما ڪرڻ کان پوءِ مير مرتضيٰ جا خاص ڪارڪن گرفتار ڪري جيلن ۾ وڌا ويا ته جيئن هو چڙي ۽ اٻهرا قدم کڻي. نوجوان رت، ڀٽو خاندان جو فرد ۽ ايم پي اي، سو ڇو ڪين ٿاڻن تي ويندو پنهنجن ڪارڪنن سان ملڻ؟ عام ماڻهو ئي وڃن ٿا. ايم ڪيو ايم جون مايون ئي ٿاڻن جو گهيراءُ ڪري پنهنجن ماڻهن کي زوريءَ ڇڏائي ٿيون وڃن. اتي پوليس جي بيعزتي ڪانه ٿي ٿيئي باقي مير مرتضيٰ خلاف پروپئگنڊا ڪئي وئي ته پوليس آفيسرن جي بيعزتي ٿو ڪري.
اهڙو هائُو پيدا ڪيو ويو ڄڻ ته وڏو ڪو امن امان جو مسئلو پيدا ٿيڻو آهي. جنهن لاءِ مير مرتضيٰ کي گرفتار ڪرڻ کانسواءِ ڪو چارو ڪو نه بچيو هو. ائين مير مرتضيٰ کي گرفتار ڪرڻ لاءِ جواز پيدا ڪيا ويا. مير مرتضيٰ به گرفتاريءَ جي پرواهه ته ڪئي ڪا نه سو لاپرواهه ٿي ويو. بلڪ پاڻ چيائين ته جڏهن به چون مان گرفتاريءَ لاءِ تيار آهيان. پر اصل وڏن صاحبن جي من ۾ ته ٻي ڳالهه هئي. نه ته گرفتار ڪرڻ لاءِ ته ٻه ٽي سپاهي ۽ هڪڙو آفيسر ڪافي هئا. هت ته بڪتر بند گاڏيون ۽ فوجي طريقن جي رٿابندي ڪئي وئي ۽ تربيت يافته نشاني باز ڪنڊائتي اوٽ وٺي، اهڙي طرح تيار بيهاريا ويا ڄڻ ته ڪنهن فوجي چوُنڪي تي دست بسته حملو ڪري، مئي مارائي کانسواءِ واپس موٽڻو نه هئو. اهڙي اڳواٽ رٿابندي ڇو، ڇالاءِ ۽ ڪنهن جي حڪم تي ڪئي وئي. جواب ظاهر پيا آهن، پر چئبو ڪين.
بعد ۾ جيڪي ڪجهه چيو ويو ۽ ڪيو ويو، اهو ئي ان ڳالهه جو تمام وڏو ثبوت آهي ته هٿ وٺي مير مرتضي کي ماريو ويو ته جيئن بينظير صاحبه جي مخالف قوتن کي يڪجاءِ ڪري، کيس ڪڍي، سندس جاءِ تي لاهوري نواز شريف کي آندو وڃي.
ڪجهه مهينن کان پوءِ ڪن وڏن ماڻهن جي هڪ محفل ۾ مان به هئس. اتي هڪ نگران وزير ۽ پوليس جو ايس پي صاحب به موجود هئا. مون. جيئن منهنجي طبيعت آهي، ڳالهه جي ڳاٽي کان جهلي، سوال ڪيو ته چيو وڃي ٿو ته آصف علي زرداري نهايت ذهين ۽ سمجهو ماڻهو آهي. واقعي ائين آهي يا هو بلڪ کريل ٻار ۽ ٻُڌو آهي. سڀني ائين ئي چيو. جيئن منهنجي منشا هئي، ته ”هو تمام ذهين ۽ سمجهدار آهي!“ سڀني کان اها قبولداري وٺي پوءِ مون گولي هلائي ته ”پوءِ جڏهن هر ڪو گهٽيءَ ۾ گهمندڙ ماڻهو، هاري، مزدور، پڙهيل توڙي اڻ پڙهيل اهو سمجهي پيو ته مير مرتضيٰ جو قتل ٿيڻ معنيٰ بينظير صاحبه جي حڪومت وڃڻ ته پوءِ آصف جهڙو ذهين ماڻهو اها ڳالهه ڇو ڪين سمجهي سگهيو جو هٿ وٺي پنهنجي حڪومت جا ترا ڪڍيائين ۽ پاڻ توڙي پنهنجي سموري ڪٽنب کي آزار ۾ وڌائين؟“
مون ڏٺو ته منهنجي ڇوڙيل گولي نشاني تي پوري لڳي جو سڀ چپ رهي مون ڏي نهارڻ لڳا. ائين کين بي هٿيار ڪري، مون ٻيو وار ڪيو. چيو ته ”صاف ظاهر آهي ته آصف خلاف اهو الزام ته هُن ڪانسپرسي ڪري (منصوبه بندي ڪري) مير مرتضيٰ کي قتل ڪرايو آهي، بلڪل جڙتو ۽ سرڪاري رٿابندي جو حصو آهي.“ اتي هڪ وڏي صاحب ڳالهايو. چيائين ”جمال صاحب توهان ڪهڙي دنيا ۾ ٿا رهو. واقعي کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ خلقن آصف ۽ درانيءَ (ايس پي) کي لاڳيتو ٻه ڪلاڪ کليل جيپ ۾ گهمندو ڏٺو آهي.“ دل ۾ چيم ته هي به ظاهر ظهور سرڪاري رٿابندي جو حصو پر طبيعت موجب الٽو سوال ڪيم ته ”هت پوليس آفيسر اڳوڻو هوم سيڪريٽري، جج صاحب ۽ وڪيل ويٺا آهن، ڪو به چوي ته ڇا منصوبو ڪندڙ ائين خلق وچ ۾ کلم کلا گهمندا آهن، هو ته اشارن ۾ توڙي ٽيليفون تي به ڪو نه ڳالهائيندا آهن.“ سڀ چپ. البت وزير صاحب چيو ته ”ڇڏيو سياسي ڳالهين کي، ڌوڙ وجهون“ مون به کڻي ماٺ ڪئي.
مير مرتضيٰ صاحب جڏهن پاڪستان آيو پئي تڏهن ئي بينظير صاحبه کيس منع ڪئي هئي ۽ چيو هو ته جن جي هشيءَ تي تون اچين پيو سي ئي توکي مارائيندا. هڪ کي سندس ئي زال هٿان زهر ڏياري مارايو ويوـ ٻئي جي زال رات وچ ۾ ليڊر بڻجي، اليڪشن ۾ بيهي وزيراعظم ٿيڻ جا خواب لهڻ لڳي. اسان جي سياست جا داءُ پيچ، ڪوريئڙي جي ڄار ۽ نانگ جي ڏر جهڙا آهن، رڳو آهن کپر، وڇون ۽ راسپوٽين (روس جي راڻي اليگزينڊر يا جو شودو دوست).
مير مرتضيٰ جي قتل ٿيڻ سان، سنڌ سان جيڪي ويل وهايا ويا تن جي مون ويٺي لسٽ (وچور) ٺاهي ته ڪي ملڻ وارا اچي ويا. منهنجي سوچ جي تند ٽٽي وئي. هيڪر سوچ جي تند ٽٽي ٿي ته وري آنٽ تي نٿي چڙهي، بقول شيخ اياز، لفظن جي لڙهي ائين آهي جيئن سمنڊ ۾ بيٺي ڪا رنگين مڇي هٿ ۾ اچي ترڪي وڃي. پوءِ ان جو ٻيهر ملڻ محال آهي.
1. سنڌ جو هڪ اڀرندڙ نوجوان جوشيلو ليڊر قتل ڪيو ويو.
2. سنڌي وزيراعظم کي صدارتي حڪم ذريعي برطرف ڪيو ويو.
3. نگران وزيرن ۾ سنڌ جو ڪو به سياستدان شامل نه ڪيو ويو.
4. صدارتي حڪم ذريعي فوجي سربراهن کي ڪئبينيٽ ميٽنگن ۾ شامل ٿيڻ جو حق ڏنو ويو. ائين فوج کي سياست ۾ ملوث ڪرڻ، ڄڻڪ سول مارشل لا لڳايو ويو.
5. اليڪشن جي ڳڻپ ۾ اهڙي چالبازي ڪئي وئي جو پنجاب مان پ پ جو هڪ به ماڻهو قومي اسيمبليءَ ۾ نه چونڊيو. بظاهر اها ڳالهه ناممڪن ٿي لڳي.
6. مرڪزي وزيرن ۾ هڪ به سنڌي نه کنيو ويو. مهينن کان پوءِ مس ڪري، ٻاٿون کارائي، سائين غوث علي شاهه کي وزير ڪيو ويو.
7. حڪومت ٺهڻ سان اعلان ڪيو ويو ته ڪڻڪ جي ڪا کوٽ ڪانه آهي. پ پ حڪومت خواهه مخواهه زرمبادله زيان ڪري ٻاويهه لک ٽن ڪڻڪ ٻاهران گهرائي آ. مٿان وري سنڌ حڪومت جي مرضي خلاف مرڪزي وزير زراعت اچي سنڌ مان ڪڻڪ خريد ڪري پنجاب موڪلڻ لڳي. چيائين ته ڪڻڪ جي بدلي ڪڻڪ موٽائي ڏينداسون. اها ڪڻڪ ته ڪا نه موٽايائون بلڪ جيڪا ٻاويهه لک ٽن ڪڻڪ ٻاهران آندي سا به سڌو پنجاب موڪليائون. سنڌ ۾ حال اهو ٿيو جو اٽو وڃي يارنهن روپيه سير (ڪلو) لڳو.
8. مهانگائي اهڙي چوٽ چڙهي وئي جو جيئڻ جنجال ٿي پيو. بدر مونکي چيو ته، ”بابا اسانکان جيڪو ڪم وڻين اهو وٺن. اسان سارو ڏينهن ڳهي به اهو ڪم مفت ۾ پورو ڪري ڏينداسون، رڳو اسانجو بورچيخانو هلائين،“ ڪيڏي نه پيڙا هئي بدر جي ان گفتي ۾.
مون وٽ مالهي هوندو هو منور بهاولپوري. ٻه سؤ رپيا مهينو وٺندو هو ۽ ٽن چئن بنگلن ۾ ڪم ڪندو هو. هڪ ڏينهن هٻڪندي مونکي چيائين ته صاحب پگهار وڌائي ڏيو پورت نٿي پوي. مون کيس سختيءَ سان جواب ڏنو ته پورت اسانجي به نٿي پوي. کيس اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي. رڳو منور ڇا، ڪنهن نوڪر، مزور، پورهيت يا غريب کي اها ڳالهه اصل سمجهه ۾ نٿي اچي ته هي بنگلي ۾ رهندڙ، اڇا ڪپڙا پهريندڙ، ڪار ۾ چڙهندڙ، ڪيئن غريب هوندا. منور ته اهڙي ڳالهه ڪا نه ڪئي پر اهڙي ڳالهه ڪيائين جو اڄ تائين ڏکوئيندي اٿم. چيائين ته، ”صاحب! سڄي ڏينهن ۾ اٺ ڏهه ڀاتين لاءِ هڪ هنڊي ته چڙهندي نه؟ ڀلي گيهه نه وجهوس، رڳو دال چانور وجهوس ته هڪ هنڊي (يعني هڪ ويلو) ٻه سؤ رپين کان وڌي ٿو وڃي. پوءِ پيءُ ماءُ کي بکيو رکان، زال ٻارن کي بکيو رکان يا پاڻ بکيو رهان!“ ان وقت سندس آواز ڀرجي آيو ۽ اکين ۾ پاڻي تري آيس. مون حاتم طائي جي سخا کي مات ڏئي سندس پگهار ۾ پنجاهه الائي سؤ رپين جو واڌارو ڪري ڇڏيو.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ هڪ ڇوڪراٽ سندس جاءِ تي ڪم ڪرڻ لاءِ آيو. منور جو پڇيومانس ته چيائين ”بيمار آهي بنگلا (ڪم لاءِ) مونکي ڏنا اٿائين. چونس ٿا ته اسپتال داخل ٿي پر پئسا ڪو نه اٿس.“ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ان سيکڙاٽ کي مون ڪڍي ڇڏيو جو گلن ۽ ٻوٽن جي ڄاڻ ڪا نه هئس. منور جي جاچ ڪرايم ته پتو پيو ته سندن جهوپڙي خالي پئي هئي. کيس بهاولپور سندس ڳوٺ کڻائي ويا هئا جو اهڙي آخري خواهش ظاهر ڪئي هئائين. پتو پيو ته کيس هاءِ بلڊ پريشر (خون جو زياده دٻاءُ) هو ۽ ٻيئي گڙدا خراب ٿي ويا هئس ۽ دوا لاءِ پئسا ڪو نه هئس. سندس ڇا حشر ٿيو؟ پتو نه پيو، پر اسين سڀ گهر ڀاتي کيس ساريندا آهيون، ڪم سان پيار هئس، گلن ٻوٽن سان پيار هئس.
ڪراچي ڊفينس جي علائقي ۾ پاڻيءَ جي ٻاڙائي (کوٽ) سو، اسانجو بنگالي بورچي سعيد بابا، منور سان اٽڪي پيو ته باغيچي کي پاڻي نه ڏي! سندس نلڪو بند ڪري ڇڏيائين ته سندس هٿ ۾ جا پلاسٽڪ جي پائيپ هئي تنهن مان پاڻي اچڻ بند ٿي ويو. پاڻيءَ بنان، خالي پائيپ هٿ ۾ جهليون بيٺو هو ته مان ٻاهر نڪتس. مان اڪثر ساڻس گلن ٻوٽن بابت ڪچهري ڪندو هئس. مونکي ڏسي دانهن ڏنائين ته ”صاحب هي ويچارا کائين ته ڪجهه ڪو نه ٿا رڳو پاڻي ٿا پيئن، اهو به نه ڏيون؟“ هو ڏکارو ٿي ويو، مون کيس دلداري ڏيندي چيو ته ڪير به توکي جهلي، تون ضرور هنن کي پاڻي ڏي. پوءِ منهنجا پٽ به جهليندا هئس ته انهن کي جواب ڏيندو هو ته ”ابڙي صاحب ني اجازت دي دي هي.“ کانئس پوءِ گل ٻوٽا به ويڳاڻا ٿي پيا ۽ ويا مرجهائيندا. سؤ کن ڪونڊيون هيون.
منهنجي مرحومه گهرواريءَ کي به انهن سان ڏاڍو پيار هئو. پاڻ ويهي ڪونڊين کي رنگ هڻندي ۽ چٽسالي ڪندي هئي. اها به 1991ع ۾ الله کي پياري ٿي وئي ته باغ ئي سڪي ويو ۽ ڪونڊين ۾ خالي مٽي ڀري پئي آهي. ابو ظهبيءَ مان سندس ڀاڻج آفتاب شاهه فون ڪئي ته رات خواب ۾ آئي هئم ۽ شڪايت پئي ڪري ته ”منهنجو باغ سڪائي ڇڏيو اٿن!“ سو ور ور پڇي پيو ته واقعي ائين آهي ڇا؟ هيءَ ٻي حيرت انگيز ڳالهه! ابو ظهبي ۾ ويٺل هڪ شخص کي اهڙي دانهن ملي ٿي ۽ هو اڻتڻ مان، فون جو خرچ برداشت ڪري پڇي ٿو بلڪ دانهن (فرياد) اسان تائين پهچائي ٿو.
چڱو جو منور مالهيءَ جي ڳالهه نڪتي ۽ سياسي چڪر جي ڄاري مان نڪتاسون، توهان پاڻ پنهنجي سر ويهي واقعات ۽ نتائج جي لسٽ (وچور) ٺاهيو. حقيقت ۾ پنهنجي نجي سوچ سان وڌيڪ ڄاڻ ملي ٿي ۽ نيون نيون حقيقتون القا ٿين ٿيون. سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’اپڻي گهوٽ ته نشا هووئي.‘ القا معنيٰ لقاءَ ٿيڻ، جو تمام عام فهم سنڌي لفظ آهي جو چوندا آهن ته ’لقاءَ لڳو پيو آهي،‘ انهيءَ ڪري ٻارن کي واڌو سيکارڻ ٽيوشن ڏيڻ آهي، سندن نجي ذهني اوسر کي ٻنجو ڏيڻ. تعليمي ماهر ائين چون ٿا ته اسانجي پيءُ ڪنهن ٻار کي ٽيوشن ڏياري، نه مون.
منهنجي ننڍي پٽ ساجد کي مان ۽ ماڻس پاڻ سان اسلام آباد وٺي وياسون. ٽن چئن مهينن کان پوءِ موٽي کيس سينٽ پئٽرڪ اسڪول موڪليم ته سندس استاد ڪاوڙجي پيا ته پڙهڻ ۾ پوئتي پئجي ويو آ. وڃي فادر لوبو سان مليس، ان به ائين چيو ته پاس ڪو نه ٿيندو. مون چيو ”ٽيوشن ڏياريندو سانس!“ ته ويتر ڪاوڙجي پيو ۽ چيائين ته ”متان ائين ڪيو اٿئي، اڳيون نور به هليو ويندس!“ ڀلا ماڻهو ڌارئي ذهن سان ڪيئن سوچيندو؟ پوءِ مون چيو ته ”ٻار ذهين آهي، توهان ڪلاس ماستر کان پڇي وٺو.“ ٽيچر لفظ بهتر آهي جو ان ۾ ماستر توڙي ماسترياڻي اچي وڃن ٿا. ٽيچر آئي نه ان به تائيد ڪئي ته ڇوڪرو ذهين آهي محنت ڪندو ته پاس ٿي ويندو. ٿيو به ائين. ساجد نيٺ مقابلي جو امتحان پاس ڪري ايس. ڊي ايم ٿي ويو. انهيءَ ۾ا صل جادو هئو ٻار تي نفسياتي اثر ۽ اعتماد جو ته استاد کيس ذهين سمجهي ٿو. ٻار کي ڪڏهن به نه چئجي ته تون موڳو آهين يا نڪمو آهين. ائين چوڻ سان هو واقعي ائين ٿي پوندو.
ماڻهن کي ڇڏي ڏجي ته پنهنجو برو ڀلو پاڻ سوچين، البت ماڻهن کي مسئلن ۽ ممڪن واٽن بابت ضرور ٻڌائي دڳ لائبو ۽ سوچڻ تي مجبور ڪبو. فيبروري 1948ع ۾ ڪراچيءَ کي سنڌ کان الڳ ڪرڻ واري معاملي تي جڏهن مون ۽ ٻين شاگردن قائداعظم سان ڏيڍ ڪلاڪ ملاقات ڪري سنڌ جي ماڻهن جي جذبات ۽ عام راءِ بابت ڳالهايو ته هڪدم اسانجي ڳالهه کي ڪٽي چيائين، ”ڇا ٿيندي آ راءِ عامه؟ راءِ عامه کي ته موڙبو آهي ٺاهبو آهي!“ هو ان ميدان جو تمام وڏو ۽ ذهين کيڏاري هو. بلڪل سچ چيائين. عوام کي دڳ لائڻو پوندو. سياسي ميدان جا سڀ گر سکڻا پوندا. مونجهارن جو ڄارو صاف ڪري، واٽ ڪڍبي، پوءِ هر ڪو آسانيءَ سان منزل جي چوٽيءَ تي چڙهي وڃيِ خيما کوڙيندو، ويڙهاند، گڏيل، منظم ۽ نقشي (اڳواٽ رٿابندي) مطابق هوندي ته فتح ۽ ڪامراني پاڻهئي اچي پير چمندي. باقي هڪ هڪ ٿي ڪنڌ اڏيءَ تي رکي ڪپائبو ته نه هوند نه شڪر، سڄو رت رائيگان ۽ سڄو پورهيو پاڻي ٿي ويندو.
ڏسو ته ڪيڏو ڪارو ڪارونڀار ۽ اوندهه انڌڪار آهي، سڀئي سربراهه هڪ صوبي جا، فوج به سندن ته حڪومت به سندن. وڻين ته اناج کڻي ڏڪار پيدا ڪن، وڻين ته پوکون سڪائين، وڻين ته اوڳاڙي جا سڀ پئسا پاڻ کڻن، وڻين ته سنڌ جي رستن ۽ ترقياتي منصوبن جا پئسا پنهنجن رستن ۽ منصوبن تي خرچ ڪن، وڻين ته حصو پتي ڪرڻ بجاءِ هڙ پاڻ ڳڙڪائي وڃن ۽ جي ڪڇون يا ڪڻُڪون ته موچڙا هڻي ماٺ ڪرائين. هيءُ سڀ ڪجهه اسان سان ٿئي پيو. رنجيت سنگهه جا غلام آهيون نه؟ اها ٻي ڳالهه آهي ته سنڌين ۽ بلوچن مير صاحبن جي اڳواڻيءَ ۾ رنجيت سنگهه کي ٽوٽا چٻائي، سبزل ڪوٽ کان ئي پوئتي موٽائي ڇڏيو هو. تاريخ پاڻ کي ورجائيندي آهي، رڳو وقت سر اک پٽجي. ”لتر سان پڄي چڪر.“ سوٽي هجي ساڻ ته گڏهه گوهي نه ڪري.
معاف ڪجو، هيءَ آهي ڪٿا! ماڻهو ڪٿان جو ڪٿان وڃي ٿو نڪري. چيم پي ته اياز اڻموٽ آهي. گلا ۽ گارين کان مٿي آهي، بينياز آهي. هو ماڻهن کي خوش ڪرڻ خاطر ڪو نه ٿو لکي. اهڙيون ڳالهيون ڪندي سوڀو ور چڙهي ويم جو هڪ ٻيو ديو آهي، جنهن کي حالتون لوڏي يا ڌوڏي نه ٿيون سگهن. پوءِ ڳالهه نڪتي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ميٽنگن جي جتي فيصلا ٿيندا هئا رڳو ٽڪراءَ جا ۽ ان لائين سان مونکي ڪجهه اختلاف هئو .جڏهن ڀٽو صاحب پاور ۾ آيو. وزير خارجه ٿيو ته مونکي موقعو مليو. ڀٽي صاحب ۽ سندس وڏي ڀاءُ مرحوم سڪندر علي بابت مان اڳيئي ڪجهه لکي چڪو آهيان. تاج محمد ابڙو، ڀٽي صاحب کي ڪافي ويجهو هئو ۽ سندس نجي محفلن جو رڪن هو. مون تاج محمد کي چيو ته ”ڇو نه ڀٽي صاحب کي چئي سوڀي کي جيل مان آزاد ڪرائجي؟“ تاج محمد کي اها ڳالهه پسند آئي ۽ هن ڀٽي صاحب سان ڳالهايو. ڀٽو صاحب خود ان خيال جو هو ته روس سان لاڳاپا وڌائجن، سو هڪدم هائو ڪيائين. سوڀو جيل مان نڪري گهر آيو ۽ پاڻ کي ڳوٺ تائين محدود رکيائين.
ڀٽي صاحب بعد ۾ تاج محمد کي چيو ته هو ڪميونسٽ پارٽيءَ تان بندش لاهي پيو ۽ ڀلي پارٽي کلم کلا پنهنجي منشور مطابق ڪم ڪري. ڀٽي صاحب ائين ڪري ڏيکاريو، پر پارٽي وارا ٻاهر ڪو نه نڪتا. سو تاج محمد کي چيائين ته ”هاڻي چئه نه پنهنجي دوست کي ته ڪميونسٽ پارٽيءَ کي بي ڌڙڪ منظم ڪري!“ تاج محمد به تمام ذهين ۽ اونهي سوچ وارو ماڻهو هو سو مونسان صلاح ڪيائين. مون چيو بظاهر ته ”اها ڳالهه ٺيڪ ٿي لڳي باقي فيصلو سوڀو ڪندو.“ تاج محمد چيو ته ”هل مونسان ٻنڊيءَ ته سوڀي سان ملي اچون!“ مون چيو ”هل!“ بگيءَ ۾ چڙهي لاڙڪاڻي کان ٻنڊيءَ پهتاسون. سوڀو قرب سان مليو. مون لاءِ سوڀي سان اها پهرين قريبي ملاقات هئي. مان نوڪريءَ ۾ هئس ۽ ڪڏهن به ڪنهن وڏي پارٽي ليڊر سان منهنجي نجي ملاقات ٿيل ڪا نه هئي. سواءِ جمال الدين بخاري، سلام بخاري ۽ اعزاز نذير جي، جيڪي ڏاڍا مخلص داناءَ ۽ پارٽي سان سچا هئا. امام علي نازش سان ته ڪيئي ملاقاتون پارٽي ميٽنگن ۾ ٿيون هيون پر اهو هنن جي ڀيٽ ۾ ڄاڻ ٻالڪو هئو.
سوڀي سڄو ڏينهن رهائي ڇڏيو ۽ منجهند جي ماني به کارايائين. تاج محمد مونکي پيو ٺوٺيون هڻي ته ڳالهه ڪڍ! پاڻ ڇاڪاڻ ته ڪميونسٽ پارٽيءَ جو باقاعده ميمبر هئو. ان ڪري پارٽي نظام جي پابندي ۾ جڪڙيل هئو. نيٺ مون ڳالهه ڪڍندي چيو ته ”مان سياست مان ڪو نه ڄاڻان پر ڀانئجي ٿو ته سٺو موقعو آهي، هٿان نه ڇڏجي!“ سوڀي تاج محمد ڏي نهاريو ته ان به تائيد ڪئي. سوڀو ڇاڪاڻ ته عملي سياست ۾ رهيو هئو. جدوجهد به ڪئي هئائين ۽ تجربيڪار به هئو سو فيصلي جي قوت ۽ صاف ذهن سندس ٻڌا ٻانها هئا. ٺهه پهه جواب ڏنائين ته ”واهه جو ٿا ڏس ڏيوم ته هٿ وٺي سڀ پارٽي ميمبر ۽ ڪارڪن ظاهر ڪري پليٽ تي رکي ڀٽي صاحب کي ڏيان ته جڏهن وڻين تڏهن کين واڙي ۽ جيل ۾ وجهي ڇڏين!“
سياست ۾، اڳتي هلي نڪرندڙ نتيجن جو خيال رکڻ، هڪ ڏاهي سياستدان جو اولين فرض آهي. اسين ٻئي ماٺ ٿي وياسون، پنهنجي وزن جو پتو پئجي ويو ته سوڀي جي ڀيٽ ۾ اسين ڇوڪراٽ ۽ سيکڙاٽ هئاسين. هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪندي ٽپهري جو بگيءَ، چڙهي واپس لاڙڪاڻي آياسون. ڏينهن تاريخ ۽ سن مونکي ياد ڪونهي باقي سوڀي کي ضرور ياد هوندو. سندس ياداشت غضب جي آهي ڳالهائيندو ته سڄي اڌ صدي جي تاريخ، واقعات ۽ شخصيات سميت، ٻڌائي وڃي پار پوندو، جهڙو ڪمپيوٽر. باقي سوڀي جي اها ڳالهه ته کيس چين جي حمايت ۾ بيان ڏيڻ لاءِ چيو ويو. ان ۾ مان شامل نه هئس. منهنجي پرپٺ تاج محمد ابڙي ڳالهه ڪئي هوندي. مان ته اڳواٽ ئي چين جي هندوستان تي حملي کي نندي چڪو هئس.
اها مون تي ڪا خاص مهرباني آهي جو هڪوار ملاقات ٿيڻ کان پوءِ ماڻهو مون تي مهربان ٿي وڃن ٿا. ڀلي سياستدان هجي، ليڊر هجي، مذهبي عالم هجي، ڪامورو هجي، چور هجي، ڌاڙيل هجي، سردار هجي، وڏيرو هجي يا عام ڪمي ڪاسبي. مهربان به اهڙا جو ماڻهو مونکي پنهنجو ويجهو دوست يا عزيز سمجهڻ لڳندا آهن، حالانڪ اسان ۾ ڪا به مشترڪ هڪجهڙائپ ڪا نه هوندي آهي. چوندا ته پليجو تنهنجو دوست آهي. سوڀو تنهنجو دوست آهي. ڄام صادق علي تنهنجو دوست آهي. شيخ اياز تنهنجو دوست آهي. رباني تنهنجودوست آهي. وغيره وغيره. مان چوندو آهيان ته ”ڀائو سندن مهرباني جو مونتي مهربان آهن. هو وڏا ماڻهو آهن، مان سندن عزت ڪندو آهيان. دوست اهي جن سان حجت ڪري سگهجي، مون ڪڏهن ڪنهن سان حجت نه ڪئي آهي. تابعداري ڪئي آهي. حاضر حاضر چيو آهي ته ۽ وت آهر، حدن اندر، مڃوتي به ڪئي آهي.“ ٻڌو ٻانهو ڪنهنجو ڪو نه رهيو آهيان. ٽوپي لاهڻ ڪنهن کي ڪو نه ڏني اٿم، سو انهيءَ هڪ ملاقات ۾ سوڀو به مون تي اهڙو مهربان ٿي ويو جو وقت بوقت وٽس وڃان ته پاڻ اچي در کولي اندر ويهاري ڪلاڪ ٻه رهاڻيون ڪري. هت ڪراچيءَ اچي ته به فون ڪري مونسان ملڻ اچي. مان به ساڻس مريدن وانگر پيش اچان.