3
هونئن حقيقت اها آهي ته مخالف ڌر وارن ظهور حسين ڀوپالي، شاھ فريدالحق، مدني صاحب ۽ ٻين سڀني کي مان تمام گهڻي عزت ڏيندو هئس ۽ سندن اسيمبلي اندر مسئلا هڪدم حل ڪندو هئس. بعضي ته اختيارن کان ٻاهر وڃي به سندن مدد ڪندو هئس. مثلاََ سيد احد يوسف جي ميمبري خلاف عدالت ۾ درخواست پيل هئي. هن جي شنوائيءَ جي تاريخن تي اجلاس پيو هلي ته ڪيس جي ٻڌڻي باربار ملتوي ٿي ٿي وئي. سيد احد يوسف ۽ ڀوپالي مون وٽ ايندا هئا ته اجلاس جون تاريخون اهڙيون مقرر ڪرايو جو ڪورٽ جي شنوائيءَ تي اثر نه پوي. مان به هڪدم چوندو هئس حاضر! جيئن حڪم. حالانڪ اجلاس سڏائڻ جو اختيار سيڪريٽري جو نه، پر گورنر ۽ چيف منسٽر جو آهي پر سمري اهڙي ٺاهبي هئي جو مخالف ڌر جو به ڪم ٿي وڃي. انهيءَ ۾ ڀلا ڪنهن کي ڪهڙو نقصان يا حرج. پاڻ جيڪي سو عدالتن جي ڪم ۾ مداخلت نٿي ٿي. اهڙا ٻيا ڪيئي واقعا جن جي تفصيل ۾ وڃڻ اجايو ٿيندو.
ذڪر هليو پئي منهنجي دوست محمد سعيد انصاريءَ جو، جيڪو بالا آفيسر جي هڪ معمولي رمارڪ تي ڏکارو ٿي ويو ۽ چڙ به آيس. اها نشاني آهي هڪ قابل ۽ با ضمير انسان جي، نه ته مون اهڙا آفيسر به ڏٺا آهن جيڪي گاريون ۽ دڙڪا کائي به کلندا ٻاهر نڪرندا آهن. ڇاڪاڻ ته کين پنهنجي وزن ۽ افعال جي ڄاڻ هوندي آهي ۽ هو هرقسم جي بيعزتي هضم ڪري ويندا آهن. ٻئي طرف باضمير ۽ قابل ماڻهو پنهنجي عزت نفس جي بچاءُ ۾ هر جوکم کڻڻ لاءِ تيار ٿي ويندا آهن. منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال جڏهن اسسٽنٽ انجنيئر ميرپورخاص هو تڏهن سندس چيف انجنيئر جماڻي صاحب هئو، جو تمام ايماندار، محنتي ۽ ڄاڻو ماڻهو هو پر مرحوم ۾ وِڏ هئي جو گاريل هئو. انجنيئرن وغيره کي به گاريون ڏيندو هو.
ميرپورخاص، ڪمال جي حد ۾ انسپيڪشن تي آيو ته وقت کان اڳ بندن تي پهچي ويو. ڪمال کي ٽي شوق هئا: هڪڙو ته ڪپڙا سٺا پائيندو هو، ٻيو فرنيچر ۽ رهائش چڱي رکندو هو، ٽيون بورچي سٺو رکندو هو. ان ڏينهن به فل سوٽ پائي ٽاءِ ٻڌي، نئين جيپ ۾ چڙهي روانو ٿيو. نئين جيپ وِليز تن ڏينهن پرمٽ تي ڇهن هزارن ۾ ملندي هئي ۽ اهڙي پرمٽ ادا شمس کيس خانبهادر ايوب کهڙي چيف منسٽر کان وٺرائي ڏني هئي. ڪمال ائين ٺاٺ باٺ سان پنج منٽ کن دير سان پهتو ته جماڻي صاحب اڳ ۾ ئي ماتحتن کان ڪاوڙ ۾ پڇي رهيو هو ته ”اڙي اهو ايس ڊي او، ڪمال، ڪمالڙو آهي ڪهڙو؟“ ته ڪمال به جيپ مان لهي، ڪوٽ لاهي جيپ ۾ اڇلايو ۽ ٽاءِ به کولي ڍري ڪيائين ۽ پوءِ ٻانهون کنجي جماڻي صاحب آڏو بيهي اکيون اکين ۾ ملائي چيائينس ته ”اهو ڪمال مان آهيان مان، چئه ڇا چوڻو اٿئي!“ جماڻي صاحب هڪو ٻڪو ٿي ويو ۽ چيائين ”بابا تون ته ڪو زورآور آهين مون ته ائين پي پڇيو.“ ڪمال وري به چيس ته ”ڪا به غلطي پڪڙي هجيوَ ته ٻڌايو!“ جماڻي صاحب ”نه بابا! نه!“ چئي هليو ويو.
جماڻي صاحب ته وري به شريف ماڻهو ۽ سٺو آفيسر هئو. بلوچ شير محمد آبپاشي کاتي جو سربراھ سيڪريٽري ۽ ڏاڍو ڏنگو ۽ وير وٺو ماڻهو هو. ان سان به اٽڪي پيو سندس ناجائز وهندڙ واٽر ڪورس زوريءَ ٻڌي ڇڏيائين. بلوچ صاحب انڪوائري ٽيم موڪلي ته وڃي هن ايس ڊي او جون غلطيون پڪڙي رپورٽ ڪيو. انڪوائري ٽيم آئي ته مون ڪمال کي سمجهايو ته ”ڳالھه کي نه وڌائجي ۽ ڪجھه هيٺاهين وٺي ٺاھ جي صورت حال پيدا ڪجي!“ واھ ڪمال واھ، مونکي اهڙو جواب ڏنائين جو مون لاءِ سبق آموز هو. ڏاڍي پر اعتماد لهجي ۾ ٻئي تريون کولي چيائين ته ”سائين منهنجا هٿ صابڻ سان ڌوتل آهن، هن جا هٿ ڊيزل سان ڪارا آهن، مونکي ڇا ڪندا، جيڪي وڻين سو ڪن“ واقعي ٿيو به ائين جو ڪمال جي توڙي سندس آفيس جي ڪابه غلطي هٿ نه آين، پر بلوچ صاحب ڪمال جو پروموشن ماري ڇڏيو. سندس پٽ عالم بلوچ، ڪمال کان به جونيئر هو، ان کي ٽپائي انجنيئر ۽ ايس. اي ڪري ڇڏيائين جو نيٺ وڃي فيڊرل سيڪريٽري ٿيو. عزت نفس ۽ سچ ڳالهائڻ جو صدقو ته ڏيڻو ئي پوي ٿو.
ڪمال انجنيئري کان مٿي نه چڙهيو. جڏهن ميرپورخاص ۾ هو ته رانا چندر سنگهه، جو ڳالهائڻ جو سخت، کهرو ۽ ويڙهو آهي تنهن سان منهن ماري ٿيس ۽ هن صاحب ڀٽي صاحب جي دؤر ۾ سندس نالو ڏئي تيرهن سؤ آفيسرن سان گڏ کيس نوڪريءَ مان ڪڍائي ڇڏيو. هاءِ ڪورٽ مان ڪمال ڪيس کٽيو ۽ سندس پينشن منظور ٿي پر نوڪري ته هميشه لاءِ وئي ۽ ان سان گڏ پروموشن ۽ سندس خواب به. ڪمال پينشن ڪانه ورتي ۽ ٺيڪيداري ۽ زمينداري جي ڪرت ۾ جنبي ويو. ڪاڙهي ۾ ۽ سخت سيءَ ۾ ڏاڍي محنت ڪيائين ۽ ننڍي عمر (53سال) ۾ گذاري ويو. سندس پٽ ماشاءَالله هڪ انجنيئر ۽ ٻيو ڊاڪٽر آهي ۽ ٻئي سندس جهڙا ٺاهوڪا جوان آهن. نالا اٿن شهزاد سهيل ۽ ڊاڪٽر ڪامران. شال پيءُ جهڙا شانائتا مانائتا ٿين.
محمد سعيد لاڙڪاڻي مان بدلي ڪرائي هليو ويو. ادا شمس 1963ع ۾ گذاري ويو ته به تعزيت تي ڪونه آيو. امڙ، جنهن ٻچن وانگر سندس خدمت ڪئي هئي سا 1973ع ۾ گذاري وئي ته به ڪونه آيو. مان تن ڏينهين معزز عهدي تي سنڌ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس. ست ڌاريا ماڻهو آيا. پر محمد سعيد نه آيو. عجب، يگانه طبيعت انسان هو. مونکي يقين آهي ته کيس ايترو ئي صدمو پهتو هوندو جيترو مونکي. ويهارو سال گم هئو. جڏهن مون سرڪاريءَ نوڪريءَ مان رٽائر ڪيو ۽ پاڻ به رٽائر ٿيو تڏهن مونسان فون تي رابطو ڪيائين سو به جڏهن مون سندس فرزند اقبال سعيد انصاري ٽي وي پروڊيوسر ۽ سندس ٻئي پٽ ڪمانڊر نجم انصاريءَ سان شڪايت ڪئي. مون زور ڀريومانس ته مون وٽ اچ. مس ڪري آيو ته مون سڄو ڏينهن روڪي ڇڏيومانس ۽ ماني به گڏ کارائي مانس. منهنجي ماني چڙهي بيٺس سو ڪجھه ڏينهن کان پوءِ چيائين ته مون وٽ ماني کاءُ. مون يڪدم هائو ڪئي. سندس فرزند ڪمانڊر نجم جي گهر تي دعوت رکيائين ۽ پهر ٻه خوب ڪچهري ڪئي سون. 26-مارچ 1991ع تي منهنجي گهرواري اوچتو گذاري وئي.تعزيت تي آيو پر ڏھ پندرهن منٽن کان پوءِ. ماٺ ڪري هڪڙي ڪنڊ ۾ ويهي رهيو. جڏهن ٻيا يار دوست، مٽ مائٽ رسمي تعزيت ڪري اٿي ويا ته پوءِ اٿي اچي منهنجي ڀر ۾ ويٺو. منهنجي ٻانهن ۾ ٻئي هٿ وجهي زور ڏنائين ۽ چيائين، ”جمال مقعد جو سور ڪنهن کي ٻڌائبو ۽ اولاد جي شڪايت ڪنهن سان ڪبي؟“ ائين چئي وري اٿي پرڀرو ٿي ويهي رهيو. هي سندس تعزيت جو انداز انوکو ۽ بلڪل حقيقت تي مبني هو. مقعد بدران سڌو سنئون سنڌي لفظ استعمال ڪيائين. واقعي اهي ٻيئي ڳالھيون ماڻهو دنيا ۾ ٻئي ڪنهن سان سلي ڪونه سگهندو. اڄ منهنجي گهرواريءَ کي گذارئي ست سال ٿي ويا آهن انهيءَ عرصي ۾ محمد سعيد جي چوڻيءَ جي صداقت، وڌيڪ ۽ وڌيڪ واضح ٿيندي وڃي.
وري مون وٽ ڪونه آيو. جون 1992ع ۾ مون سندس داماد سينيٽرلطيف انصاريءَ کي فون ڪئي ته ٻڌايائين ته محمد سعيد وٽس آيو آهي. ڳالهايومانس ۽ اچڻ لاءِ چيومانس. ٻڌايائين ته سندس طبيعت ٺيڪ نه هئي. مان ملڻ ويومانس. بدن تي ۽ پيرن تي سوڄ هئس. سندس ڊاڪٽر پٽ جو آئرلنڊ ۾ رهندو آهي اهو به پيءُ وٽ آيل هو. محمد سعيد بيماريءَ کي اهميت ڪانه ٿي ڏني ۽ اها ئي پراڻي کل مذاق جي طبيعت برقرار هئس. مون سندس پٽ ڊاڪٽر کي پاسيرو وٺي چيو ته ”سوڄ معنيٰ گردا، جگر يا دل جي خرابي!“ چيائين ”هائو، پر اهي ٽيئي ٺيڪ اٿس چڪاس ڪرائي اٿئون!“ مون گنڀير ٿي چيو ته ”ڊاڪٽر پوءِ معنيٰ ڦڦڙ، ڇو ته هي ٻاراڻي وهي کان وٺي اڄ تائين ٻيڙي سگريٽ پيئندو اچي. انهيءَ منحوس بيماريءَ جو علاج هت ڪونهي، تون پاڻ سان لنڊن وٺي وڃينس.“ چيائين ”مون زور ڀريو اٿمانس پر اصل نٿو مڃي، توهان سمجهايوس.“ مون ڏاڍو زور ڀريومانس پر اصل لنوائي ويو. چي ”هن عمر ۾ ٻائڙيءَ کي ڪئين ڇڏي وڃان!“ مون چيس انهيءَ کي به وٺي وڃ. پر کيس جهڙوڪر پرون پئجي ويا هئا. چي ”يار آخري عمر ۾ پنهنجا پَڊ (پنڊ) ڇڏڻ تي دل ڪانه ٿي ٿئيم.“ اٺين جولاءِ 1992ع تي خبر پئي ته محمد سعيد آغا خان اسپتال ۾ داخل هئو. مان شام جو سج لٿي مهل شاهده کي ساڻ ڪري اسپتال ويس. وٽس سندس پٽ اقبال سعيد انصاري موجود هئو.
مون کي ڏسي منهنجو هٿ زور سان پڪڙي جهليائين. اصل ڇڏي ئي نه. ساھ کڻڻ مهل سندس ناسون پئي ڦڙڪيون. امان چوندي هئي ته جي ساھ کڻڻ سان ناسون ڦڙڪن ته اهو آخري وقت سمجهڻ گهرجي. سندس تجربو هئو. مون پنهنجي نڪ ۾ ٻه آڱريون وجهي ناسن کي لوڏيو ۽ شاهده کي اشارو ڪيم پر هن نه سمجهيو. اهڙي مهل دعائن کان سواءِ ڇا ٿو ڪري سگهجي. مس مس ڪري مون هٿ ڇڏايو ۽ خدا حافظ ڪري کانئس موڪلايو ته منهن مٿان چادر وجهي ڇڏيائين. شايد دل ڀرجي آئي هجيس. ٻئي ڏينهن نائين جولاءِ مطابق اٺين محرم محمد سعيد وڃي بهشت ڀيڙو ٿيو. اتي به کل ڀوڳ جي ڪچهري لايون ويٺو هوندو. سندس مڙھ سندس اباڻي ڳوٺ هالا نوان کڻي ويا. مان نڪي ويس نڪي ڪنهن سان تعزيت ڪيم. نڪي مونسان سان ڪنهن اچي محمد سعيد لاءِ تعزيت ڪئي. باقي هر سال اٺين محرم تي سندس ڳوٺ فون ڪندو آهيان ۽ سندس لاءِ نفل نمازون پڙهندو آهيان. 1995ع ۾ ۽ وري 1997ع ۾ عمري تي ويس ته حرم پاڪ ۾ سندس مغفرت لاءِ دعائون به گهريم ته نفل نمازون به پڙهيم. سندس وفا شعار بيگم کي دل جو مرض لاحق ٿي ويو آهي. الله سندس پونئين کي دنيا ۽ آخرت جون چڱايون نصيب ڪري. ائين هڪ غير معمولي انسان جو انت آيو جنهن جي وفات تي نه چنڊ گرهڻ ٿيو نه ڪو زلزلو آيو. ٻئي طرف عبدالوهاب شيخ جنهن کي هو امتحان ۾ ماريندو هو، سو فيڊرل سيڪريٽري ٿيو ۽ گورنر جو صلاحڪار. واھ زمانه واھ.. غربت جو ايڏو وڏو ڏن.
عبدالوهاب شيخ، ٻيو هڪ هيرو هو. سادو، سچو، نيڪ نيت، با اخلاق ۽ اصول پرست. محنتي اهڙو جو ڇهين درجي انگريزي، اڄ جو نائون ڪلاس، ۾ ارڙهن ڪلاڪ روز، پڙهڻ ۽ اسڪولي ڪمن کي ڏيندو هو. مونسان تمام سٺي دوستي هئس ۽ عزت ڪندو هو. مئٽرڪ پاس ڪري اسان ٻنهي ڊي جي نئشنل ڪاليج حيدرآباد ۾، سائنس ۾ داخلا ورتي. 1942ع ڪُئٽ انڊيا، هندوستان ڇڏي وڃو، جي تحريڪ هلي ته وڳوڙن ۾ سڀ ڪاليج بند ٿي ويا. انٽر سائنس ۾ بنا پڙهائي ۽ بنا ليبارٽري جي تجربن جي ڪيئن امتحان پاس ڪري سگهبو؟ سو ٻنهي ويچاريو ته جهوناڳڙھ هلجي جتي نواب مهابت خانجِي جو راڄ هو ۽ ڪابه سياسي تحريڪ ڪانه هئي. رياست جو ديوان هئو محمد موسيٰ ميمڻ، جو سنڌ جو هئو. ادا شمس، محمد حنيف صديقي ۽ محمد موسيٰ ميمڻ، جون زالون حيدرآباد جي بروهي فيملي مان هيون. نور محمد هاءِ اسڪول جي سيڪريٽري محمد اسلم شيخ ڏانهس خط لکي اڳواٽ اطلاع ڏنو ته سندس ٻه تمام پسنديده شاگرد فلاڻا فلاڻا اچن ٿا، تن کي ڪا تڪليف نه پهچڻ کپي. حقيقت ۾ اصل حڪومت ٿئي ٿي ديوان صاحب جي. اسان پهتاسون ته اسان جو اڳواٽ انتظار ڪيو پئي ويو. داخلا به ملي ته هاسٽل ۾ ڪمرو به، مان، عبدالوهاب شيخ، قادر بخش لاڙڪ، سمندر خان پٺاڻ، حسين علي ارباب هڪ ئي ڪمري ۾ رهندا هئاسون. عبدالوهاب سخت محنت ۾ لڳي ويو ۽ مان گهمڻ ڦرڻ ۾. جهونا ڳڙھ جو قلعو، گرنار، ڄام ڏاتار، غيبن شاھ جو ميلو، شاهي قبرستان ۽ ڪتن جو قبرستان. هر جڳھه گهمياسون، ڪتن جون قبرون به سنگمرمر جون ٺهيل هيون جن تي ڪتي جو نالو، بڻ بنياد، جنس ۽ موت جي تاريخ لکيل هئا.
انٽر جو آخري ٽرم ائين گذاري، امتحان جو فارم ڀري، امتحان لاءِ اچي ڪراچي، روپ ولاس هاسٽل ۾ لٿاسون. مون ۾ خود اعتمادي ايڏي بيوقوفي جي حد تائين ڀريل هئي جو اسڪول توڙي ڪاليج ۾، رڳو امتحان واري رات پڙهي وڃي امتحان ڏيندو هئس. بمبئي يونيورسٽيءَ ۾ هڪ ڏينهن ۾ ٻه پيپر ٿيندا هئا ۽ ساڍن ٽن ڏينهن ۾ امتحان پورا ٿي ويندا هئا. ظاهر آهي ته هڪ رات ۾ ٻن پيپرن جي تياري ڪهڙي ٿيندي هوندي. مون اسڪول جا ساليانه امتحان ائين ئي ڏنا. فرسٽ ييئر سائنس به ائين پاس ڪيم پر انٽر ۾ اچي ڦهڪو ڪيم ۽ نپٽ فيل. مونکي ڪو ارمان ڪونه ٿيو ڇو ته اهو ظاهر پيو هو. البت جيڪو ٻڌي پيو ان کي اعتبار نه پيو اچي. تلڪ چاڙهي حيدرآباد تي پراڻو مئٽرڪ جو استاد سائين چيلارام کيمچند آڏواڻي مليم. ان پڇيو ته کيس ٻڌايم. اصل اعتبار نه ڪيائين، بيهي رهيو ۽ ور ور ڪري پڇڻ لڳو ته ”سچ چئه!“ نيٺ جڏهن اعتبار آيس تڏهن چيائين ”تون بهرحال سڀ مرحلا ٽپي ويندين ۽ ڪامياب ماڻهو ٿيندين پر محنت ته ڪرڻي پوندئي!“
محنت ۽ مسلسل محنت بنياد آهي دانش، سمجھه ۽ ڪاميابيءَ جو. جن به محنت ڪئي سي پاس ٿي ويا. عبدالوهاب ته فرسٽ ڪلاس کنيو ۽ هر سال فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ٿيندو، آخري سال ۾ پهريون نمبر آيو جنهن ڪري اٿندي ئي ڪلاس ون آفيسر جي نوڪري مليس ۽ اسان ڪاليج ۾ ئي هئاسون ته وڏو آفيسر ٿي ويو. پر اهو ئي سادو سٻاجهو ۽ نيڪ طبيعت ۽ نيڪ سيرت رهيو. هڪ ڏينهن مون وٽ هاسٽل جي ڪمري ۾ بچل سومرو (بعد ۾ ڪرنل سومرو) ۽ ٻه ٽي ٻيا حجائتا دوست محمد علي ٻگهيو، عباس شيخ ۽ ٻيا آيا. چي ”جمال ڪم آهي سو ڪرڻو اٿئي؛ انڪار اسين ڪونه ٻڌنداسون!“ مان حيران ته مون ۾ ڪهڙو ڪم اٿن. رب جا احسان جو ننڍي هوندي ئي الله سائين ماڻهن جا ڪم مون هٿانئون ڪرائيندو هو.
پڇيم ته ”ڀائي اڳ ۾ ڪم ٻڌايو، ائين بنا ٻڌ سڌ جي مان واعدو ڪونه ڪندس!“ چيائون ته ”فريئر روڊ واري لڪي اسٽار لانڊري وارن جي ڇوڪري بي اِي انجنيئرنگ جو آخري امتحان ڏنو آهي ۽ فلاڻو پيپر صفا خراب ڪري آيو آهي ضرور فيل ٿيندو ۽ غريب ويچارو وري وڃي لڪي اسٽار تي ڌوٻي ٿيندو.“ اهو به سومرو هئو نالو وسري ويو اٿم. چيم ”مان ڇا ٿو ڪري سگهان؟“ چيائون ”اهو پيپر آهي عبدالوهاب شيخ وٽ جو ڪنهن جي نٿو ٻڌي پر تنهنجي لاءِ گهڻي عزت اٿس توکي ڪونه موٽائيندو.“ مون چيو ته ”ڀائي هو به اصول وارو ماڻهو ۽ منهنجي عزت ان ڪري ڪندو هوندو جو مونکي به با اصول ماڻهو ٿو سمجهي، سو اهڙو غلط ڪم مان نه ڪندس“ صفا پڙ ڪڍي بيٺس پر ڪاليجي يار ڪٿي ٿا مُڙن. مونکي واعدو ڪرڻ ڏکيو ٿي لڳو سو ايترو مڃيم ته ساڻس ملندس ۽ ممڪن ٿيو ته ڳالھه به ڪڍندس. انهيءَ تي ايترو خوش ٿيا جو وٺي خوشيءَ جو نعرو هنيائون.
عبدالوهاب شيخ صدر ۾ پريڊي اسٽريٽ جي هڪ گرائونڊ فلور واري فليٽ ۾ رهندو هو. شام جو وٽس ويس. نوڪر چيو ته ”صاحب هينئر آفيس کان آيو آهي ۽ ڪنهن سان ڪونه ملندو!“ مان اڳيئي سلوار قميص ۽ چمپل ۾ پيرين پيادو آيل سو پٽيوالي مونکي لفٽ ئي ڪانه ڏني. چيومانس ته ”تون رڳو ايترو ٻڌائينس ته جمال آيو آهي.“ دير ئي ڪانه گذري ته ان پٽيوالي اچي مونکي چيو ته سائين اندر اچي ويهو صاحب ڪپڙا مٽائي اجهو ٿو اچي. گهڙي نه گذري ته عبدالوهاب سفيد سلوار قميص ۽ چمپل ۾ مونسان ڀاڪر پائي ڏاڍي قرب سان مليو. خوش خير عافيت کان پوءِ پاڻ ئي پڇيائين ته ”ڪيئن آيو آهين. مون چيو ائين ملڻ.“ ماڻهو تمام سمجهدار آهي سو چيائين ”اها تنهنجي مهرباني پر جيڪا ڳالھه دل ۾ اٿئي سا چئي ڏي“. چيم ”دوستن اهڙو ڪم چيو آهي جو چوڻ جهڙو ناهي ۽ مان نڪي چوندس، نڪي زور ڀريندس.“ همت افزائي ڪندي چيائين ته، ”پرمان به ته ٻڌان ته ڪهڙي نامناسب ڪم تو جهڙي ماڻهوءَ کي پنڌ ڪرايو آهي؟“ ٻڌايومانس ته ”لڪي اسٽار وارو غريب سومرو امتحان ۾ ويٺو آهي. هن جي ڪيريئر جو سوال آهي سو تو ڏانهن موڪليو اٿن.“ مون چيو ”مونکي خبر ئي ڪانهي ته ڪم ڪيئن چئبو آهي نه منهنجو ڪو شخصي غرض آهي ڇڏينس کڻي.“ ته مشڪندين چيائين ته ”اهو ئي بهترين طريقو آهي ڪم چوڻ جو، تون مونکي نالو ۽ رول نمبر لکائي ڇڏ پوءِ کٽنس ڀاڳ!“ بس کلي ڳالهائي اٿي کڙو ٿيس ۽ موڪلائي هليو آيس.
تن ڏينهن ۾ چانھه سان تواضع ڪرڻ جو مرض اڃا نه ڦهليو هئو. اهو ڪلچر به پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ بيل گاڏيءَ تي چڙهي بارڊر ٽپي آيو. هاڻي ته ڳچيءَ ۾ پئجي ويو آهي. موٽي اچي دوستن کي خوشخبري ٻڌايم. اهو سومرو ڇوڪرو اتفاق سان منهنجي ڳوٺ ميهڙ ۾ آبپاشي جو ايس ڊي او ٿي آيو. 53-1952ع جي ڳالھه آهي. مان به ان وقت جج هئس ۽ ميهڙ ڪنهن فيصلي ۾ پنهنجي سؤٽ غلام النبي ابڙو ائڊووڪيٽ وٽ آيل هئس. فيصلي جي جهڳ جهڳ مان تڪڙو تڪڙو جند ڇڏائي سوٽ کي چيم ته ”مونکي جلد راڌڻ ريلوي اسٽيشن تي ڇڏ ته مان به واپس ڊيوٽيءَ تي وڃان.“ چيائين ته ”ادا دير ٿي وئي آهي لاري ته هلي وئي هوندي من ڪا ٽئڪسي ملي وڃي.“ ننڍو شهر، ٽئڪسي به ڪانه هئي. چيومانس ته ”ڪنهن وڪيل يا عملدار يا ڪنهن دوست کان گاڏي وٺي ڏي، اٺ نو ميل ته پنڌ آهي، اڌ ڪلاڪ ۾ گاڏي موٽي ايندي. پيٽرول به پنهنجو وجهرائينداسون.“ ڪجھه مونجهاري ۾ پئجي ويو ته ائين ڪندي هڪ جيپ اچي بيٺي.
سؤٽ چيو ته ايس ڊي او ويٺو آهي جيپ ۾، ان کان گهري ڏسون. مون چيو ته ”وڃي مون پاران منٿ ڪرينس!“ ته چيائين ته ”نه توهان پاڻ هلي چئوس!“ مون پڇيو ”ڪير آهي؟“ چيائين ”فلاڻو سومرو.“ کڻي جو ڏسان ته ساڳو ڇوڪرو جنهن کي مون پاس ڪرايو هو. هلي ويو سانس ته اڌ مني ڪلاڪ لاءِ گاڏي ڏي ته مونکي راڌڻ اسٽيشن تي ڇڏي اچي. صاف انڪار ڪيائين. مون وري به منٿ ڪئي مانس ته ”مونکي تمام ضروري ريل گاڏي تي پهچڻو آهي.“ ته به صاف انڪار ڪيائين. رکائيءَ سان چيائين ته ”مونکي گاڏي ڏيڻي ناهي!“ منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي. هھڙا به بي مروت ماڻهو ٿيندا آهن! سال ٻن کانپوءِ اهو سومرو صاحب اوچتو عين جواني ۾گذاري ويو. سندس مرڻ جو ۽ گاڏي ڏيڻ کان انڪار ڪرڻ جو پاڻ ۾ ڪو سنٻنڌ ڪونه آهي پر اهڙا ڪيترائي واقعا منهنجي زندگيءَ ۾ ٿيا آهن، ان ڪري ذڪر ڪري ڇڏيم.
عبدالوهاب شيخ نه رڳو قابل ۽ محنتي آفيسر رهيو پر هنيانءُ جو ٻل به ڏاڍو هئس. باضمير ۽ قابل ماڻهوءَ کي اهڙو ٻل از خود اچي ٿو وڃي. حيدرآبادي چون، اچيو وڃي، ڄڻ ور ور ڪري اچي ۽ موٽي وڃي. هڪ دفعي ممتاز علي خان ڀٽي جهڙي تيز فهم ۽ تند منتظم جهڙي چيف منسٽر ميٽنگ هلندي کانئس پڇيو ته ”بالآخر انهي ڊرينيج (سم نيڪال جي نالي) جي ڪهڙي ضرورت آهي جنهن تي پنجاھ يا سؤ ڪروڙ خرچ ٿو اچي؟“ ته عبدالوهاب هڪدم جواب ڏنس ته ”صاحب توهان جيڪڏهن بنا نيڪال واري باٿ روم ۾ هجو ته خبر پئجي ويندؤ.“ ممتاز صاحب ماٺ ٿي ويو. ٻئي دفعي پرائيم منسٽر ذوالفقار علي ڀٽي جڏهن تيرهن سؤ آفيسرن کي نوڪريءَ مان ڪڍيو هو ته آفيسرن جي رشوت وٺڻ ۽ ايمانداري تي ليڪچر پئي ڏنائين. سندس ليڪچر کان پوءِ عبدالوهاب اٿي چيو ته صاحب هر ڪنهن کاتي جون پنهنجون تقاضائون آهن. واقعي انصاف ڪندڙ ادارن جا ماڻهو جج صاحب ۽ پوليس وارا ايماندار هجڻ کپن پوءِ ڀلي جڏا هجن پر انجنيئري کاتي ۾ ائين ناهي. مونکي بلڪل قابل انجنيئر کپن ڀلي رشوتي هجن. ڇو ته قابل انجنيئر هڪ ڪروڙ تي ٽي لک کائي مونکي نوي پنجانوي لکن جو مضبوط ۽ ڀروسي جهڙو ڪم ته ڏيندو باقي ايماندار ۽ جڏو انجنيئر ته ڪروڙ ئي لوڙهي ڇڏيندو ۽ لکين ماڻهن کي آزار ۾ وجهندو.“ ڀٽو صاحب کيس رد ڪونه ڏئي سگهيو. اهڙا باضمير آفيسر پيا آهن.
مون ڪنهن هنڌ شايد لا سيڪريٽري جسٽس صمدانيءَ جو ذڪر ڪيو آهي. ضياءَ صاحب جڏهن چيو ته منهنجا رفيق جنرل صاحب چون ٿا ته ”ڪي سيڪريٽري اهڙا آهن جن کي ڦٽڪا لڳڻ کپن“ ته صمداني صاحب اٿي بيهي چيو ته ”اسين وري انهي خيال جا آهيون ته ڪي جنرل صاحب اهڙا آهن جن کي ڦٽڪا لڳڻ کپن.“ جنرل ضاءَ ان وقت ته ڪونه ڪڇيو باقي صمداني صاحب جي نوڪري هلي وئي. هو اڄڪلھه ڪراچيءَ ۾ وڪالت ٿو ڪري ۽ اڳي کان خوش آهي.
اهڙي بيباڪ سوچ رکندڙ ماڻهن جي ڪردار پٺيان ڪونه ڪو غير معمولي پس منظر يا بڻ بنياد آهي. عبدالوهاب شيخ وچولي طبقي بلڪ غريب طبقي سان تعلق رکندڙ هو. سندن بوٽن جو دوڪان شاهي بازار ۾ هئو جنهن جي ساک مشهور هئي ته سٺي شيءِ مناسب قيمت تي ملندي ۽ دوکو نه ٿيندو. مون سندس والد صاحب شيخ فضل الاهي به ڏٺو. درويش طبيعت ۽ فرشته سيرت ماڻهو هو. سفيد ڏاڙهي، سادا ڪپڙا، نيڪ نمازي ۽ اصولن جو پڪو. شاهي بازار مان اٿي اچي صدر جي مکيه اسٽيشن روڊ تي پهرين منزل جي فليٽ ۾ رهيا. مونکي عبدالوهاب اتي وٺي ويندو هو. جاءِ هڪ هندوءَ جي هئي جنهن کي مسواڙ ڏيندا هئا. پاڪستان ٺهي ويو ۽ اهو هندو، هندوستان لڏي بمبئي وڃي ويٺو ته عبدالوهاب جو والد صاحب هر مهيني مسواڙ مني آرڊر ڪري کيس موڪليندو هو. گهڻن ماڻهن سمجهايس ته هندو لڏي ويو ۽ ملڪيت سرڪار جي ٿي وئي، تون خواھ مخواھ مسواڙ پيو بمبئي موڪلين سو به مالڪ کي ملي ٿي الائي نه. تڏهن به شيخ فضل الاهي صاحب نه مڙيو چي ”مان ته پنهنجو فرض پورو ڪيان پوءِ جيئن رب جي رضا.“ سالن جا سال اهو سلسلو رهيو. ڀانيو ٿا ان اخلاق ۽ ڪردار سڄي ڪٽنب جي ڀاتين تي ڪيڏو نه لازوال اثر ڇڏيو هوندو. الله ان فئملي کي ايڏو نوازيو جو شيخ فضل الاهي جو سڀ اولاد خوش اخلاق، خوشحال ۽ عزت ڀري زندگي پيو گذاري. سڀ ڀاتي سنڌي ڳالهائن، پنجابي ماڻهن ۾ اها خوبي آهي ته هو مقامي ماڻهن سان رلي ملي وڃن ٿا. ملن جلن ٿا ۽ ڪلچر به اهو ساڳيو نياز نوڙت وارو ۽ چڱي مٺي کي مان ڏيڻ وارو. سندن ٻار پڙهن به سنڌي اسڪولن ۾. بابا هڪ دفعو جيمس آباد، ڊگهڙي ۽ سامارو اسڪولن جي انسپيڪشن تي ويو. موٽيو ته ڏاڍو خوش هو ۽ سندس ڳٽا به خوشيءَ وچان سرخ هئا. پڇڻ تي ٻڌايائين ته انهيءَ علائقي جا ٻارڙا ڇوڪرڙيون توڙي ڇوڪرا سنڌي اسڪولن ۾ پڙهن ٿا ۽ سنڌي ٻولي سنڌين کان به وڌيڪ مٺي ۽ سٺي لهجي ۾ ڳالهائين ٿا. مثلاََ ٻڌايائين ته، ”جيڪڏهن ڪنهن ٻار کان پڇان پيو ته يارهن مان ست ڪٽ ڪبا ته باقي ڪيترا بچندا؟“ ته جواب ۾ چار چوڻ بدران چون پيا، ”جي، چار!“
ڪلفٽن ۾ اسان جي پاڙي ۾ هڪ سنڌي ماڻهو رهي ٿو. ان جي زال پنجاپڻ آهي. پر سنڌي اهڙي نج ٿي ڳالهائي جو سنڌي عورتون به نٿيون ڳالهائين. مثلاََ بورچيخاني يا ڪچن کي چوي رنڌڻو. ماني ٽڪي يا رنڌ پچاءُ کي چوي سانجڻ. پنجابي ماڻهو محنتي، بچت ڪرڻ وارا ۽ خوشحال زندگي لاءِ جتن ڪرڻ وارا ٿين ٿا. اها ٻي ڳالھه آهي ته پنهنجي اصليت نٿا وسارن. اها ته درحقيقت هڪ خوبي آهي. اسان سان انهيءَ علائقي جو هڪ دوست پڙهندو هو عبدالمجيد گشڪُو، گشڪو نالو يا ذات ڪانه هئس پر اهو نالو مٿس پئجي ويو ڇاڪاڻ ته پير گسائي هلندو هو ۽ بنان فل اسٽاپ جي ڳالهائيندو رهندو هو. ٺاهوڪو فيشنبل جوان پئسي وارو، زميندار، ته به ڪراچي جهڙي شهر ۾ رهندي شادي ڪانه ڪيائين. مان جڏهن ڪراچيءَ ۾ جج ٿي آيس ته مونسان مليو. پنجاھ کن سالن جو ٿي چڪو هو ۽ هت به ڌنڌا ڌاڙي هئس. پڇيومانس اولاد گهڻو اٿئي. چيائين ”اولاد ڪٿان ايندو، شادي ئي ڪانه ڪئي اٿم“ سبب پڇڻ تي چيائين ته، ”يار جمال، زال اهڙي ته هجي جو گهر ۾ نج پنجابي ٻولي ٻڌي سگهجي. هت مهاجر ڇوڪرين سان وقت گذر ڪيان پيو. باقي شادي، نه بابا نه.“ کلي، سنڌي طريقي موجب نڪ ۽ ڪن جي پاپڙين کي هٿ پيو لائي.
عبدالوهاب ۽ سندس والد صاحب جي نيڪيءَ جو ذڪر پئي هليو. مونکي هڪ بزرگ درويش مليو، حقيقت ۾ مان پاڻ اهڙن چڱن الھه لوڪ ماڻھن سان ملڻ جي تلاش ۾ هوندو آهيان. ان بزرگ درويش مونکي رازدارانه نموني ٻڌايو ته ڪنهن نيڪ پرهيزگار ۽ عبادت گذار شخص جي چئن پيڙهين تائين رب جو فضل رهي ٿو، اهو بزرگ، مهاجر آهي ۽ ظاهر آهي ته منهنجي پيءُ جو نالو به ڪونه ٻڌو هوندائين پر چيائين، ”تنهنجي والد صاحب جي به چئن پيڙهين کي ڪو لهر لوڏو ناهي.“ الله بهتر ٿو ڄاڻي، اسين نٿا ڄاڻون.
ڪرمان باغ ۾ مان ۽ ڪمال سڀني ڇوڪرن، هندو توڙي مسلمان جا ليڊر هئاسون. آڌي رات تائين اُڌم مچايون ويٺا هوندا هئاسون. پوءِ مامو جمعو اچي سڏيندو هو ته راند ڦٽي ويندي هئي هرڪو گهرن ڏي هليو ويندو هو. ٻين پاڙن جا ٻار اچي شامل ٿيندا هئا. چڱي ڌماچوڪڙي ٿيندي هئي. ٻيا ته ٺهيو پر قادري محلي مان اياز قادري به ايندو هو پر رڳو صبوح جي پهر ۾. اهڙو چڱو ڇوڪرو ۽ اهڙو چڱو ماڻهو، مون نه ڏٺو. محجوب، خاموش طبيعت ۽ لچائي توڙي حرڪت بازيءَ کان پري. انهيءَ ڪري رڳو مونسان جدا ويهي کيڏندو ۽ ڪچهري ڪندو هو. راند ڪندي، جيڪڏهن ڪنهن ٻار ڪو نازيبا لفظ ڳالهايو ته هڪدم راند ڇڏي پاسيرو ٿي ويهي رهندو. بااخلاق ۽ باڪردار ماڻهو، ٻالجتي کان وٺي پيرسني تائين مون ٻيو ڪونه ڏٺو. تن ڏينهين سئنيما نئين نئين نڪتي هئي. زائفون ته ڪونه وينديون هيون پر ڇوڪرن ۽ نوجوانن کي به منع هوندي هئي. چوندا هئا، ”فلاڻو وري ناٽڪي پٽ ساماڻو آهي.“
اسين ننڍا اسڪولي ڇوڪرا به رڳو موڪل واري ڏينهن آچر تي، سوبه صبوح يا منجهند واري مئٽني شو ۾ ويندا هئاسون. ان لاءِ به ڪونه ڪو بهانو ڪرڻو پوندو هو. مان ۽ ڪمال به گڏجي راند يا ميچ جو بهانو ڪري وڃي فلم ڏسندا هئاسون. پاڻ سان ڪوڏيون کڻي ويندا هئاسون، تن ڏينهين ڪوڏين سان راند کيڏبي هئي. اڄ جيان مهانگا مهانگا رانديڪا ڪونه وٺبا هئا. ڇوڪرين کي به گڏيون، مائرون پراڻن ڪپڙن مان ٺاهي ڏينديون هيون، بازار مان اصل ڪونه وٺبيون هيون. سئنيما تان موٽندي، هٿ مٽيءَ سان ڀري ڪوڏيون هٿن ۾ جهلي گهر ۾ گهڙندا هئاسون. اهڙو سخت گهريلو ضابطو هوندو هو. پوءِ به هڪ ڏينهن پڪڙجي پياسين. امان پريشان ٿي، اسان کي پاڙي ۾ نه ڏسي، مامي جمعي کي موڪليو ته وڃي ڳولهي اچين. اسان به سئنيما هال مان نڪري اڳڀرو ٿياسون ته سامهون مامي جمعي کي ايندو ڏٺوسين. اسان ٻنهي غيرشعوري عمل طور جهٽ ۾ ڪوڏيون ڪڍي هٿن ۾ مٽي ملي، مامو جمعو کلي ويٺو ۽ چيائين ته ڳالھه ڪونه ڪندس. پر امان ته ڪا انتظار ۾ پريشان ۽ صفا بيوس ويٺي هئي سو اسان کي ڏسي هڪدم چيائين ”اڙي توهان ويا ڪيڏانهن هئا، بيهو ته ڪٽ ڪڍانوَ!“ اسان هڪدم هنڌن ۽ سوڙين واري ڍير جي هيٺان لڪي وياسون. سنڌ جي سوَڙ به واھ جي سڪيورٽي (تحفظ) آهي. هڪ دفعو سوڙ جي دڦ ۾ ويڙهجي سيڙهجي ويو ته ڄڻ وڃي ماءُ جي پيٽ ۾ پيو.
فلمن جي ڳالھه ڪندي ڪندي، ڪي واقعا ڪر کڻي ٿا بيهن ته ڇا ڪجي. فلمن جا مشهور اداڪار هئا، نثار، سردار منصور، بليموريا، جيئنت، سلوچنا، ماڌوري وغيره. سلوچنا ۽ ماڌوري انگلو انڊين (يعني ماءُ انگريز ۽ پيءُ هندوستاني) هيون، ان ڪري ڏاڍيون سهڻيون هيون. ايشيائي ۽ يورپي ميل سان ڏاڍو سهڻو نسل پيدا ٿو ٿئي. ڪوھ قاف کي ديومالائي درجو محض انهيءَ ڪري مليو آهي جو اتان جون عورتون پرين جهڙيون ۽ مڙد شهزادن جهڙا آهن. اسپين ۽ اطاليه (اٽلي) جا ماڻهو به انهيءَ سبب ڪري ڏاڍا سهڻا آهن. اهي سڀ اداڪار اسان جا هيرو هوندا هئا. سئنيما جو فلمي ويڙهو ڪڏهن ڪٽائي جو شڪار ٿيندو هو ته انهن اداڪارن جا فلم ملندا هئا جن کي گڏ ڪم ڪرڻ جو، ڇوڪرن ۾ ڏاڍو شوق هوندو هو. مون ته هڪ خلاصو نوٽ بڪ فلمن سان ڀري ڇڏيو هو ۽ هر ڪو اچي ڏسڻ جي فرمائش ڪندو هو ۽ مان فخر سان ڏيکاريندو هئس. فلم وري ڪهڙو، ڪنهن اداڪار جو هڪ ٻن انچن جو نگيٽو (ڪارو-اڇو) ڪٽيل ٽڪرو هوندو هو. پر هئي ناياب شيءِ سو انهيءَ کي حاصل ڪرڻ لاءِ ڇوڪرا اکر ڀوري (ٽاس) ڪري داؤ تي لڳائيندا هئا، پوءِ جيڪو کٽي، اياز قادريءَ کي اهو بيحد شوق هئو سو روزانو وقت ڪڍي، ڀلي ڪاڙهو تتو هجي يا سيءُ ۾ کاڏي پئي کڙڪي، فلمون کڻي مونسان اکر ڀوري کيڏڻ ايندو هو.
وٽس هڪ ڏاڍو سٺو ماڌوريءَ جو فلم هئو. اهو ڪڏهن به داؤ تي نه رکندو هو. جڏهن سڀ فلمون هارائي ويندو هو ته منهنجي زور ڀرڻ باوجود ماڌوريءَ جو فلم ڪڏهن به داؤ تي نه لڳائيندو هو. وري ٻئي ڏينهن ڪيترا سارا فلمي ٽڪر کڻي ايندو هو پر ماڌوريءَ کي الڳ جدا کيسي ۾ رکي ڇڏيندو هو جيئن متان ڀل ۾ ان کي نه داؤ تي لڳائي ڇڏي. وضعدار ۽ محجوب طبيعت وري اهڙي جو سڪو به مونکان اڇلارائي. پاڻ ڪڏهن به سڪو ڪونه اڇلايائين. هميشه پيو هارائي سو چيائين ته ”جمال تو ڪئائن ٿو ڪرين!“ ڪئائن جي معنيٰ ته سڪو مٿي اڇلڻ مهل سڪي جو ڀوريءَ وارو پاسو ڏيکارجي پر عين اڇلڻ مهل کيس ابتو ڪري اڇلجي. سڪو اڇلڻ مهل، ڄاڻو کيڏاڙيءَ کي صحيح اندازو لڳائڻو ٿو پوي ته مٿان جيڪڏهن ڀوري آهي ته هيترو فاصلو مٿي وڃڻ کان پوءِ پٽ تي پوڻ سان ڀوري هوندي يا ٿوري فاصلي تي اڇلڻ سان ابتو پاسو يعني اکر ايندا. اڇلڻ وارو اڳلي جي نفسيات ڏسي ڪڏهن سڪو ابتو ڪري ٿو ڪڏهن نٿو ڪري ته جيئن هو ڀلجي. اهو به هڪ فن آهي.
مونکي جو ڪئائن ڪرڻ جو طعنو ڏنائين ته مون به سڪو کڻي سندس هٿ ۾ ڏنو ۽ چيم ته برابر مان اٽڪل بازي ڪيان ٿو. جي تون انهيءَ کي ٺڳي ٿو سمجهين ته مون بس ڪئي وري توسان اهڙي راند نه ڪندس ته مورڳو پريشان ٿي مونکي پرچائڻ لڳو. پاڻ سڪو اڇلائڻ کان قطعي نابري واريائين ۽ وعدو ڪيائين ته اڄ ماڌوري به داؤ تي لڳائيندس. اها راند به جهڙي جوئا ۽ جوئا جو پنهنجو چشڪو ۽ هيجان ٿئي ٿو. سڀ فلمون هارائي نيٺ ماڌوري به داؤ تي لڳائڻ لاءِ ڪڍيائين. اتي وري مون ڀل مانسي ڏيکاري ۽ انڪار ڪري چيم ته اڄ نه وري ٻئي دفعي. نيٺ ماڌوري به هڪواري کٽي مانس پر اتي جو اتي موٽائي ڏني مانس پر نه ورتائين. ڏسو ٻاراڻي وهيءَ ۾ به اياز قادري ڪيڏو نه صابر، شاڪر ۽ اصول پرست هئو. ائين ماڌوري منهنجي آلبم جو سينگار بڻجي وئي.
پڙهائيءَ ۾ قادري صاحب ايڏو هوشيار ڪونه هو. پر محنتي ۽ ذميواري جو احساس هئس سو ڪڏهن به فيل نه ٿيو. علم ادب سان ننڍي هوندي کان ئي لڳاءُ هئس. اهو سندس خانداني ورثو هئو. ڪاليج واري زماني ۾ ئي سندس اوطاق تي علمي ۽ ادبي گڏجاڻيون، ڪرائيندو هو. اسان جڏهن انهيءَ ميدان ۾ صفا اڻڄاڻ هئاسون ته اياز قادري شعر شاعري به ڪندو هو ۽ ننڍڙي تقرير به ڪري ويندو هو. هو پراڻن قدرن سان چهٽيو رهيو ۽ روايتي شاعري ۽ ادب جو پاسدار هئو. پر ڪڏهن به پاڻ کي بند دروازن ۾ بند نه رکيائين. ترقي پسند ليکڪن، هاري حقدارن، ويندي ڪميونسٽ خيالن وارن سان کليل دوستي ۽ ميل جول رکندو آيو ۽ انهن جي سٺن خيالن جي تائيد ڪندو آيو، جيتوڻيڪ ڪڏهن به ٻرانگهون ڀري حد نه ٽپيو، يعني ايڪسٽريمسٽ نه بڻيو. حليم، نهٺو، عجز نياز وارو، ڪڏهن به اونچو ٽپو ڏئي چوٽيءَ تي پهچڻ جي تمنا نه ڪيائين. بي اي پاس ڪري وڃي ماستر ٿيو ۽ آهستگيءَ سان وڌندو، ايم اي پاس ڪري، ڊاڪٽوريٽ حاصل ڪري پروفيسر به بڻيو ته لطيف چيئر جو چيئرمين به، پر اهو سڀ ڪجھه پاڻمرادو وٽس هلي آيو. نڪي هٿ پير هنيائين نڪي چاهنا ڪيائين ۽ نه ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگيائين.
ڪڏهن ڪنهن لاءِ شڪوه شڪايت ڪانه ڪيائين، جيتوڻيڪ اندر ۾ گهاؤ هئس. ڪيترا ڀيرا مونسان حال اوريندي اکين ۾ پاڻي تري ايندو هئس يا آواز ڀاري ٿي ويندو هئس، تڏهن به کلي ڳالھه اڌ ۾ کائي، ٽاري ويندو هو. سندس نجي توڙي ٻاهرين زندگيءَ ۾ ڪيتريون ئي محروميون آيون، پر ڪڏهن سور نه سليائين. ڳالھه ڪندي ڪندي اڌ ۾ کائي ويندو هو. هر ڪنهن سان دوستي ياري نباهيائين پوءِ کڻي انهن ڏنڀ ڏنا هجنس. کائين پيئن به وٽس، ٽِڪن به وٽس ۽ سندس ٻڌن به نه. ته به شاھ چواڻي: ”ڪڏهن ڪوسا نه ٿيا ڏوراپو ڏئي.“ رشيد لاشاري مرحوم سلھه جو مريض رهي به وٽس، کائي به وٽس تڏهن به اياز کي ڏاڍو پيارو هو. حليم جوش سان به سنگت توڙ تائين نباهيائين. اهي ته ڀلامانس هئا پر ڪراچيءَ جهڙي شهر ۾ زندگي گهاريندي، سندس شامون، ايلفيءَ بجاءِ لياريءَ جي غريبن، مسڪينن، مڪرانين ۽ بلوچن سان گذرنديون هيون ۽ سندن ساراھ مان ڍاپندو ئي نه هئو. سادو سٻاجهو، سادو لباس پهريل، پنڌ يا بس يا ٽرام ۾ يارن دوستن سان پاڻ هلي وڃي رهاڻيون ڪندو هو. هڪ دفعي مان سهي سنبري وٽس مهمان ٿي آيس. ڏاڍو خوش ٿيو. شام جو مون سوٽ بشرٽ پائي تيار ٿي کيس منٿ ڪئي ته مونکي ڪمپني ڏئي (ساٿ ڏئي) ايلفي هلي ته معافي ورتائين چي کيس لياري ضرور پهچڻ گهرجي.
مان اڪيلو ئي اڪيلو، ڪن ڪڍي، وڃي ايلفي پهتس. مزو ڪونه آيو. ڀلا سنگت کان سواءِ ڪهڙو مزو، ڪاليجي دوست ته سڀ جو سڀ هليا ويا هئا. ڪراچي وارن سان ته منهنجي به دوستي ڪانه هئي. اٻاڻڪو ۽ ويڳاڻو ٿي گرين هوٽل ۾ گهڙي ويس. گرين هوٽل ۾ سائي ڇٻر، ناريل جا وڻ ۽ ڌيمي روشني ۾ ٽيبلون ڪرسيون پيون هيون جن جي چوگرد نوجوان ۽ نوجوانڙيون، گهڻو ڪري ڪرستان ۽ مهاجر ويٺا هئا. مان به هڪ خالي ٽيبل وٽ ڪرسيءَ تي ويهي رهيس، ايڏو رومانوي ماحول ۽ مان اڪيلو ۽ ويڳاڻو، اڃا شادي به ٿيل ڪانه هئم. بيئرو آيو ۽ پڇيائين ته ”ڇا آڻيان؟“ ڏٺم ته سڀ وسڪي يا بيئر پي رهيا هئا. نه پيئڻ جو روزو ته اڳ ۾ ئي ڪٽپر ۽ ادا شمس جي صحبت ۾ ٽوڙي چڪو هئس. اهڙي هوٽل ۾ ۽ اهڙي ماحول ۾ چانھه جو آرڊر ته نٿي ڏئي سگهيس. بيئرو ئي انڪار ڪري ۽ ٻاهر نڪرڻ جو ڏس ڏئي ها سو تڪڙ ۾ چيم”بيئر!“ بيئر جي هڪ ٿڌي يخ بوتل ۽ گلاس رکي هليو ويو. مون گلاس ڀري سرڪيون ڏئي آهستي آهستي پيتو. بوتل مان ٻيو گلاس به نڪتو سو به پي ويس. اڻ پياڪ ته هئس سو هڪ ئي بوتل ۾ خنڪي ۽ ٽاٽائي اچي وئي. ويڳاڻپ دور ٿي وئي. جيڪي سو بود ۾ اچي ويس.
بيئري کي بوتل ۽ ٽِپ (خرچي) جا پنج رپيا ڏئي ٻاهر نڪتس ته سامهون ايمبسيڊر هوٽل تي نظر پيم. طبيعت ۾ ولولو اچي ويو هئم سو چڙهي ويس مٿي. اتي ڪو فلور شو هئو سو رش لڳي پيئي هئي. ٽڪيٽ وٺي اندر ويس ته سڄو هال ڀريو پيو هو ۽ ڪو سڃاڻو نظر ڪونه آيم سو منجهي بيهي رهيس ته هوٽل جو مالڪ جو خوش شڪل ۽ کلڻو ڳالهائڻو هو تنهن کلندي منهنجي ٻانهن جهلي اڳتي وڌڻ جو اشارو ڪيو. سندس نالو به جمال هو. اڳتي ويس ته ڏٺم ته هڪ قطار ۾ شيخ عبدالستار ائڊووڪيٽ، ميرپورخاص وارو ويٺو هو. سڏ ڪيومانس ته مونکي ڏسي ڀر واري ڪرسي والاري ان تي رومال رکي اچڻ جو اشارو ڪيائين. ڪرسين جي ان قطار جي مهڙ تي ٻه ٽي ڇوڪريون ڳالهائڻ ۾ ايترو مصروف هيون جو ڌيان ئي ڪونه هئن ته ڪو رستو روڪيون بيٺيون آهن. بيهي بيهي انتظار ڪري نيٺ هڪ ڇوڪريءَ جي ڪرائيءَ ۾ هٿ وجهي پاسي ڪرڻ چاهيم ته هڪدم ٻرندڙ سگريٽ کڻي منهنجي هٿ تي هنيائين ۽ انگريزيءَ ۾ ڪجھه چيائين.
هو ٽيئي گهاگھه تجربيڪارڪرستان ڇوڪريون هيون. مان پنهنجي ڪئي تي ڏاڍو شرمندو ٿيس پر هو هٽي پري ٿيون ۽ مان وڃي شيخ صاحب جي ڀرسان ويٺس. ايتري همت ۽ وري ڇوڪريءَ جي ٻانهن ۾ هٿ وجهڻ تي مان پاڻ حيران هئس پر اها سڄي بيئر جي ڪرامت هئي نه ته مون ۾ اهڙو ٽپڙ ڪونه هئو. حياتيءَ ۾ پهريون دفعو مون اتي ڪئبري ڊانس ڏٺو. ڪا يورپي مائي هئي ۽ ائين پي وٽ وڪڙ کاڌائين ڄڻ ساڻس جنسي فعل ٿي رهيو هو. اهو ڊانس پورو ٿيو ته مان اٿڻ جي ڪئي پر شيخ صاحب ڇڪي ويهاريو چي”اڃا سٽرپ ٽيز ٿيڻ وارو آهي!“ مون نه سمجهيو پر پوءِ خبر پيم ته اهو ڪپڙن لاهڻ جو ڊانس آهي. بتيون بند ٿي ويون ۽ پوءِ آهستي آهستي ميوزڪ سان گڏ روشني اسٽيج جي ٿلهي تي وڌي وئي. هڪڙي مائي ٿڙڪندي آئي ۽ ٿڙڪندي ٿڙڪندي فراڪ لاهي اڇلايائين. چولي ۽ ڪڇو اڃا هئس. پوءِ ڊانس ڪندي هوريان هوريان ناز نخرن سان چولي کولي اها به اڇلايائين پوءِ روشني رڳو سندس ارهه تي اڇلي وئي، ماڻهن جا ڪُوڪرا پئي پيا. ڇوڪرن جا توڙي ڇوڪرين جا. نيٺ ڪڇي ۾ هٿ وڌائين ۽ اهو به آهستي آهستي ميوزڪ جي ڌڙم ڌڙم تي هوريان هوريان لاٿائين ۽ اوچتو لاهي اڇلايائين ۽ پٺي ڏئي چيلھه مٽڪائيندي هلي وئي. ان وقت روشني سندس ٻنڊڙن تي وڌي وئي. تاڙين جي ڦهڪن ۾ شو پورو ٿيو. نياڻيون سياڻيون سڀ خوش ۽ چهڪن پيون. مان وائڙن وانگر هيٺ لٿس. هي ڌاريو ڪلچر، آزاديءَ کان پوءِ ايترو جلد ۽ ڌماڪي سان آيو جو مونکي حيرت وٺي وئي. اهڙو اظهار شيخ ستار صاحب سان ڪيم ته مونکي ڪم علم ۽ ڪم عقل سمجهيائين پر منهنجي عزت رکندي چيائين ته ”جمال صاحب اهو عورت جو حق آهي ته هوءَ پنهنجي جسم جي آزادانه نمائش ڪري.“ بعد ۾ پليجي صاحب به ائين چيو. واھه جو هي بنيادي حق آهي جو اگهاڙپ ۽ جسم فروشي، مردن لاءِ، ٽري (طشت) ۾ سجائي پيش ڪجي.
رات جو يارهين بجي ڌني رام بلڊنگ جو دروازو کڙڪايم ته اياز قادري اکيون مهٽيندو آيو ۽ کلندي مونکي منهنجي کٽ ۽ بسترو ڏيکاريائين ۽ چيائين ته ماني بورچيخاني ۾ پئي اٿئي. اهڙو هئو پيارو ۽ تصنع کان ڏور ماڻهو. مان به بورچيخاني ۾ صندليءَ تي ويهي، ديڳڙي مان چانور ۽ ٻوڙ ڪڍي، پيٽ ڀري سمهي پيس. هيءَ ته ٿي 1950ع جي ڳالھه. گرين هوٽل ان کان اڳ ۾ مرينا هوٽل سڏبي هئي، آخر ۾ پام گروؤ. هاڻي ته واپاري ڪلچر هيٺ، اهڙي سهڻي ۽ ڪشاده تفريح گاھ به ڀڃ ڊاھ جو شڪار ٿي سيمنٽ بجريءَ جو کنڊر بڻجي دوڪان ۽ تجارتي آفيسن ۾ تبديل ٿي وئي آهي.