سانگي قبيلو
اچون ٿا تاريخي حقيقتن تي، مون ته مٿي ائين چيو آهي ته اسين ڪلهوڙن جا ٿورائتا آهيون جو اسان کي ڌارين جي غلاميءَ کان نجات ڏياريائون، پر مولانا غلام الرسول مهر ڪتاب ’تاريخ سنڌ ڪلهوڙا دور‘ جي مهاڳ ۾ لکي ٿو ته، ”بنگال ۽ دکن وانگر هي پرڳڻو (سنڌ) مرڪز يعني دهليءَ کان گهڻو پري هو تنهنڪري مرڪز کان الڳ ٿي رهڻ لاءِ ائين ڪرڻ وڌيڪ آسان هو. سنڌ جو سمورو ضابطو هونئن به اتي جي رهاڪن جي هٿن ۾ اچي چڪو هو. ان طرح سنڌ کي عملي طرح خودمختياريءَ جو درجو حاصل ٿي چڪو هو ۽ ان جي مرڪز سان وابستگي رڳو رسمي وڃي رهي هئي. سنڌ جا اهي رهاڪو ڪلهوڙا هئا، جن پيري مريدي جي ذريعي ڪافي شهرت ۽ اثر رسوخ حاصل ڪري ورتو.“
ڪلهوڙن کي سنڌ جا رهاڪو سڏي پوءِ مولانا صاحب چيو آهي ته ڪلهوڙا اصل ۾ عباسي آهن. ان لاءِ ڪو به دليل نٿو ڏئي سواءِ انهيءَ جي ته خود ٽالپرن ۽ فلاڻن فلاڻن کين عباسي ڪوٺيو آهي. ٽالپر ته سندن مريد هئا. مولانا خود پاڻ صفحي 43 ۽ 44 تي لکي ٿو ته، ”... ’مرات‘ ۽ ’جواهر‘ ٻئي تاريخون ڪلهوڙن ۽ دائودپوٽن جون لکايل آهن ۽ اهي سندن عباسيت جون دعويدار آهن، جيتوڻيڪ انهن جي پيش ڪيل شجرن کي قبول ڪري نٿو سگهجي.“
برٽن لکي ٿو ته، ڪلهوڙا اصل ۾ سنڌ جي قوم هئا ان ڪري سمجهڻ گهرجي ته هو هندن مان مسلمان ٿيا. جڏهن هن خاندان امتيازي درجو حاصل ڪيو تڏهن پنهنجي عباسي هجڻ جي دعويٰ ڪرڻ لڳا. مگر عالمن جي نزديڪ سندن عباسي هجڻ جو شجرو ناڪامياب ثابت ٿيو (جنهن جي تصديق مولانا مهر به ڪئي آهي). انهيءَ تي ڪلهوڙا ’سهر خطيبہ‘ پنهنجا ماڻهو موڪليا ته جيئن اتان جي بزرگن وٽ جيڪي خانداني شجرا ۽ دستاويز موجود هئا تن جا نقل ڪري اچن. بزرگن ايئن ڪرڻ کان نٽايو ته ڪلهوڙن نه رڳو انهن جون جاگيرون ضبط ڪيون پر سندن ڳوٺن کي تباهه ڪري ڇڏيو ۽ ٽامي جون اهي تختيون پاڻ سان کڻائي ويا جن تي شجرا اڪريل هئا ۽ اهڙيءَ ريت هو حضرت عباس جو اولاد بڻجي ويا ۽ پير مرشد سڏجڻ ۾ آيا. (برٽن صفحو 410-سورلي صفحو 25، مولانا مهر صفحو 45).
ڪلهوڙا عباسي آهن ته اسانجون اکيون ٿڌيون. ڪنهن کي ڪهڙو اعتراض، پر هڪ ڳالهه جا مون شروع ۾ چئي سا ثابت ٿي ته ڪلهوڙن جي حڪمت عملي هئي مذهب جي نالي ۾ ڏاڍ سان سياسي اثر رسوخ حاصل ڪرڻ. تاريخ ۾ ائين ٿيندو آيو آهي ۽ اڄ به مذهب جي نالي ۾ ڏاڍ ۽ جلائو گهيرائو جي سياست هلي پئي. ڪلهوڙو هجڻ ڪا گهٽتائي ڪانهي ۽ باعزت ۽ خوددار خاندان ماڻهو اڄ به ڪلهوڙا سڏائيندا اچن. خود ميان آدم شاهه ڪلهوڙو مشهور آهي ۽ پڻ ميان يار محمد ڪلهوڙو ۽ سندس خلف مان وڏو بزرگ ميان نصير محمد ڪلهوڙو . اسان جي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ ٺوڦ ميروخان جا زميندار ڪلهوڙو سڏائين. ڳوٺ وليد جو چڱو مڙس ڪامريڊ علي محمد (بيگم اشرف عباسي جو ڀاءُ) ڪلهوڙو سڏائيندو هو ۽ اخبار ڪڍندو هو ’آواز ڪلهوڙا‘ قنبر تعلقي ۾ ڳوٺ آبڙي، ديهه به آبڙي، پر زمينون سڀ ڪلهوڙن جون ۽ سندن چڱو مڙس وڏير غلام حيدر ڪلهوڙو ۽ اڄ ڪلهه وڏيرو محمد عثمان ڪلهوڙو. هڪ خانبهادر ڪلهوڙو به ٿي گذريو آهي جو مون پاڻ ڏٺو. منهن تي اڇا چٽيءَ جا داغ هئس. وڏو شانائتو شريف ماڻهو هو. ان وقت جو گورنر سر لانسيلاٽ گراهم به سندس دعوت تي آيو هو.
مون ڳالهه پئي ڪئي سانگين ابڙن جي ۽ وڃي ڪلهوڙن تي پهتس. ڇا ڪجي تاريخي حقيقتون ته لڪائي ڪونه سگهبيون. جيڪڏهن حوالا ڏيڻ شروع ڪبا ته ڊيگهه ٿي ويندي. مون ان سلسلي ۾ جن ڪتابن تان مدد ورتي آهي انهن مان ڪي خود ڪلهوڙن جا مداح هئا، مثلا، تحفة الڪرام، هيوز، ايٽڪش، پوسٽنس، لب تاريخ سنڌ، ڊيوڊسٽن، مرزا قليچ بيگ، نامھ نغز وغيره.
مون گهڻو تڻو مولانا غلام الرسول مهر جي ڪتاب ’تاريخ ڪلهوڙا‘ ۽ مرزا قليچ بيگ جي ڪتاب ’قديم سنڌ ۽ سمن جي حڪومت‘ تي ڀاڙيو آهي ۽ پڻ تحفة الڪرام تي. نامه نغز وارو لکي ٿو ته شاهل محمد
”اراضي به سانگين ابره به جبر گرفت و داده عزيزان کبر“
يعني زمينون سانگين ابڙن کان ڏاڍ سان وٺي پنهنجن عزيزن کي ڏنائين. هيءُ ڪتاب شاهنامي جي طرز تي باغ علي ’خائف‘ جو ڪلهوڙن جي تعريف ۾ لکيل آهي ۽ ميان نور محمد ڪلهوڙي جي وقت ۾ لکيو ويو تنهن ڪري ان کي ڪوڙو نٿو چئي سگهجي. جلال خان ابڙي جو واقعو به ’مرات‘ ۾ تفصيل سان آيل آهي، جنهن جو ذڪر مولانا غلام الرسول مهر پنهنجي ڪتاب تاريخ ڪلهوڙا ۾ صفحي 141 تي ڪيو آهي، ته ڪيئن ميان الياس جي سوال ۽ جلال خان ابڙي جي جواب تي ڪلهوڙن فقيرن کڻي ڳنڍ ٻڌي ته جلال خان سموري زمين بيٺل فصل، ڍور ڍڳا ۽ ٻج توڙي کيتيءَ جو سامان مرشد کي نذراني ۾ ڏئي ڇڏيو. ’ماثر الامراءِ‘ جو مصنف به جلال خان جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ”ابڙا قوم قديمي زماني کان سنڌ ۾ زمين جي مالڪ رهندي ٿي آئي.“ تحفة الڪرام وارو لکي ٿو ته ”هن واهه (گهاڙ واهه) جي ٻنهي ڪنارن جي زمين سانگي ۽ ابڙا قومن جي هئي جن کان ميان شاهل محمد خريد ڪري پنهنجي اولاد ۽ ڀائرن ۾ ورهائي“. خانبهادر خداداد خان لکي ٿو ته ”ميان صاحب سانگي ۽ ابڙا قوم کان سندن زمينون کسي ورتيون انهيءَ ڪري ميان صاحب ۽ انهن قومن ۾ هٿياربند لڙائي لڳي“. سيد علي محمد راشدي به لکي ٿو ته، ”سانگي ۽ ابڙا قومن کان زمينون کسي ورتائين، جنهن تان آخر لڙائي لڳي“. سيٽن لکي ٿو ته، ”واهه (گهاڙ واهه) جي ٻنهي ڪپن تي سانگين ۽ ابڙن جون زمينون هيون سي کانئن ڦري پنهنجن ڀائرن کي ڏنائين، ابڙن جي سردارن ڄام صديق ۽ جلال خان ٻين زميندارن کي پاڻ سان ملائي ساڻس لڙايون ڪيون“. گولڊ سمٿ به ساڳيو ئي بيان ڪيو آهي. ظاهر آهي ته زمين خريد ڪرڻ وارو قصو بلڪل هٿرادو ۽ ميان صاحب تي ڍڪ ڍڪڻ جي مترادف آهي. مولانا غلام الرسول مهر ڇنڊڇاڻ ڪري صفحي 144 تي لکي ٿو ته، ”انهيءَ سلسلي ۾ سانگي ۽ ابڙا قوم سان سندس اختلاف وڌي ويا، جنهن آهستي آهستي لڙائي جي صورت اختيار ڪئي، ابڙا قوم مان ڄام صديق ۽ جلال خان مريديءَ جا سمورا حق وساري ڇڏيا ۽ ڪيتريون ئي لڙايون لڳيون ۽ ڪنهن هڪ لڙائي ۾ ميان صاحب قتل ٿيو.“ هيگ جو بيان آهي ته، ”ڪلهوڙن جو هيءُ شيوو هوندو هو ته جارحانه حرڪتن ۽ ڦرمار سان گڏوگڏ پوک جي ڌنڌي ۾ سخت محنت ڪندا هئا.“ هيگ به ساڳي غلطي ڪندي لکي ٿو ته، ”هنن گهاڙ واهه کوٽايو“. ڪو به ذي عقل ماڻهو اها ڳالهه ڪونه مڃيندو ته گهاڙ واهه ڪوئي کوٽايل واهه آهي. جي گهاڙ واهه ڪلهوڙن جو کوٽايل هجي ها ته ان جي ٻنهي ڪپن تي سانگين ۽ ابڙن جون سرسبز پوکون اڳ ۾ ئي ڪيئن هجن ها.
مرزا قليچ بيگ ڪلهوڙن بابت لکندي چوي ٿو ته، ميان اوڍاڻو ساري خاندان جو وڏو هو. هو سندن پوئينرن جو شجرو هيٺين طرح ٿو لکي:
ٿل، ڀيل، چينو، محمد، ابراهيم عرف ڪلهوڙو خان، هاشم، راڻو، طاهر خان، سهب، ڪاجن، آدم شاهه، دائود الياس، شاهل محمد، ميان نصير محمد، يار محمدڪلهوڙو. تحفة الڪرام، نامھ نغز، مرات، دولت عباسيه ۽ جواهر عباسيه به ائين ئي چون ٿا.
انهن مان هر هڪ صاحب جو ذڪر ڪبو ته وڏي ڊيگهه ٿي ويندي. ان ڪري مان صرف چند حوالا پيش ڪيان ٿو.
تحفةالڪرام وارو صاحب لکي ٿو ته:
هن خاندان جو پهريون بزرگ ميان اوڍاڻو نالي هو، جو ڪيچ مڪران پهتو ۽ پيري مريديءَ جي طريقي سان هڪ وڏي جماعت سندس معتقد بڻجي وئي. هن جو اولاد پڻ اوڍاڻي جي لقب سان مشهور ٿيو. سڀ تاريخون انهيءَ ڳالهه تي متفق آهن ته ڪلهوڙا اصل ۾ اوڍاڻا فقير آهن. انهن مان هڪ ابراهيم، ڪلُور جبل تي رياضتون ڪيون جنهن ڪري سندن پويان ڪلورا يا ڪلهوڙا سڏجڻ ۾ آيا. اهو ڪلور ڪوٽ اڄ به ميانوالي ڀرسان موجود آهي. ائين هو ميان ۽ ڪلورا ٿي ويا. سنڌ ۾ ۽ سنڌي زبان ۾ ڪلُور جي معنيٰ ته هر ڪو ڄاڻي ٿو. شيخ صادق علي صاحب پنهنجي تحقيقي ڪتاب ”سنڌ، بلوچستان ۽ افغانستان جون مسلمان قومون“ (انگريزي) ۾ صفحي پنجين تي ڪلهوڙن جون هيٺيون شاخون لکي ٿو:
1.ابل، 2. ڀنگي ڪلهوڙا، 3. ڀُتا ڪلهوڙا، 4. ڊيمبا ڪلهوڙا، 5. ڀولائي ڪلهوڙا، 6. ڍُڪا ڪلهوڙا، 7. جُهنجها ڪلهوڙا، 8. کُهارا، 9. پيٽ ڦاٽا، 10. تاسريا، 11. وڏ پڳيا وغيره. اهو ڪتاب 1901ع ۾ ڇاپيو ويو. سندس پنجين پيڙهي ۾ ٿل نالي هڪ بزرگ کاهر ٻيلي ۾ آيو ۽ گوجر قوم کان زمين کسي اتي رهائش اختيار ڪيائين. ٿل جو فرزند ڀيل پيءُ جو جانشين ٿيو. انهيءَ ڀيل جو پٽ، چينو خان هو. ظاهر آهي اهڙا نالا عرب نزاد، عباسين جا نٿا ٿي سگهن.
عربن سان نسبت ڏيکارڻ جو فيشن هو. تنيا ۽ ڪاسائي قريشي ٿي ويا ۽ ڪوري ۽ جوڻيجا پاڻ کي انصاري سڏائڻ لڳا. هر دؤر ۾ ائين ٿيو آهي ته حاڪم قومن سان زوري نسبت جوڙي وئي آهي. مگرڀين عرف مغل ڀين جا خليفا پاڻ چون ٿا ته هو ٿهيم آهن، پر سڏائين ٿا قريشي. خليفو غلام قادر جو ڪاليج ۽ ايل ڊبليو هاسٽل ۾ مونسان گڏ هو ۽ پوءِ جڏهن مان سجاول ۾ جج هئس ته ساڻس ملاقاتون ٿينديون رهنديون هيون. سو مونکي پاڻ ٻڌائيندو هو ته هو ٿهيم آهن ۽ سندن وڏن جا نالا به آهن، مگر، ڀين، ماڪر پيو وغيره، جي نج مقامي نالا آهن. پوءِ به چوندو هو ته ٿهيم اصل ۾ بني تميم آهن تنهن ڪري هو قريشي آهن. حالانڪه مرزا قليچ بيگ موجب هو سماٽ آهن، ائين اسان جو عزيز عبدالحق وڪو به پاڻ کي وقاصي، سعد بن وقاص جو اولاد سڏائيندو آهي. حالانڪه وڪا به سماٽ ۾ آهن. پاڻ ئي چوندو آهي ته وڪا، نومڙيا ۽ باريچا هڪ قوم ۽ مائٽ آهن. حالانڪه نومڙيا ۽ باريچا توڙي ٿاڻي بولا خان جا ملڪ به سماٽ جي شاخ آهن. وري جڏهن بلوچن جي حڪومت آئي ته ڪيترائي سماٽ قومن جا قبيلا پاڻ کي بلوچ سڏائڻ لڳا، جهڙوڪ جوکيا، جکرا، جکراڻي ويندي منهنجي ناناڻن مان ڪن منگواڻن به پاڻ کي بلوچ سڏائڻ شروع ڪيو. اهو آهي سياسي قوت جو ڪلچر تي ڌاڙو. انگريزن جي ڏينهن ۾ وري انگريز ته ٿي نٿي سگهيا. سو تلفظ بگاڙي انگريزيءَ جو رنگ ڏيڻ شروع ڪيائيون. قريشي پاڻ کي لکڻ ۽ سڏائڻ لڳا ڪريشچي، جسٽس منير پاڻ کي لکندو ۽ سڏائيندو هو مونر، هڪ ڏينهن منهنجي پياري دوست ۽ روم ميٽ (ڪمري ۾ گڏ رهندڙ) محمد بچل سومري اعلان ڪيو ته هن جو نالو آهي ’ميڪورو بينگي‘. چيوسونس ”اهو آهي ڇا؟“ ته کلي چيائين ’ماڪوڙو ڀنگي‘، ٻيو ڇا.
هينري پاٽنجر پنهنجي ڪتاب، سنڌ ۽ بلوچستان جي سير ۾ صفحي نمبر 57 تي مگسي، ابڙا، انڙ، لاشاري، بڙدي، جکراڻي، جاگيراڻي وغيره سڀ هڪ ئي قوم جي شاخ ڪري لکيا آهن. اها ڳنڍ تڏهن کلي جو لاشارين دولهه دريا خان سمي کي پنهنجو ڄاڻائي سندس ورسي ملهائي. هيءَ ڳالهه منهنجي خيال کي هٿي ڏئي ٿي ته بلوچ به سنڌي سماٽ آهن. سندن ٻولي به سبيءَ کان کوسڪي تائين سنڌي آهي.
’مرات ۽ جواهر‘ مطابق ان وقت سنڌ ولايت جي وڏي حصي جو حاڪم سهتا قوم جو راءُ ڌورنگ هئو، جنهن جي گادي جو هنڌ شهر بڪار جي نزديڪ ڪوٽ ڪانجهي هو. ڪلهوڙن جي وڏي احمد کي دل ۾ خيال آيو ته راءُ جي مدد سان قدم ڄمائي، فوج گڏ ڪرڻ جي تدبير ڪجي. راءُ ڌونرنگ جي وفات کان پوءِ سندس پٽ جکرو جانشين ٿيو. ٿل کي ’مرات‘ وارو ٺل خان ٿو سڏي ۽ چوي ٿو ته سندس اصل نالو فتح خان هو پر عام ماڻهو هن کي ٺل خان سڏيندا هئا. ان وقت برهمڻ آباد، اروڙ ۽ سون مياڻيءَ جو حاڪم راءُ دولهه يا دلوراءِ هو جنهن ٺل خان کي ملڪ مان تڙي ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي. سهتا قوم به ٺل خان جي مدد ڪانه ڪئي تنهنڪري اتان لڏي سنڌو ندي ٽپي، درياهه جي هڪ شاخ جي ڪناري جا لڪيءَ کان اولهه طرف جبل مان ڦاٽ کائي اڳتي وڃي ٿي هڪ اهڙي هنڌ رهڻ جي تجويز ڪئي جتي نه رڳو زمين زرخيز هئي پر حفاظت جو به قدرتي بندوبست موجود هو. اها زمين گوجرن جي قبضي ۾ هئي جيڪا ٺل خان کانئن زوريءَ کسي اتي هڪ ڳوٺ ٻڌايو ۽ ان کي کاهر ٻيلو نالو ڏنائين. مرات ۽ جواهر ٻنهي لکيو آهي ته ٺل هيءُ علائقو گوجرن کان تلوار جي زور تي ڦريو. بهاولپور گزيٽيئر لکيو آهي ته ان ڳوٺ جو نالو پنهنجي ڏاڏي جي نالي تي ڪاهر ٻيلو رکيائين. هيگ لکيو آهي کاهر ٻيلي جا کنڊر، جان نالي ڳوٺ جي ڏکڻ اولهه ۾ ساڍن ٽن ميلن تي موجود آهن.
ٿل يا ٺل کان پوءِ هن خاندان جو ٻيو مشهور ماڻهو چينو خان ٿيو جو ٿل جو پوٽو هو. پير علي محمد شاهه راشدي ميان نور محمد ڪلهوڙي جي وصيت نامي جو انگريزي ۾ ترجمو ڪندي لکندي ٿو ته چيني خان جو زمانو تخميناً 1220ع ٿئي ٿو. چينو خان سردار بڻيو ۽ ڄام چينو خان سڏجڻ لڳو. اهو سمن حاڪمن جو لقب ڄام اڄ تائين مانائتو آهي. ايتري قدر جو ٽالپر ميرن به پنهنجي اولاد جو نالو مير ڄام خان رکيو.
چيني خان لاءِ تحفة الڪرام جو بيان آهي ته ڀائرن سان نفاق سبب، کنڀات پهتو جتي اڍيجا قوم سان رهڻ لڳو. نامھ نغز وارو صاف لکي ٿو ته، ڀائرن سان سندس لڙائي ٿي هئي ۽ پوءِ کنڀات هليو ويو، جتي راڻي ڏهر پلال سمي زميندار جي ڌيءُ سان شادي ڪيائين ۽ کيس ان مان محمد نالي پٽ ڄائو جو سنڌ ولائت جي حاڪمن جو جد امجد هو. دائود به انهيءَ چيني جو پٽ هو، جنهن جو اولاد دائود پوٽا مشهور ٿيو. وڌيڪ لکي ٿو ته هي چينو روهڙي پرڳڻي جي تعلقي پريالوءِ ۾ ديهه ٻيلي چيني ۾ رهڻ لڳو ۽ پوءِ آخري وقت ۾ کنڀات هليو ويو جتي وفات ڪيائين ۽ اتي ئي دفن ٿيو. سندس پٽ دائود، ٻيءَ زال شاهو سمي وزير جي ڌيءَ مان ڄائو. چيني خان جيئري ئي وصيت ڪئي ته پڳ محمد، جو راڻي ڏهر جو ڏوهٽو هو، ان کي ڏني وڃي. پنهنجي تلوار به ان کي ڏنائين. باقي مصلو، تسبيح ۽ قرآن مجيد دائود جي حوالي ڪيائين. انهيءَ محمد جو پٽ ابراهيم عرف ڪلهوڙو خان هو. ڪلهوڙي خان جي حمايت سنڌين ۽ راڻي ڏهر جي برادريءَ وارن ڪئي. منهنجي خيال ۾ سنڌين ۽ راڻي ڏهري جي برادريءَ مان مراد آهي سماٽ قومون. تاريخ ڪلهوڙا (صفحو نمبر 94) ۾ لکيل آهي ته ٻنهي ڌرين يعني ابراهيم ۽ دائود ۾ تفرقو وڌندي عداوت ۽ دشمني تي پهتو، آخرڪار انهيءَ عداوت، قتل ۽ خونريزيءَ جو اهڙو خوفناڪ هنگامو پيدا ڪيو جو جيستائين منجهائن هڪڙي شاخ (دائود جو اولاد) سنڌ مان لڏي پلاڻي نه نڪتي هي هنگامو ختم نه ٿيو. ظاهر آهي ته دائود پوٽا سماٽ قومن کان شڪست کائي سنڌ مان ڀڄي ويا. پر مولانا مهر فرمائي ٿو ته دائود پوٽن کي اوج ۽ عروج تي پهچڻ توڙي عام شهرت حاصل ڪرڻ ۾ اڳرائي اوليت نصيب ٿي. اهو سندس جهڪاءُ بهاولپور جي موجوده عباسي (دائودپوٽه) حڪمرانن ڏانهن هڪ تاريخ نويس کي نٿو سونهين، لاشڪ چينو خان هڪ زورآور سردار ثابت ٿيو پر مولانا مهر جي ساراهه ڪجهه حدون اورانگهي ٿي وڃي. مثلاََ لکي ٿو ته:
”محمد چينو خان ڪريم الطبع، نهٺو، عادل، پاڪ دامن ۽ نوڪرن ۽ عام ماڻهن سان رحم ۽ مهرباني سان هلندو هو.“
1. هوڏانهن پاڻ ئي لکي آيو آهي ته ڀائرن سان نفاق ۽ لڙائي سبب لڏي کنڀات هليو ويو ۽ اتي جي راڻي ڏهر پلال سمي جي ڌيءَ سان شادي ڪيائين.
2. صفحي نمبر 87 تي لکي ٿو ته، ’مرات‘ ۾ شاديءَ جو تفصيل هيئن ڏنل آهي ته هڪ دفعي چيني خان جو پاڏو راڻي ڏهر جي ڪوچي ۾ وڃي پيو، ڏهري پاڏي کي جهلائي، سخت ڌڪ هڻايا. عبدالله داروغي اهو واقعو چيني خان کي ٻڌايو. ڳالهه ٻڌندي چيني خان کي ڄڻ باهه لڳي وئي ۽ راڻي کان بدلي وٺڻ لاءِ موقعي جي تلاش ۾ رهيو. هڪ ڏينهن کيس پتو پيو ته راڻي جي ڌيءَ روز سهيلين سان درياهه تي سير لاءِ ايندي آهي. چيني خان وجهه وٺي ڇوڪريءَ کي زوري کڻي اچي پنهنجي گهر ۾ ويهاريو پوءِ ڪوريجا، سهتا، دل، اڍيجا، برفت، نهمڙدي رند مڙيا، ڪرمتي کهوڙ، جاڙيجا، جوکيا، لاسي، ٿهيم، ۽ ٻين قومن جا سردار وچ ۾ پيا ۽ چيني خان کي خط موڪليائون. خط ملنديئي چيني خان ڇوڪريءَ کي پالڪيءَ ۾ ويهاري عزت ۽ حرمت سان واپس موڪليو. اهڙيءَ ريت ڇوڪريءَ جي شادي چيني سان ٿي. پڙهندڙ انصاف ڪن ته ڪٿي پاڏي کي ڌڪ، ڪٿي نياڻيءَ کي زوري کڻي وڃڻ. مولانا پاڻ ٿو لکي ته مرات ۽ جواهر ۾ اهڙا داستان بيان ٿيا آهن جن ۾ ڪو غير معقول وڌاءُ ڪونهي ۽ بلڪل اعتبار ۽ قياس ۾ اچڻ جوڳا آهن ۽ انهن جو راوي ڄام پلنگهر آهي جو گنجابه، مستونگ، ڪرته، سبي ۽ ڍاڍر جو حاڪم هو. اڄ به سبي ۽ ڍاڍر ۾ ابڙا تمام گهڻا آهن. منهنجي مرحوم دوست تاج محمد ابڙي جي ته اباڻي زمين ڍاڍر ۾ هئي ۽ آهي.
3. چيني خان ديهه ٻيلي چيني تعلقي پريالوءِ تي قبضو ڪيو.
4. چيني خان جي وفات جي باري ۾ مرات ۽ جواهر ۾ ذڪر آهي ته راڻي ڏهري (چيني خان جو سهرو) جون مينهون هڪ هنڌ پاڻي پيئڻ آيون، جتي چيني خان جو مال پاڻي پيئندو هو. جاڙي مهر کين منع ڪئي. ڳالهه وڌي وئي ۽ فساد ۾ راڻي ڏهري جو ماڻهو مارجي ويو جيڪو راڻي ڏهري جي زال جو رضاعي (ٿڃ شريڪ) ڀاءُ هو. چيني خان جي زال ڪاوڙجي پيءُ جي گهر هلي وئي. چينو خان تعزيت جي خيال کان اوڏانهن روانو ٿيو. درياهه پار ڪندي ٻيڙيءَ ۾ سندس گهوڙو دڙا هڻڻ لڳو جنهن ڪري ٻيڙي اونڌي ٿي پئي ۽ چينو خان ٻڏي ويو. سندس زال کي جڏهن اها خبر پئي ته هڪدم درياهه ۾ پاڻ اڇلي جان ڏنائين. چئن ڏينهن کان پوءِ ٻنهي جا لاش هٿ آيا ۽ کنڀات ۾ دفن ڪيا ويا.
مٿي ذڪر ڪيل واقعن مان صاف ظاهر آهي ته کنڀات روهڙي، سکر ۽ لاڙڪاڻو ضلع جنهن جون حدون ڪراچيءَ تائين هيون ۽ پڻ بلوچستان ۾، سماٽ قومن جو تسلط هو. اڄ تائين سڄي بلوچستان ۾ سنڌي سمجهي ۽ ڳالهائي وڃي ٿي. مون سان نواب محبوب علي خان مگسي پاڻ ذڪر ڪيو ته مگسي به ابڙا آهن پر بلوچستان ۾ هجڻ سبب بلوچ سڏجن ٿا. سماٽ ۽ بلوچن وچ ۾ تڪرار ۽ تفرقو به ڌارين وڌو. مان مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته لاڙڪاڻي وارو علائقو سڏبو ئي روپاهه هو. باغبان به سڏيندا هئس. هتي دولهه دريا خان، مخدوم بلاول سانگين، ابڙن ۽ سومرن جون زمينداريون، سرداريون ۽ قومون هيون، هي قومون ارغونن ۽ مغلن جي لاءِ مٿي جو سور هيون، دولهه دريا خان جا پٽ ۽ پونير ساڻن انڙپور ۽ ٽلٽيءَ وٽ لڙايون ڪندا آيا. ٽلٽيءَ جا منگواڻا به جنگجو هئا ۽ سدائين سماٽ (اصل سنڌي) قومن جو ساٿ ڏنائون.
يوسف ميرڪ تاريخ مظهر شاهجهانيءَ ۾ پنهنجو غصو روڪي نه سگهيو آهي ۽ صاف لکيو اٿائين ته ”اهي سانگي نڀاڳا به ابڙا آهن ۽ منگواڻا ته وڏا حرامي آهن.“ انهن جو زور ڀڃڻ لاءِ چانڊين کي لاڙڪاڻي ۾ (اڄ جي دادوءَ سميت) آباد ڪيو ويو ۽ کين هُشي ڏيڻ لاءِ علائقي کي سڏڻ ئي لڳا چانڊڪا. انگريزن ۽ پوءِ مير ٽالپرن به اها پاليسي اختيار ڪئي ۽ جتي ڪٿي مقامي قومن جو زور ڀڃڻ لاءِ مختلف بلوچ قبيلن کي نوازيندا ۽ آباد ڪندا رهيا. مرزا قليچ بيگ پنهنجي ڪتاب قديم سنڌ ۾ لکي ٿو ته، ”چانڊين جو سردار ولي محمد هو جنهن کي انگريز سرڪار جي مدد ڪرڻ عيوض وڏي جاگير ملي. سندس پٽ غيبي خان هو. رند، جمالي، لغاري ۽ کوسن کي به جاگيرون مليون.“ هي سڄو سياسي چڪر هو، پر قدرت اهڙي جو اهي سڀ قومون به پڪيون سنڌي ٿي ويون. سماٽ ۽ بلوچ قبيلن جي تنازعي جو ٻج سياسي تقاضائن هيٺ ڇٽيو ويو. ايتري قدر جو اڄ تائين ’چانڊيا، مگسي‘ محاورو يا پهاڪو ٺهي ويو. ’چانڊيا مگسي‘ معنيٰ توڙ جا دشمن. اها به هڪ ثابتي آهي ته مگسي سماٽ قوم ۽ بقول سردار محبوب علي خان مگسيءَ جي ابڙا آهن. مرزا قليچ بيگ لکي ٿو ته، ”پهرين ڪلهوڙا هتي آيا، ۽ زمينون هٿ ڪيائون.“ مان ڀانيان ٿو ته ڪافي حوالا ۽ ثابتيون ڏئي چڪو آهيان. تنهن ڪري وڌيڪ کوٽ کوٽان نٿا ڪيون. لاڙڪاڻي، سکر، شڪارپور، جيڪب آباد، دادو، بهاولپور ۽ ديراجات، مٺڻ ڪوٽ وغيره ۾ سانگين جا بيشمار ڳوٺ آهن ۽ اهي سڀ لاڙڪاڻي جي مير غلام محمد خان سانگي (هاڻي مير ظفر حسين سانگيءَ) کي سردار ڪري مڃين ٿا. اڄ به لاڙڪاڻي ضلعي ۾ سؤ سوا ڳوٺ سانگين جا آهن ۽ هو هڪ مربوط قوم آهن. سوال آهي ته هيڏا سارا جو ابڙا هئا، ڄام صديق ابڙو، جلال خان ابڙو، کبڙ خان ابڙو ۽ وليداد خان ابڙو انهن جا ڳوٺ ڪيڏانهن ويا. مونکي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ اڪيچار ڳوٺ ابڙن جا سُجهن، ڳوٺ طيب ابڙو رتيديري ڀرسان، ڳوٺ علي محمد ابڙو، ڳوٺ الهيار ابڙو، ڪجهه ڳوٺ قنبر تعلقي ۾: لاڙڪاڻي جي ڀر ۾ وليد ۽ ڳوٺ نظر ابڙو جتان جو وڏيرو شير محمد ابڙو وڏو زورآور ۽ شانائتو زميندار هو ۽ هميشھ خانبهادر کهڙي سان اليڪشن ۾ مقابلو ڪندو هو.
عام چوڻي مشهور آهي ته ’سانگ پائي سانگي ٿيا‘. سانگ چئبو آهي ٽڪساٽ ۽ لِڪَ کي. ابڙا به ائين سانگي ٿيا. جيئن ماموئين جا ست بيت تاريخي حيثيت رکن ٿا ۽ تاريخي واقعن تي روشني وجهن ٿا تيئن ڪجهه ٻيون چوڻيون به مشهور آهن. مثلاََ:
سنڌ سمو، ڪاڇي چنو، ڀٽي جيسلمير،
چوٿون هو چغدو، جنهن جو پلنگ مٿان پير.
ٻي هڪڙي تاريخي حقيقت آهي. ان جو به ذڪر ضروري آهي. چنا به هڪ تمام زورآور ۽ مشهور قوم هئي. جيئن مٿئين بيت ۾ صاف ظاهر آهي ته سنڌ سمون، ڪاڇي چنو، ڀٽي جيسلمير، معنيٰ سموري ڪاڇي علائقي تي چنا قوم جو تسلط هو ۽ پهاڙي علائقي جا رهاڪو هئڻ ڪري جانٺا ۽ جنگجو هئا. ان لاءِ به تاريخي ڪهاوت آهي ته ’چنا چوکي ذات سانگ پائي سانگي ٿيا‘، اها ٻي ڳالهه آهي ته زماني ۽ تاريخي حوادث جي مجبورين کان هنن چمڙي جو واپار شروع ڪيو. مالدار ته اڳيئي هئا ۽ پوءِ موچي سڏجڻ ۾ آيا. هڪ ثابتي اڄ به موجود آهي ته لاڙڪاڻي لڳ هڪ ڳوٺ ’چنا‘ نالي سان آهي پر اتي جا سڀ رهاڪو سانگي آهن، زمينون به سانگين جون آهن ۽ چونڊيل چيئرمين به سانگي آهي، سندن سردار به مير ظفر حسين سانگي آهي. معنيٰ چنا به سانگي ابڙا آهن.
وري اچون ٿا ڪلهوڙن تي ڇاڪاڻ ته ڪلهوڙن ۽ ابڙن جو ذڪر تاريخي لحاظ کان گڏوگڏ اچي ٿو. محمد چيني خان کان پوءِ هيءُ خاندان گمناميءَ ۾ هليو ويو. مولانا پنهنجي ڪتاب صفحي نمبر 112-113 تي لکي ٿو ته نون پيڙهين تائين سندن ذڪر ڪنهن به نه ٻڌو. معنيٰ چيني خان جهڙو زبردست ۽ مشهور ماڻهو به ڪو منظم راڄ، زمينداري يا تسلط جو دائرو پيدا نه ڪري سگهيو. جيسين راڻي ڏهري ۽ سماٽ قومن جي کيس حمايت رهي، تيسين طاقت ۾ رهيو ۽ پوءِ گمناميءَ ۾ هليا ويا. مرات ۾ درج آهي ته:
”ڪلهوڙي خان جي اولاد ۾ حڪومت جو ڪو به نشان باقي نه رهيو، حتاڪه نون پيڙهين تائين ڪير انهن جو نالو به ڪونه وٺندو هو ۽ انهن مان ڪنهن وٽ ڪا به چيز موجود نه هئي.“ يعني سڃا هئا.
نون پيڙهين کان پوءِ آدم شاهه ڪلهوڙو پيدا ٿيو، جنهن پنهنجي خاندان کي گمنامي ۽ اوندهه مان ڪڍي عزت ۽ شهرت بخشي (تاريخ ڪلهوڙا صفحو 113) آدم شاهه جي پيءُ جو نالو گجن شاهه هو. سنڌ ۾ شاهه صرف سيد کي سڏيو ويندو آهي، گجن ۽ آدم به رڳو پيري مريديءَ ڪارڻ شاهه سڏايو حالانڪه هئا ڪلهوڙا يا اوڍاڻا.
’جواهر‘ جي مصنف باغ علي خائف ته آدم کي شاهه به نه لکيو آهي. لکي ٿو ته چيني خان جي نسل مان آدم نالي شخص هو جو وڏو طاقتور ۽ نالي وارو ماڻهو هو. اهو فقر ۽ سياست جي گڏجي وڃڻ ڪري ٿيو. جيئن تاريخ ڪلهوڙا صفحو 119 تي اچي ٿو سو به ابڙڻ جي مدد سان ٿيو. تحفة الڪرام جو بيان آهي ته آدم شاهه سري علائقي جو سيرڪرڻ کان پوءِ ڳوٺ هٽڙي تعلقي چانڊڪي ۾ اچي رهيو. اتي کبڙ خان ابڙو پنهنجي لاڳاپي وارن کي وٺي دٻه ڳوٺ مان نڪري ميان آدم جي مريدن ۾ شامل ٿي ويو. تحفة الڪرام جو بيان آهي ته کبڙ خان ابڙي جي درخواست تي خان خانان چانڊڪي پرڳڻي جي زمينداري چانديا قوم کان وٺي ميان صاحب جي حوالي ڪئي. خان خانان سن 999 هجري ۾ مغلن پاران سنڌ فتح ڪرڻ آيو هو. سندس مقابلو ٺٽي جي ترخان حاڪم مرزا جاني بيگ سان ٿيو، جنهن هارايو ۽ سيوهڻ خالي ڪري ويو. اهڙين سياسي حالتن ۾ کبڙ خان جي درخواست قبول پئي. مولانا مهر صفحي 130 تي لکي ٿو ته ”کبڙ ابڙي، جو ميان صاحب جو خاص خليفو هو، چانڊڪي جي زمينداري حاصل ڪئي. زمينداري حاصل ڪرڻ جو مقصد يقيناً اهو نه هوندو ته ميان صاحب هڪ ممتاز زميندار بڻجي وڃي پر مقصد فقط هي هوندو ته مريدن جي کائڻ پيئڻ ۽ لنگر جو خرچ هلندو رهي.“
پر ميان صاحب ٻيا طريقا اختيار ڪيا. تحفة الڪرام وارو لکي ٿو ته ”ميان صاحب زمينون وڌائڻ لاءِ ڪوششون شروع ڪيون. آسپاس جي زميندارن شڪايتون ڪيون ۽ ميان آدم شاهه شهيد ٿيو.“
هيگ لکي ٿو ته ”آدم شاهه غير آئيني اقدام جي بنياد تي ڪلهوڙن جي جماعت وٺي سنڌ جي اتر ۽ ڏکڻ وارن علائقن ۾ داخل ٿيو ۽ چانڊيا قبيلي کان زمينون ڦري پنهنجن ماڻهن کي ڏنائين.“
لب تاريخ سنڌ، ائٽڪن ۽ هيوز به ڪجهه اهڙن خيالن ۽ واقعن جو ذڪر ڪيو آهي، پير علي محمد شاهه راشدي لکي ٿو ته، ”آدم شاهه جا مريد تمام وڌي ويا ۽ ان طرح کيس وڏي طاقت حاصل ٿي وئي. ڀر پاسي جي ڪيترن ئي زميندارن ۽ سردارن حسد وچان بکر جي نواب وٽ تشويش جو اظهار ڪيو، جنهن کيس گرفتار ڪري ملتان موڪليو جتي کيس شهيد ڪيو ويو.“
ڊيوڊ سٽن چوي ٿو ته ”آدم شاهه زميندارن کان سندن زمينون ڦريون. انهن ملتان جي حاڪم وٽ شڪايتون ڪيون، جنهن کيس موت جي سزا ڏني.“
ميجر جنرل هيگ به اهڙو ئي بيان ڪري ٿو ۽ چوي ٿوته ”ڪلهوڙن جي جارحانه روش ۽ مظلومن جي حقن کان حد درجي جي بي پرواهيءَ سبب سندن خلاف غضب جو طوفان برپا ٿي ويو. ملتان کان به هڪ فوج موڪلي وئي ۽ آدم شاهه کي گرفتار ڪري موت جي سزا ڏني وئي.“
مولانا مهر سڀني واقعن جي ڇنڊڇاڻ ڪري ان نتيجي تي پهچي ٿو ته اهو امڪان کان ٻاهر آهي جو ميان آدم شاهه کي ملتان ۾ حڪومت قتل ڪرائي ۽ وري به اجازت ڏئي ته سندس جنازي کي شهيد طور ملتان مان کڻائي تدفين لاءِ سکر موڪلڻ جي اجازت ڏئي. مرات ۽ جواهر جي بيان مطابق ميان صاحب بکر ۾ مارجي ويو ۽ مولانا مهر ان بيان کي صحيح ٿو سمجهي ۽ چوي ٿو ته، سندس ميت کي ملتان مان سکر آڻڻ آسان نه هو. مطلب ته ميان شاهل محمد ۽ ميان آدم شاهه جي پڇاڙي هڪ جهڙي ٿي. پر مريدن کي موقعو ملي ويو، جو ٻنهي کي شهيد بڻائي پنهنجي تنظيم کي وڌيڪ جوشيلو ۽ مضبوط بڻايو.
ميان الياس جنهن جلال خان ابڙي جون زمينون نذراني ۾ ڦٻايون، تنهن لاءِ پير علي محمد شاهه راشدي لکي ٿو ته، ته ”ميان الياس ڪيتريون ئي زمينون ٻيهر هٿ ڪيون جي سندس والد جي وقت ۾ ڪلهوڙن کان ڦرجي ويون هيون. ميان الياس ميان دائود جو پٽ ۽ ميان آدم شاهه جو پوٽو هو. ميان شاهل، محمد ميان الياس جو ننڍو ڀاءُ هو. ميان الياس به مريدن جي زور تي زمينون حاصل ڪيون.“ تحفة الڪرام وارو لکي ٿو ته، ”ابتدائي دور ۾ ميان الياس جي قبضي مان سندس موروثي زمينون نڪري ويون، پر پوين ڏينهن ۾ سندس مريدن گهڻيون زمينون قبضي ۾ ڪري ڇڏيون.“ يعني اهو سلسلو پشت بپشت هلندو رهيو. شاهل محمد ته حد ڪري ڇڏي جو زمينون سانگي ۽ ابڙا قومن کان کسي ورتيون.آخر ۾ سانگي ۽ ابڙا قومن ڄام صديق ابڙي ۽ جلال خان ابڙي جي سربراهي ۾ شاهل محمد سان لڙايون ڪري کيس قتل ڪري ڇڏيو (تاريخ ڪلهوڙا صفحو 144).
ميان الياس جو پٽ ۽ ميان شاهل محمد جو ڀائٽيو ميان نصيرمحمد هڪ ناميارو بزرگ ۽ حڪومتي صلاحيتن جو صاحب هو، جنهن ڪلهوڙن جي حڪومت جو بنياد وڌو.
ميان نصير محمد سياڻپ ۽ تجربي کان ڪم وٺندي ميان آدم شاهه ۽ ميان شاهل محمد وارا طريقا نه ورتا ۽ مريدن تي ڪنٽرول رکيو. تڏهن به تحفة الڪرام وارو لکي ٿو ته مقامي ماڻهو ساڻس لڙائيءَ لاءِ تيار ٿي ويا، جنهن ڪري لڙائي ڪرڻ بجاءِ ريگستان طرف هليو ويو. اتي گذران مشڪل هو ان ڪري واپس پنهورن جي علائقي ۾ موٽي آيو جتي پنهورن جو رئيس مير پنهور وڏو لشڪر وٺي آيو. لڙايون به لڳيون پر مرزا خان بمبئي جي حاڪم صلح جي ڪوشش ڪري ميان صاحب کي پاڻ وٽ گهرائي، اورنگزيب جي درٻار ۾ دهلي ڏياري موڪليو. جتي هڪ مدت تائين قيد رهيو. پٺيان سندس مريدن سان لڙايون ٿينديون رهيون ڊگهي مدت کان پوءِ ميان صاحب آزاد ٿي وطن وريو. (تحفة الڪرام)
مرات ۽ جواهر ته چٽو چٽو لکيو آهي ته ميان صاحب چهني (ڇِني) پرڳڻي تي پنهنجو قبضو ڄمايو ۽ شورش برپا ڪيائين. بکر ۽ سيوستان جي ڪيترن پرڳڻن تي اوچتو حملو ڪري ڪيترن ئي سرڪاري ڪامورن کي قتل ڪرايائين. ظاهر آهي ته سندس زهد ۽ تقويٰ تي سياست سوار هئي ان وقت شايد اهو ئي طريقو رائج هو. ميان نصيرمحمد نهايت شان، مان، دليري ۽ پيري مريدي جي اوج تي پهچي وڏي ڄمار ماڻي سن 1692ع ۾ وفات ڪئي ۽کيس کاريءَ (ڳاڙهي) وٽ هڪ ڳاڙهي دڙي تي دفن ڪيو ويو. ڪيترائي دفعا پنهورن جي سردارن سان لڙايون ڪيائين ۽ سنڌ جي هڪ وڏي حصي تي قابض ٿي ويو. (لب تاريخ سنڌ). ميان صاحب ٽي فرزند ڇڏيا: دين محمد، يار محمد ۽ مير محمد. دين محمد مسند نشين ٿيو، پنهور سردار، ميان دين محمد سان به لڙايون ڪندا آيا. پنهور بار بار وڙهندا آيا پر آخر شڪست قبول ڪري تابعداريءَ ۾ اچي ويا.
ڪلهوڙا آهستي آهستي ابڙا قوم تي غالب پئجي ويا ۽ سندس زمينن تي قبضو ڪري ورتائون تان جو شيخ نصير جو زمانو اچي ويو. (ماثرالامراءِ)
ميان دين محمد کي به سندس ڏاڍاين سبب ملتان گهرائي قتل ڪيو ويو. ٻيون سڀ ڳالهيون ڇڏي اچون ٿا ميان يار محمد تي. ميان صاحب وڏو زيرڪ سياستدان، سٺو منتظم ۽ عوامي سپهه سالار هو. هن ئي ڪلهوڙن جي حڪومت جو بنياد وڌو. پيري مريدي سان گڏوگڏ جنگ و جدال ۽ ويڙهه به ڪندو آيو. ايتري قدر جو بروهين ۽ بلوچن کي به ٽوٽا چٻايائين ۽ سبي، ڍاڍر ۽ گنجابه قبضي ۾ آندائين، جنهن ڏنڊي سان ميان صاحب وڙهندو هو، اهو سندس مقبري تي رکيل آهي. خداآباد تي منزل دوران 32-1931 ۾ بابا مونکي مقبري تي وٺي ويو ۽ مجاورن ان ڏنڊي جو ’ديدار‘ اسان کي ڪرايو. مقبري تي وڻن جي ٽارن سان اڪيچار ڏنڊا ٻڌا پيا آهن. پڇا تي مجاورن ٻڌايو ته ماڻهو باسون باسيندا آهن، پوءِ جنهن جي مراد پوري ٿيندي آهي سي سکا خاطر ڏنڊو يا ڏنڊي کڻي ايندا آهن ۽ اچي وڻن ۾ ٻڌي ويندا آهن. برطانيه ۾ به ويلس ڀرسان سمونڊ اندر هڪ پهاڙ آهي. واءَ، طوفان ۽ اوندهه ۾ ڪيترا جهاز ان سان ٽڪرائبا هئا سو جهازران به سکا باسيندا هئا پوءِ جيڪو جهاز بچي ويندو هو ته انهيءَ جو جهازران اتي جهنڊو کوڙيندو هو. ائين کوڙا سارا جهنڊا اتي نظر ايندا هئا. هڪ جهازران جنهن کي اعتبار نه ايندو هو، ان کي اهي جهنڊا ۽ جهنڊيون ڏيکاري چيو ويو ته هاڻي ته اعتبار ايندءِ نه، ته ڪيترن جون مرادون پوريون ٿيون آهن. هو يار به ڪو نپٽ حقيقت پسند هو سو چيائين ته جن جن جهازن کي پِير (سينٽ) نه بچايو آهي انهن جا به جهنڊا لڳائڻ کپن ته خبر پوي ته ڪيترن جا ٻيڙا ٻوڙيا اٿائين.
مان کپري ۾ جج هئس ته هڪ باريش دلچسپ ماڻهو هڪ ڪيس ۾ جوابدار ٿي حاضر ٿيو. هو ڪو پڪو وهابي هو ۽ هڪ پير جي قبر ڊاٿي هئائين. چارج رکي چيومانس ته بچاءَ جا شاهد ڏيندين؟ چيائين جج صاحب فريادي حاضر ئي نٿو ٿئي ۽ تون ٿو مونکان بچاءَ گهرين. چيومانس ڪهڙو فريادي؟ سائين اهو فلاڻو پير جنهنجي قبر ڊاهي پٽ ڪئي اٿم. اهو ته دانهن ئي ڪونه ٿو ڪري باقي ٻين کاٽائو پٽن کي سيڪ آيو آهي. ڳالهه وزندار هئي پر مون رعب سان چيومانس ته شاهد ڏين ٿو يا نه. چيائين هائو لک نالا ۽ مون لکيا، پهريون عبداللطيف ولد حبيب شاهه ويٺل ڳوٺ ڀٽ شاهه ٻيو عثمان پٽ فلاڻو ويٺل سيوهڻ، اتي مونکي سمڪ پئي ۽ قلم کڻي جهليم ۽ چيم اڙي هيءُ ڪهڙو مذاق آهي؟ چي سائين سمن ڪڍين پوءِ ڪورٽ سڳوريءَ جي حڪم تي نه اچن ته قدم کڻين. مون چيومانس شام مون وٽ اچجانءِ، ۽ آيو. چانهه گڏجي پيتيسين ڪچهري به ڪئي سون. ڏاڍو دلچسپ ۽ روشن دماغ ماڻهو هو. نالو وسريو يو اٿم، جيتوڻيڪ ماڻهن کي پڪ هئي ته سزا ايندس پر مون کيس ڇڏي ڏنو، اهڙا عجب جهڙا ڪردار به پيا آهن، نالو شايد عبدالعليم درس هئس.
هڪ ٻيو وڏو واقعو ميان يار محمد ڪلهوڙي جي وقت ۾ جهوڪ واري شاهه عنايت جو شهيد ٿيڻ آهي، جيتوڻيڪ ميان يار محمد ٺٽي جي نواب اعظم خان جي مدد ۾ ڪجهه لشڪر موڪليو ۽ ٻيو ته شاهه عنايت شهيد سان قرآن شريف وچ ۾ رکي ٺاهه ڪرڻ وارا سندس فرزند محمد خان ڪلهوڙو ۽ مير شهداد خان هئا ته به شهادت جو ذميدار نواب اعظم خان هو نه ڪي ميان يار محمد، پڻ ميان يار محمد کي نواب وٽان انعام ۾ چاچڪان ۽ سماواتي پرڳڻن جا ڪيترائي ڳوٺ جاگير ۾ ڏنا ويا ۽ ميان يار محمد نواب شاڪر خان کان روپاهه جو پرڳڻو مقاطعي تي ورتو (تحفة الڪرام ۽ تاريخ ڪلهوڙا صفحو 260) ثابت ٿيو ته روپاهه جو پرڳڻو موجود هو جو بعد ۾ چانڊڪا سڏيو ويو.
مشهور آهي ته شاهه عنايت بيت چيو ته:
ڪاهي ڪلهوڙو آيو، ڪري مندي صلاح،
اچـي اڙيـو انــهن سان، جـنـيـن وٽ الله،
ڪـلـهـوڙي جـي بـاهه، وسـاڻـي ورهيــن کي.
هي سڀ ثبوت ڏيکارين ٿا ته ميان يار محمد ٺٽي جي نواب جي مدد ضرور ڪئي ۽ انعام اڪرام به ورتا پر شهادت جو سڄو قصو نواب اعظم تي پوي ٿو، ميان صاحب کي ڪهڙي خبر ته ههڙو ڪلور ٿيندو، چون ٿا ته ميان صاحب تي هن شهادت جو ايڏو اثر ٿيو جو سالن جا سال حُجري کان ٻاهر ئي نه نڪتو، هيءَ پشيماني چئجي يا سياسي اٽڪل بازي، ان جي خبر خداوند کي. نيتن تي شڪ نه ڪبو.
ڪلهوڙن کي هت ڇڏيون ٿا، منهنجو موضوع هو ابڙا ۽ سانگي. مان ڀانيان ٿو ته مان ڪافي ثبوت ڏئي چڪو آهيان ته ابڙو ۽ سانگي هڪ قوم آهي.
ڳالهه اصل ته آهي سماٽ جي، جيڪي چيو وڃي ٿو ته حضرت سام بن نوح عليھ السلام جو اولاد آهن. سماٽ لقب آهي راجپوت حاڪمن جو، جيئن سمراٽ چندر گپت، هندستان جو شهنشاهه. سمراٽ مان ”ٽ“ ڪيرايو ته سمرا يعني سومرا ٿي پيا، جيڪڏهن ”ر“ ڪيرايو ته سماٽ ٿي پيا. سما ۽ سومرا ٻئي راجپوت آهن. سنڌ ۾ راجپوت بدران اکر آهن راج پتر، جو ڦري راجپر يا راڄپر ٿي پيا، راڄپر جي شاخ آهي ٻانڀڻ، هي سنڌ ۾ هڪ عجيب ڦرڪو آهي نه ته ڪٿي ٻانڀڻ برهمڻ ۽ ڪٿي راڄپر کتري، هت ميمڻ به جي وئش واپاري آهن سي سڏائن کتري، مونکي مرحوم الاهي بخش ٻانڀڻ، جو خيرپور جو وڏو ڏاهو زميندار ۽ ايم پي اي هو ٻڌايو ته هو راڄپر آهن.
پر مان ڀانيان ٿو ته ”ٻانڀڻ“ اصل ۾ ”بابينو“ آهي جو چند سمون ۽ لاکي جو پٽ آهي، ڏسو ڪتاب قديم سنڌ مصنف مرزا قليچ بيگ، صفحو 395. هو صاحب لکي ٿو ته، ”ڄام جوڻو سنڌ جي سمن جو وڏو ڏاڏو هو جو لاکي جو پٽ هو، انهيءَ کي پنج پٽ هئا هر هڪ کوريو، تاجو، ابڙو، بلوچ ۽ بابينو.“ ثابت ٿيو ته ابڙو، بلوچ ۽ بابينو (ٻانڀڻ) سڳا ڀائر هئا، هڪ پيءُ جا پٽ، ڪو عجب ناهي جو اهي ٻانڀڻ پاڻ کي راجپوت يا راڄپر يا راڄڙ سمجهن ٿا. خبر ناهي ته سسئي جو پيءُ به ٻائو ٻانڀڻ هو يا سمو راڄپر.، تحفة الڪرام صفحي 80 تي به آيو آهي ته ڄام جوڻي کي پنج پٽ هئا هڪ هڪ کوريو، تاجيو، ابڙو، بلوچ ۽ بابينو، ساڳئي صفحي تي وڌيڪ چيو ويو آهي ته اڄ تائين سڄي سنڌ، گجرات تائين، جا اڪثر رهاڪو سمي جو اولاد آهن ۽ سنڌ گهڻو ڪري هنن ماڻهن سان آباد آهي.
مان 1941ع ۾ آزادي جي آندولن دوران، جڏهن سنڌ جا سڀ درسگاهه بند ٿي ويا هئا تڏهن جهونا ڳڙهه گجرات پڙهڻ ويس. مون ڏٺو ته سڄي گجرات سنڌي سمن سان ڀري پئي هئي. مسجد جا امام به سنڌي ته درسگاهن جا فقير به سنڌي. رات جو ڪالوا گيٽ کان هاسٽل ايندي ڏٺم ته هڪڙي تمام پوڙهي ۽ ڪمزور عورت هڪ هڙ رستي جي پاسي ۾ رکي پٽ تي ويٺي هئي. مان وٽس ويس ٻڌايائين ته پوڙهي ۽ بيمار هئڻ ڪري ٿڪجي پئي هئي. مون چيومانس ته هڙ مان ٿو کڻي هلان، سندس ڳوٺ هاسٽل کان ٿورو پريان هو. پڇڻ تي ٻڌايائين ته هو سنڌي سما آهن مون کيس ٻڌايو ته مان به سانگي ابڙو آهيان. پوءِ ته ڏاڍا زور ڀريائين ته ڳوٺ هل ۽ ڳوٺ وارن سان مل. مان پڙهڻ جو بهانو ڪري کيس گهر وٽ ڇڏي موٽي ويس.
سماٽ تمام وڏي قوم آهي. سڄو پنجاب، سنڌ ۽ بلوچستان سماٽ آهن. حيرت آهي ته بلوچ هڪ لغو ۽ واهيات ڪهاڻيءَ تي سندرو ٻڌي پاڻ کي امير حمزه رضي الله عنھ جو اولاد پيا سڏائين. چي حضرت حمزي هڪ جنڙيءَ سان جماع ڪيو ۽ ان جو اولاد بلوچ ٿيو يا مائي جتو جو اولاد جتوئي ٿيا. توبهه. حقيقت ۾ بلوچ لفظ ئي مرڪب آهي بل + اوچ جو، معنيٰ وڏي ٻل يا طاقت وارو. پاڻ ئي بلوچ يا بلوش چوندا آهن. اسين سڀ سنڌي گهڻو ڪري سورج بنسي ڪل جا راجپوت آهيون. مرزا قليچ بيگ پنهنجي ڪتاب قديم سنڌ ۾ جيڪو شجرو صفحي نمبر 279 ۽ 480 تي ڏنو آهي سو هتي طوالت سبب نٿو ڏئي سگهجي. سنڌ جا سما، راڄا دسرت ۽ شري رامچندر جي شاخ مان آهن. راڻيءَ ڪوشليا جي پٽ شري رامچندر جي پڙ پوٽن مان هڪ جادم هو جيڪو سنڌ جي سمن جو ڏاڏو آهي. ان کان پوءِ سڀني جو وڏو آهي لاکو. توهان ڏسندا ته سنڌ ۽ ڪڇ ۾ ڄام لاکو، لاکو ڦلاڻي، لاکاٽ ۽ لاکير نالا عام آهن. لاکي جا پٽ هئا انڙ، ڇٽو، ڦل ۽ مناهيون، وري انڙ جو پٽ لاکو جنهن جو پٽ سمون ۽ سمي جا پٽ هئا جکرو ۽ ڪاڪ جو حاڪم ڪاڪو، جنهنجا پٽ هئا پلي ۽ راءِ ڌن يا راڌڻ، اڄ به راڌڻ جو شهر ضلعي لاڙڪاڻي (هاڻ ضلع دادو) ۾ ريلوي اسٽيشن آهن. راءِ ڌن جو اولاد هو سمو نوتيار، لاکو، ابڙو ناهيون، ڪوريو (پوءِ ڪئونريجو) ۽ پلي، پليءَ جا پٽ ساند ۽ اُڍو. ان مان ٿيا ڪاڪو، جاڙو، جوڻيجو، هڱورو، ديرو ۽ ڄام هوتي. مشهور سسئي پنهون وارو پنهون، هوت قبيلي مان هو. هي به هڪ ثابتي آهي ته بلوچ سنڌي سما آهن. پنهونءَ جو نالو حقيقت ۾ نج سنڌي پنيو يا پنيل آهي جو اڄ تائين سنڌ جا ماڻهو رکندا آهن. شاهه صاحب جو بيت ”پنهل ڄام پرچ الا“ سڌو سنئون ٻڌائي ٿو ته اهو پنهل اصل ۾ ڄام پنيل آهي. ڪتاب ”سسئي پنهون“ ۾ هرنام سنگ شام لکيو آهي ته پنهونءَ جي ماءُ کي اولاد ڪونه ٿيندو هو انهيءَ ڪري پئي دعائون گهرندي هئي. وڌيڪ لکي ٿو ته پنهون سڪيلڌو هو (صفحو 85 ۽ 59) ظاهر آهي ته اهڙي ٻار جو نالو پنيو يا پنيل رکيو ويو. ٻيون ثابتيون به ڏسو ته سندس پيءَ جو نالو هو ڄام آري، جو به سنڌي سماٽ جو نالو آهي. پنهون جي ڀائرن جا نالا آهن، چنره، هوتو ۽ توتو. قادر بخش نظاماڻي جو وڏو عالم ۽ بلوچ قوم پرست به آهي، ان سان جڏهن اهو بحث ڇڙيو ته مون وٽ مڃي اٿيو ته اهي بلوچن جا نالا ناهن ۽ واقعي پنهون سنڌي ڪردار آهي. سنڌ ۾ آري جي نسبت سان آريجا ذات اڄ به آهي، جنهن سوداگر سان پنهون ڀنڀور آيو هو ان جو نالو هو بيبيو، جو نالو اڄ به سنڌ ۾ رکيو وڃي ٿو، جيئن استاد بيبيو خان، ان جي معنيٰ اها ٿي ته پنهون سنڌ مان ئي هڪ ماڳ ڪيچ تان هڪ سنڌي سوداگر سان ئي نڪتو هو. ان ماڳ کي ڪيچ مان ڦيرائي ڪيچ مڪران ڪري ڇڏيو اٿن جا ٻي وڏي غلطي آهي. هرنام سنگهه شام ان کي ڪيچر جو علائقو سڏيو آهي جو خود ڪينجهر يا ان جي آسپاس جبلن ۾ ڪرچات وغيره ٿي سگهي ٿو نه ته سسئيءَ جا مائٽ ڪيئن کيس اڪيلو ڇڏين ها ته مڪران پنڌ ڪري وڃي. هو خوشحال هئا ۽ سڀ ڪجهه ڪري سگهيا ٿي. هوتي قبيلي جا ماڻهو اڄ به ڪراچيءَ ۾ رهن ٿا ۽ سنڌ ڳالهائين ٿا. خود بزنجو لفظ ڏسو ته نج سنڌي آهي، جيئن ناريجو، سميجو، جاڙيجو وغيره، بزنجا به ڪراچيءَ ۾ رهن ٿا ۽ سنڌي ڳالهائن ٿا.
وڃي پنهونءَ جي پچر ۾ پياسون، ڳالهه پي هلي شجري جي. مرزا قليچ بيگ صفحي 182 ۽ 183 تي ڄام هوتي جي اولاد مان ڄام هپڙ، راهوجو ۽ ڄام راهو لکي ٿو، وري انهيءَ جي اولاد مان آهي ڄام لاکو جنهن جو اولاد آهي ڄام جوڻو، انڙ، ڪاهو، پلي، اوٺو، ابڙو، هڱورو، ڄام جوڻو، جو سنڌ جي حاڪمن جو ڏاڏو آهي. سندس اولاد آهي بابينو، ’بلوچ‘ ابڙو، تاجيو ۽ کوريو. ڄام بابيني جا پٽ آهن ڄام جوڻو ۽ ڄام انڙ. مونکي جيڪا ڳالهه ٻڌائڻي هئي سا اها ته بلوچ نج سماٽ آهن ۽ ابڙو ۽ بلوچ ڀائر آهن. ان ڪري ئي مرحوم سردار رند مونکي گهگهي ڀائي سڏيندو هو. مان ڀانيان ٿو ته کوريو، کهڙو آهي ۽ ڪوريو ڪنئوريجو.
مولانا غلام الرسول مهر صفحي 100، 101 ۽ 102 تي مختلف ڪلهوڙن سردارن جي وقت ۾ مختلف ابڙن وڏيرن جي فهرست ڏني آهي، جن ڪلهوڙن کي هر وقت ۽ هر حال ۾ مدد ڪئي، ترتيبوار نالا آهن:
1.وڏيرو جلال خان ابڙو، 2. وڏيرو داد خان ابڙو 3. وڏير جهانگي خان ابڙو ، 4. وڏيرو هاشم خان ابڙو، 5. وڏيرو لالو ابڙو، 6. وڏيرو جهانگي خان (ٻيو) 7. وڏيرو وليداد خان ابڙو. 8. وڏيرو طيب خان ابڙو.
لاڙڪاڻي ضلعي ۾ اڄ به ٻه مشهور شهر آهن، طيب ابڙو ۽ وليداد مرحوم دوست محمد ابڙو ائڊووڪيٽ طيب ابڙي جو ويٺل هو. ڳوٺ وليداد جتي مان به پڙهيس لاڙڪاڻي لڳ ڪامريڊ علي محمد ڪلهوڙي ۽ سندس ڀيڻ بيگم اشرف عباسي جو ڳوٺ آهي. رائيس ڪئنال مان گهاڙ واهه جي منهن وٽان جا پهرين شاخ نڪري ٿي، تنهن جو نالو آهي آبڙي شاخ ۽ اهو به هڪ ثبوت آهي ته ڳوٺ وليداد خان، وڏيري وليداد ابڙي جو نانوَ پٺيان آهي ۽ ان ڳوٺ ۾ چنا به رهن ٿا جن مان عبدالحميد چنو منهنجو هم ڪلاسي هو.
وڏيري جلال خان کي پنج پٽ هئا: جوڌو خان، بکر خان، خير دين خان، بهادر خان ۽ عمر خان. عمر خان کي ٻه پٽ هئا: ننگر خان ۽ تماچي خان. مان ڀانيان ٿو ته منهنجو خاندان عمر خان مان آهي ڇو ته اسان جي خاندان ۾ عمر خان ۽ وليداد عرف واليڏنو نالا اڄ تائين هليا اچن. اسان جي ڏاڏن پڙ ڏاڏن جا نالا آهن عمر خان بن واليڏنو بن عمر خان بن واليڏنو بن عمر خان. منهنجو ڏاڏو هو عمر خان ولد واليڏنو جن جون قبرون اڃا به اسان جي ڳوٺ سانگي ابڙا لڳ، مقام حاجي رحمت الله ۾ آهن.
ابڙن جا اصل سردار ترائي وارا تعلقي ڳڙهي ياسين ۾ آهن. اڄڪلهه همت علي خان سردار آهي. نادر حسين سندس چاچو آهي جو ايم پي ايم به هو. اهي به پاڻ کي ابڙو نه، پر ڪماريو سڏائين ۽ سڀ اهل شيعت جا آهن ان ڪري اسان وارو وڏيرو عمر خان پنهنجي نالي جي نسبت سان منجهائن ٿي نٿو سگهي، انهيءَ ڪري هو سانگي ابڙو هو ۽ اڄ تائين سندس پونئير اهو نالو رکندا اچن. منهنجو ڀائٽيو عمر خان آهي ۽ پوٽو واليڏنو.